________________
૨૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
નવેમ્બર, ૨૦૧૬
આદર-વિનય ઉત્પન્ન થવો સહેલો નથી; પણ જો કર્મની થીયરી બરાબર હૃદયમાં ઉતરી હતી...તો અસાધ્ય પા નથી...
મહાવીર કહે છે કે જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ કાંઈ કરે છે તો તે પોતાના કર્મને કારણે કરે છે. આપણા કારણે નહીં. આપણે જે કરીએ છીએ જે તે આપણા કર્મને કારણે કોઈ બીજાના કારણે નહીં. આ વાત જ તે બરાબર ખ્યાલમાં આવી જાય, તો વિનય સહજતાથી તમારામાં ઉતરશે, ધારો કે કોઈ માણસ તમારી સાથે ગેરવર્તન કરે છે, તો એ એટલા માટે કે એના ભૂતકાળના બધા ક્રર્મોએ એવી સ્થિતિ પેદા કરી છે કે જેમાંથી ગેરવર્તન પેદા થાય. આવું જ્યારે તમે માનો છો ત્યારે તમે એના ગેરવર્તનને એના કર્મ સાથે જોડો છો. તો જ એના પ્રત્યે વિનય પેદા થશે.
સ્વયંપ્રભા (શ્રેયાંસકુમારનો જીવ) એજ દેવલોકમાં લલિતાંગની પ્રિયા રૂપે જન્મી એકમેકમાં મહાસત બને છે. એજ જીવ છે કે જે એક દિવસ મોહાસક્ત હતો...આજે વીતરાગ છે...કોને શ્રેષ્ઠ ગણશો? કોને હીન? તીર્થંકર મહાવીરનો જીવ જે આજે વીતરાગ છે, શ્રેષ્ઠ જે ....વિનયને પાત્ર છે તે એક ભવમાં અત્યંત અહંકારી, ક્રોધી, નિર્દયી, શય્યાપાલકના કાનમાં ધગધગતું સીસું રૅડનાર જીવ હતો...કોનો વિનય કરો, કોનો નહીં કરો! આજે તમારો પ્રશંસક કાર્ય નિંદક હોઈ શકે છે...આજે તમને જન્મ આપનાર કાલે મોતને ઘાટ ઉતારી શકે છે...માટે મહાવીર કહે છે, કોઈપા શરત વિના...કોઈપણ ભેદભાવ વિના...જીવમાત્રનો વિનય કરો...એના જીવનનો, એના અસ્તિત્વનો વિનય કરો તોજ આ અત્યંત૨ તપ આત્મસાત્ થશે.
મહાવીર કહે છે કે બીજાઓ પોતાની કર્મશૃંખલા પ્રમાણે નવા કર્યો કર્યા કરે છે. આપણે એની સાથે એટલો જ સંબંધ છે કે એ પ્રસંગે આપણે હાજર હતા; નિમિત્ત બન્યા. એ જ રીતે આપણામાં ક્યારેક વિસ્ફોટ થાય ત્યારે જે કોઈ હાજર હોય તે નિમિત્ત બને. જો આપણે એમ માનતા હોઈએ કે તમે તમારા કર્મ પ્રમાણે ચાલો છો ને હું મારા કર્મ પ્રમાણે ચાલું છું, તો અવિનય આવવાનું કોઈ કારણ નથી. જો કોઈ વ્યક્તિ મને છરો ભોંકી દે, તો એ એનું કર્મ છે, એ કર્મનું ફળ એ ભોગવશે. મારા કર્મની તો નિર્જરા થઈ રહી છે. એની સાથે મારો એટલોજ સંબંધ હોઈ શકે કે મારી પાછલી જીવનયાત્રામાં મારી છાતીમાં છરો ભોંકાય એવા મારા કોઈ કર્મ હશે. એટલું જો સ્પષ્ટ સમજાઈ જાય કે, આપણે પોતપોતાની કર્મની અંતરધારા મુજબ દોડ્યા કરીએ છીએ તો જ વિનય તપની સાધના થઈ શકે. કારણ કે તો જ બીજા સાથે આપણો કોઈ સંબંધ ન રહે, ના પ્રેમનો, ના ઘૃણાનો. તો બધાજ સંબંધ નિમિત્ત માત્ર રહે,
જો હું રસ્તે પસાર થઈ રહ્યો હોઉં ને અચાનક કોઈ ઝાડની ડાળી મારા પર પડે તો મને વૃક્ષ પર ક્રોધ આવતો નથી, કેમકે ઝાડ પાસે આપણને મારવા માટે કોઈ કારણ નથી. ઝાડની શાખા તૂટવાની અણી પર હતી, તોફાન આવ્યું, હવાનું ભારે મોજું આવ્યું, શાખા તૂટી પડી...સંયોગની વાત છે. હું ત્યારે ઝાડની નીચેથી પસાર થતો હતો. એ જ રીતે જે માણસ વિનયપૂર્ણ છે તેની સાથે તમે ગેરવર્તન કરો તો એવું માનશે કે તમે મનમાં ક્રોધથી ભરેલા હતા, ચિત્ત તમારું પરેશાન હશે, અને તમારાથી ગેરવર્તન થઈ ગયું હશે. એટલે જે વિનયપૂર્ણ હોય તેના વિનયમાં કોઈ અડચણ ઊભી થતી નથી. એ જાણે છે કે હું જે કાંઈ કરું છું તે મારા માટે કરું છું. ભલું કે ખરાબ...હું જ મારું નરક છું, હું જ મારું સ્વર્ગ છું, હું જ મારી મુક્તિ છું...મારા સિવાય કોઈ બીજું મારા માટે નિર્ણાયક નથી. ત્યારે જે વિનયભાવ પેદા થાય છે, જેમાં અહંકારનો અભાવ છે. તે જ સાચા અર્થમાં
વિનય તપ ત્યારે જ આત્મસાત્ થઈ શકશે જ્યારે પ્રાયશ્ચિત તપ ફલિત થયું હશે. તો જ માણસનું મન બીજાના દોષ જોવાનું બંધ કરશે. જ્યાં સુધી મન બીજાના દોષ જોયા કરે છે ત્યાં સુધી વિનય પેદા થઈ શકતો નથી. વિનય એટલે સૌ પ્રત્યે સહજ આદર, જ્યારે બીજાના દોષ જોઈને પોતાના અહંકારને પોષણ આપવાનું બંધ કરીએ ત્યારે વિનય પેદા થાય છે. નિંદામાં રસ માલુમ પડે છે ને પ્રશંસા કરતા પીડા થાય છે. બીજાના દોષ દૂર દૂરથી પણ આપણને દેખાય છે ને આપણા દોષ નિકટમાં નિકટ છે છતાં દેખાતા નથી. આપણા જે દોષ આપણને દેખાતા નથી તે બધા આપણા દુશ્મન છે. તે અંદ૨ છૂપાઈને ૨૪ કલાક આપણને બહુ દુ:ખ આપે છે. જ્યારે કોઈ બીજાનું ખૂન કરી નાખે છે, ત્યારે પણ એ માણસ માનતો નથી કે, 'મૈં અપરાધ કર્યો છે. એ એમ માને છે કે, એ માણસ કામ જ એવા કર્યા હતા કે એનું ખૂન કરવું પડ્યું. દોષિત હું નથી.' આમ ભૂલ હંમેશાં બીજાની હોય છે. ભૂલ શબ્દ જ બીજાની તરફ તીર બનીને આગળ વધે છે. તેથી જ આપણો અહંકાર બળવાન બને છે. એટલેજ મહાવીરે પ્રાયશ્ચિતને પ્રથમ અત્યંત૨ તપ કીધું. દરેક જો એ સમજી લેવાની જરૂર છે કે ફક્ત મારા કૃત્ય નહીં, હું પોતે જ ખોટો, હું પોતેજ દોષિત હોઉં છું. આ સમજવાથી તીરની દિશા બદલાઈ જશે અને તીર તમારી તરફ નકાશે. આવી પરિસ્થિતિમાં વિનય નામનો અત્યંતર તપ સધાશે, આવી જે વિનયની સ્થિતિ છે, તે પ્રાયશ્ચિત તપની પૂર્ણ સાધના પછી જ સાધી શકાય છે. માટે જ મહાવીરે પ્રાયશ્ચિતને વિનયની પહેલાં સ્થાન આપ્યું છે.
સવાલ એ થાય છે કે 'જીવ માત્ર પ્રત્યે આદર' એ બોલવું ને સાંભળવું તો ગમે...ઝાડ, પાન, પશુ, પક્ષી પ્રત્યે આદર રાખવો સહેલો છે, કેમકે તેઓ આપણને સામે બોલતા નથી, ક્રોધ કરતા નથી, પણ જે આપણી નિંદા કરે છે, ગેરવર્તન કરે છે તેના પ્રત્યે આદ૨, બહુમાન કેવી રીતે જાગૃત થાય? આપણે જાણીએ છીએ ને અનુભવીએ છીએ કે દુશ્મન પ્રત્યે, નિંદક પ્રત્યે, બૂરૂં કરનાર પ્રત્યે‘વિનય’ તપ છે.
