________________
૩૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
નવેમ્બર, ૨૦૧૬
જ્ઞાનયાત્રાને વધુ સઘન અને પારદર્શી બનાવવાના પ્રયત્નરૂપે એક નવી શ્રેણી શરૂ કરીએ છીએ...
‘પ્રબુદ્ધ જીવન'ના જ્ઞાનપિપાસુ વાંચકો સાથેના સંવાદને ધ્યાનમાં લઈ જ્ઞાનયાત્રાને વધુ સઘન અને પારદર્શી બનાવવાના પ્રયત્નરૂપે એક નવી શ્રેણી શરૂ કરવા ધારી છે. આપણા સંસ્કૃતિગત સંસ્કારોને કારણે આપણે સહુ અમુક ક્રિયાઓ સહજ અને સ્વાભાવિક રીતે જ કરતા હોઈએ છીએ. જેની પાછળ કેટલાંક કારણો રહેલા હોય છે, જેમ કે પ્રદક્ષિણા કેમ ત્રણ જ વાર, ખમાસણું પણ ત્રણ વાર, સામાયિકની મિનીટ પાછળના કારણો વગેરે. આવા સવાલોના જવાબ ન મળવાને કારણે યુવાનોની શ્રદ્ધા ઓછી થઈ જાય છે. તો ચાલો સાથે મળી થોડી વધુ જ્ઞાન ચર્ચા કરીએ.
વાચક મિત્રોને આમંત્રણ આપવામાં આવે છે કે તેઓ પોતાના સવાલો એક કાગળની સ્વચ્છ બાજુ પર લખી શ્રી મુંબઈ જેન યુવક સંઘની ઑફિસ પર મોકલાવે. આપણે પંડિતજી કે જ્ઞાની ભગવંત પાસેથી ઉત્તર મેળવી અહીં છાપીશું. વાચક એક સમયે વધુમાં વધુ પાંચ સવાલ પૂછી શકે. વધુ સવાલ માટે બીજો કાગળ લખવો. આપના સવાલ ધર્મજ્ઞાન અને ક્રિયાને આધારિત હોય અને જેથી અન્ય વાચકોને પણ એ જ્ઞાન મળે...
સવાલ: આપણા નજીકની વ્યક્તિઓ જ આપણને વધુ દુઃખ સમતા ભાવે વેદવા. વિચારવું કે, રાગ પણ કાયમ રહેવાનો નથી, આપતા હોય છે તેનું કારણ શું?
ષ પણ કાયમ રહેવાનો નથી. કાચના વાસણ જેવા માનવનીના જવાબ: જેની સાથે સૌથી વધુ પ્રેમ સંબંધ ને સૌથી વધુ ષ સંબંધ મનનો શું ભરોસો? દ્વેષના સંબંધ ઉદયમાં હોય ત્યારે વચ્ચે કોઈ ભોગવવાના બાકી હોય તે જ વ્યક્તિઓ આપણી સૌથી નજદીક ત્રીજી વ્યક્તિએ જ આમ કરાવ્યું. એમ વિચારી કોઈના પણ પ્રત્યે આવે છે. બાકી તો દુનિયામાં કરોડો લોકો છે, લેણ દેણના સંબંધ દ્વેષના સંસ્કારો નાખશો નહિ. ત્રીજી વ્યક્તિને તો હંમેશા નિમિત્ત વગર કોઈની આંખેય મળતી નથી. કોણ આપણા મા-બાપ બનશે? તરીકે જ જોજો. નિમિત્તને બચકા ભરવા નહીં જતા. ‘મારા નસીબમાં કોણ સાથીદાર? કોણ ભાઈ-બહેન? કોણ પુત્ર-પુત્રવધૂ ? કોણ આમ બનવાનું જ હતું માટે જ આ વ્યક્તિ આમાં નિમિત્ત બની છે.” દીકરી-જમાઈ ? કોણ પાડોશી? કોણ સગાવહાલાં? આ બધું જ એમ વિચારીને જે બન્યું છે તે બધું જ સ્વીકાર...હસતે મોઢે સ્વીકાર. આપણે આ સૃષ્ટિમાં જન્મ લેતાં પહેલાં પૂર્વકૃત કર્મ પ્રમાણે નક્કી આવે વખતે મહાપુરુષોનું જીવન યાદ કરવું... ખુદ મહાવીર થઈ જાય છે. જ્યારે કોઈ આપણાજ નજદીકની વ્યક્તિઓ આપણને ભગવાનને એમના દીકરી ને જમાઈ જ તેમની વિરુદ્ધમાં હતા. તો દુ:ખ આપતા હોય ત્યારે વિચારવું કે “આ મારા સગા બન્યા છે, તે શું મહાવીરે તેમના પર રોષ કર્યો? જો રોષ કર્યો હોત તો તે મહાવીર પણ મારાજ કોઈ પૂર્વજન્મના લેણ-દેણને કારણે, તે આજે મારી બની શકત? તમારા નજદીકના સગાને જ તમને ખરાબ ચીતરવામાં સાથે વેર રાખી રહ્યા છે, તેનું કારણ મારા જીવે પૂર્વજન્મમાં ક્યારેક વધુ રસ હોય છે, દૂરનાને તો શું પડી હોય? પાર્શ્વનાથ ભગવાનને એ જીવ સાથે વેર બાંધ્યું હશે. ભલે આજે હું મારી જાતને નિર્દોષ એમનો સગો ભાઈનો જીવ આઠ-આઠ ભવ સુધી તેમને મારવાવાળો માનતો હોઉં પણ હું ક્યાં જાણું છું કે પૂર્વજન્મમાં મેં આનાથી બન્યો. એક નાની સરખી વેરની ગાંઠ કેટલું મોટું વૃક્ષ બન્યું? ગાંધીજીને અનેકગણું દુ:ખ એ જીવને આપ્યું હશે. આજે જ્યારે એ જીવ મારી આખી દુનિયા માન આપે છે તેમનો દીકરો જ તેમની વિરુદ્ધમાં સાથે હિસાબ પૂરો કરવા આવ્યો છે કે મારા જ કૃત્યની મને ભેટ હતો. ઈસુ ખ્રિસ્તને ખીલા ઠોકવાવાળા એમના જ માણસો હતા. પરત કરવા આવ્યો છે ત્યારે હું સમતાભાવે, સહર્ષ સ્વીકાર કરું, આ બધાનો વિચાર કરી મનને સમજાવવું કે, “કસોટી તો સોનાની જ તો જ આ વેરની ગાંઠ ભેદાશે, નહિ તો જનમો જનમ ચાલી આવશે... હોય, પિત્તળની ન હોય” અગર હું પિત્તળની કક્ષામાં છું તો મારે ના... ના..મહાવીરનો કર્મવાદ સમજ્યા પછી મારે એનો ગુણાકાર મારી ભૂલ સુધારી સોનાની કક્ષામાં આવવું, અગર હું સોનાની નથી કરવો. મને આ દુ:ખ સમતા ભાવે વેચવાની હે પ્રભુ શક્તિ આપ... કક્ષમાં છું, તો જાતને ભગવાનને ભરોસે છોડી દેવી. મહાવીરનો શક્તિ આપ...' ક્યારેક કોઈ વ્યક્તિ સાથે થોડો વખત સારો સંબંધ કર્મવાદ સમજ્યા પછી દરેકે દરેક જીવ આપણી સાથે હિસાબ જ રહે છે, પછી એ જ વ્યક્તિ દુશ્મન જેવી બની જાય છે. ત્યારે સમજવું પૂરો કરવા આવે છે તેમ સમજી હૃદયમાં સમતા ધારણ કરવી. છતાં કે એની સાથે રાગના સંબંધો હતા તે પૂરા થયા. હવે વેરના સંબંધ પણ આ જીવ કરોડો વર્ષોના સંસ્કાર સાથે લઈને આવ્યો છે તે કારણે ચાલુ થયા લાગે છે. આવે વખતે બે વસ્તુ ધ્યાનમાં રાખવી. (૧) કદાચ તે વ્યક્તિ ઉપર કે નિમિત્ત ઉપર ખૂબ દુ:ખ કે દ્વેષ પણ થઈ રાગના સંબંધ ઉદયમાં હોય ત્યારે ખૂબ ખુશ ન થઈ જવું, અહંકાર ન જાય... છતાં બને તેટલા જલ્દી ભાનમાં આવી જઈ હૃદયથી દુમનની કરવો, રાગને ટકાવી રાખવા કાવા-દાવા કરવા નહિ તો રાગના પણ ક્ષમા માગી લેવી, બને તેટલું આત્મભાવમાં લીન થવું તેથી કર્મોનો ગુણાકાર થઈ જશે. (૨) જ્યારે દ્વેષના કર્મો ઉદયમાં હોય કરમ વેદાશે. ત્યારે અત્યંત દુઃખી દુઃખી ન થઈ જવું. રો-કકળ ન કરવી. બંને સંબંધો
Hસુબોધીબેન સતીશ મસાલીઆ
