________________
નવેમ્બર, ૨૦૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૫
ટકાઉ રહે તેવા કાગળો પર પ્રિન્ટ તૈયાર કરાય છે. તેમાં વિશિષ્ટ શાહી વાપરવામાં આવે છે... અને આ રીતે સેંકડો વર્ષ સુધીનું શ્રુતરક્ષાનું એક ભગીરથ કાર્ય સંસ્થા દ્વારા ચાલી
રહ્યું છે.
એ સિવાયના કાગળો, જેની આવરદા ૮૦-૧૦૦ વર્ષની હોય, તેના પર છપાયેલા ગ્રંથો ૮૦-૧૦૦ વર્ષે જીર્ણ થવા આવે ત્યારે તેને પુનર્મુદ્રણ કરીને સાચવી લેવા જોઈએ. પુનર્મુદ્રણ એટલે મુદ્રિત ગ્રંથને સ્કેનિંગ કરીને મુદ્રણ કરાવવું. જો નવેસરથી કંપોઝ કરીએ તો ચીવટપૂર્વક મુફ ચેકિંગ કરવું જરૂરી બને છે. નહીંતર નવા પ્રિન્ટિંગમાં પણ સંખ્યાબંધ ભૂલો રહેવાની શક્યતા છે. ૮૦-૧૦૦ વર્ષ પૂર્વે પ્રકાશિત અને હાલ અપ્રાપ્ય એવા ૪૦૦થી અધિક ગ્રંથો શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ દ્વારા પુનર્મુદ્રિત થયા છે. તેમજ શ્રી ૩. આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાનભંડાર દ્વારા ૧૫૦ થી વધુ ગ્રંથોની નકલો ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવી છે તથા અન્ય સંસ્થાઓ દ્વારા પણ આ પદ્ધતિના કાર્યો થયા છે... અને
થઈ રહ્યા છે. ‘ત્યન’ માં વર્તમાનકાળે સર્જાતી કેટલીક સમસ્યાઓ
હસ્તલેખન કરતા લહિયાના કૃત અક્ષર સારા હોવાથી તેની પાસે હસ્તલેખન કરાવાય છે. પરંતુ તેઓને સંસ્કૃત-પ્રાકૃતવ્યાકરણના નિયમોનું જ્ઞાન ન હોવાથી, કાના-માત્રામીંડાની ગોઠવણ ક્યારેક ક્યારેક યોગ્ય રીતે ન થવાથી પાઠની ૪. અશુદ્ધિઓ થતી રહે છે. લહિયાઓને પ્રતિ શ્લોક કે પ્રતિ પેજના હિસાબે મહેનતાણું મળતું હોવાથી થોડા સમયમાં પણ ઘણું બધું ઝડપી લખવાના લોભમાં ન જાણે કેટલીયે અશુદ્ધિઓ કરતા હોય છે. હસ્તલેખનમાં લહિયાઓની ભૂલોને લીધે થયેલ શાસ્ત્રીય ગરબડો અંગે પૂ. આગમપ્રભાકર પુણ્યવિજયજી મ. સા.ના અભિવાદન ગ્રંથનું લખાણ વાંચવા યોગ્ય છે. ‘લેખનની પ્રાચીન પરંપરા કરતાં પણ શાસ્ત્રપાઠોની શુદ્ધિનું મહત્ત્વ અનેક અનેકગણું છે. એ ક્યારેય ભૂલવું જોઈએ નહિ.” -પૂ. પુણ્યવિજયજી મ. સા. તટસ્થપણે વિચારો તો હસ્તલેખનમાં ઉલ્ટી ગંગા વહેતી દેખાશે. કારણ કે (૧) આગમપ્રજ્ઞ જંબૂવિજયજી પૂ. આગમપ્રભાકર પુણ્યવિજયજી મ. સા.ના સંનિષ્ઠ શ્રુતસેવકોએ અનેકવિધ પ્રાચીન હસ્તલિખિત પ્રત જોઈ તેમાંથી મહત્ત્વની પ્રતોને આધારે પાઠભેદો નોંધવાપૂર્વક શાસ્ત્ર-પદાર્થ અત્યંત સંગત બને તે રીતે શુદ્ધ સંપાદનો જે કર્યા હોય તેના આધારે જે હસ્તલેખન કરાવાય છે એમાં લહિયાઓની ભૂલો ભળે એટલે શુદ્ધ ગ્રંથ એટલો અશુદ્ધ થાય છે. (૨) અનેક લહિયાઓ જુદા જુદા અનેક સ્થાને ભૂલો કરે એટલે શ્રી આચારાંગ જેવા એક જ ગ્રંથમાં અનેક નવા પાઠાંતરો અને પાઠભેદો ઊભા થાય.
આજ સુધી જૈન સંઘમાં પાઠભેદને લઈને માથરી અને વલભી વાંચના જ પ્રસિદ્ધ છે. ભવિષ્યની પેઢીને આ પાઠભેદોથી સર્જાતી કોણ જાણે કેટલી નવી (?) વાંચનાઓ મળશે ! એ પણ વિચારણીય છે. એના કરતાં છાપકામમાં એક ફાયદો એ છે કે જે શુદ્ધ છે એ શુદ્ધ સ્વરૂપે જ જળવાયેલું રહે છે. એક સાથે ૫૦૦-૧૦૦૦ કોપીમાં એમાં ક્યાંક અશુદ્ધિ રહી હોય તો પ્રાચીન હસ્તપ્રતોને આધારે પછી તેટલી અશુદ્ધિનું જ સંમાર્જન કરવાનું રહે છે... શેષ ગ્રંથ શુદ્ધ જ ઉપલબ્ધ રહેશે. અહીં એ પણ ધ્યાન રાખવું કે હસ્તલેખન એ હાલમાં છપાયેલ ગ્રંથ આધારે જ થાય છે. એટલે મુદ્રિત પ્રતની અશુદ્ધિઓ તો એમાં આવવાની જ. ઉપરાંત એમાં લહિયાઓની અશુદ્ધિ ભળે છે. વર્તમાનકાળમાં લેખન માટે દ્રવ્યની શુદ્ધિ પણ એટલી જ મહત્ત્વની છે. એક અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થા દ્વારા ગઈ સાલ (વિ. સં. ૨૦૬૭)માં જ ભારે કાગળો પર ઘણી કિંમતે લખાવાયેલી એક પ્રત અમારી પાસે છે. જેને એક ચોમાસું પણ માંડ વીત્યું છે, એ પહેલા જ પ્રતના પાનાઓ બધા શાહીથી ચોંટી ગયા છે. એને મુશ્કેલીથી ઉખાડતા એક પાનાના લખાણની છાપ બીજા પાને પડી જાય છે. આ રીતે લખાણ માટે ખર્ચેલા જ્ઞાનદ્રવ્યના લાખો-કરોડો રૂપિયા એ શું જ્ઞાનદ્રવ્યનો દુર્વ્યય ન કહેવાય? કેટલીકવાર એવું પણ જોવામાં આવ્યું છે કે ગુજરાતી પુસ્તકના પણ હસ્તલેખન થાય છે. આગળ વધીને નવસ્મરણ વગેરેના પણ હસ્તલેખન કરાય છે, કે જેના આજે હજારો પુસ્તકો ઉપલબ્ધ જ છે. સેંકડો વર્ષોથી અખંડિત મળી આવ્યું છે ને એ કંઈ નાશ પામી જાય એવું સાહિત્ય નથી. એટલે ક્યા ગ્રંથના હસ્તલેખન કરાવવા, કોની પ્રધાનતા કરવી એ પણ બહુ સમજની વાત છે. હસ્તલિખિત કરાવાતા ગ્રંથો ચેક કરાવવાની વધુ આવશ્યકતા છે. એ કામ કાં ગુરુભગવંત કરી શકે કાં પંડિતો. આગમગ્રંથો ચેક કરવામાં માત્ર કાના-માત્રા ને મીંડા ચેક કરવાના નથી હોતા પણ પદાર્થો પણ સાથે મેળવવાના હોય છે. અલ્પવિરામ-પૂર્ણવિરામના યોગ્ય સ્થાનો પણ મેળવવાના હોય છે... એટલે ગમે તે ગુરુભગવંતને બદલે જે તે વિષયના જ્ઞાની ગુરુભગવંત એ ચેક કરે એવી વ્યવસ્થા હોવી જ જોઈએ. હવે, વિચારો કે આજે ક્યા ગ્રુપમાં કેટલા સાધુઓ આ રીતે હસ્તલિખિત ગ્રંથો ચેક કરવાવાળા મળે ! જેઓ ચેક કરી શકે તેમ હોય તેવા જ્ઞાની ગુરુભગવંતો પોતાનો અમૂલ્ય સમય ચેક કરવામાં આપે કે નૂતન શ્રતોપાર્જનમાં કે સ્વ અભ્યાસમાં આપે એ વાસ્તવિક દૃષ્ટિએ વિચારવા યોગ્ય છે. કદાચ શ્રુતભક્તિથી પ્રેરાઈને પોતાનો સમય ચેકિંગમાં આપશે તો પણ કેટલા ગ્રંથો ચેક કરશે ? અને તેનો ઉત્સાહ ક્યાં સુધી ટકશે ?
