________________
નવેમ્બર, ૨૦૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
પરમ તત્ત્વને પામવાનું કેન્દ્ર બિંદુ અંતરમન
ન તત્ત્વચિંતક વી. પટેલ
કોઈ પણ પ્રકારની સાધના પછી તે ભક્તિ હોય, શાન હોય, કર્મ હોય કે યોગ હોય કે બીજી કોઈ પણ પ્રકારની સાધના હોય તો તેમનું કેન્દ્ર બિંદુ અંતરમન જ છે એટલે કે સાધકે પોતાની બહિર્મુખતા છોડી અંતર્મુખતામાં સ્થિર થવું પડે છે, તો જ સિદ્ધિ હાયવી ચાય છે, આ પાયાનો સિદ્ધાંત છે. આ પાયા ઉપર જ આધ્યાત્મ સાધના ઊભી છે.
૧૭
આમ જોવા જઈએ તો મન જેવો કોઈ મિત્ર નથી. બહારનું જે કાંઈ દશ્ય જગત છે, પરિવાર છે, સમાજ છે, રાષ્ટ્ર છે, વ્યાપાર છે, વૈભવ છે, ઐશ્વર્ય છે – આ બધું મન દ્વારા જ પ્રાપ્ત થાય છે. બુદ્ધ ભગવાને ઠીક જ કહ્યું છે કે બધા જ ધર્મો, બધી જ વૃત્તિઓ અને બધા જ સંસ્કારો પહેલાં મનમાં જ જન્મ લે છે, અને પછી વિકસે છે. આમ જીવનમાં મન જ મુખ્ય છે. એટલે મન જ બ્રહ્મ છે.
આચાર્ય શંકર ભારતીય ચિંતનમાં અગ્રેસર ચિંતક છે. તેમળે કહ્યું કે બ્રહ્મ સત્ય છે ને જગત મિથ્યા છે, એટલે કહેવાય છે કે – બ્રહ્મ કે ને કે સત્ય જગત મિથ્યા – એ સૂત્રને ધ્યાનમાં રાખીને કહી શકાય કે મન સત્ય છે ને જગત માયા છે, કારણ કે, જ્યારે આ જગતમાં આવ્યા ત્યારે ખાલી હાથે આવ્યા હતા અને જઈશું ત્યારે પણ ખાલી હાથે જ જવાના છીએ. જે કાંઈ આપણી સમક્ષ દેખાય છે, તેમાંનું કશું જ આપણું હતું જ નહીં, અને છે પણ નહીં, ને કદી થવાનું પણ નહીં અને હોઈ શકે પણ નહીં. આમ છતાં મારું મારું કરીયે છીએ એ જ
મોટું અજ્ઞાન છે, જેને કારણે દુ:ખી છીએ. બીજું કોઈ કારણ જ નથી. પરમાત્મા કે કોઈ દેવ-દેવીઓ દુઃખ આપવા નવરું જ નથી. એ આપણો ખોટો ભ્રમ છે. અને ભાગ્ય જેવી કોઈ જગતમાં ચીજ નથી ને તેનું અસ્તિત્વ જ નથી ત્યાં દુઃખ આપવા આવે ક્યાંથી એ પણ સમજી લ્યો ! આવા કોઈ જાતના ચક્રમાં ફસાવ નહીં. માત્ર ને માત્ર આપણા કા૨ણે જ આપણે દુ:ખી છીએ. આ જગતમાં કોઈ કોઈને દુઃખી કરી શકતું જ નથી કે સુખ પ્રદાન કરી શકતું જ નથી. આવી કોઈનામાં તાકાત જ નથી...
આપણે સૌ જાણીએ છીએ કે મનને જીતવું ઘણું બધું કઠિન છે. મન પવન જેવું ચંચળ છે. પવન જેમ વહાણને ગમે ત્યાં લઈ જાય તેમ મન આપણને ગમે ત્યાં અથડાવી મારે છે, તે હકીકત છે. આવા ચંચળ મનને કાબુમાં લેવા માટે બે વસ્તુની આવશ્યકતા છે. એક છે વૈરાગ્ય અને બીજું છે અભ્યાસ. જો આપણા જીવન સંગ્રામમાં વૈરાગ્યમાં સ્થિર થઈએ એટલે કે આપણા ભાવોમાં ફેરફાર કરીએ, સ્વાર્થ આસક્તિમાંથી ધીરે ધીરે બહાર નીકળીએ અને અનાસક્ત ભાવમાં સ્થિર થઈએ, સાક્ષીભાવનો સ્વીકાર કરીએ, સમતા ધારણા કરીએ અને ધ્યાનનો નિયમિત અભ્યાસ કરીએ તો ધીરે ધીરે મને સ્થિર થાય છે, એકાગ્ર બને છે. આ રીતે ધ્યાનથી જ મન જીતી શકાય છે અને મન મિત્ર બની જાય છે. આપણી આજ્ઞામાં આવી જાય છે. આમ મન સાથે સમજણપૂર્વક કામ લેવું પડે છે. સમજણથી જ તે સમજી જતું હોય છે, તે મનની ખાસિયત છે. આમાં કોઈનું જોર ચાલતું જ નથી. ધૈર્ય ધરીને પૂરી શ્રદ્ધા સાથે વિવેકને સાથે રાખીને મન સાથે કામ લેવું પડે છે. મન જીવનમાં બંધનનું કારણ છે અનેને સારું વિચારે તો સિંહાસન પર પણ બેસાડે છે તેની તાકાત,
જે કાંઈ સભ્યતા, સંસ્કૃતિનો વિકાસ આજે થયો છે, ધર્મ અને દર્શનનું જે ચિંતન થયું છે, અધ્યાત્મ અને વિજ્ઞાનનું જે કાંઈ સંશોધન થયું છે, જે કાંઈ ગહનમાં ગહન ચિંતન-મનન અને નિદિધ્યાસન જગતમાં થયું છે, નવી નવી શોધો થઈ છે, તે બધાનું જન્મ સ્થળ તો માણસનું મન જ છે. મનની સૃષ્ટિથી જ માણસ ચિંતન અને મનન કરે છે. આમ સૃષ્ટિનું જે કાંઈ નિર્માણ થયું છે, તે મનને કારણે જ થયું છે; એટલે મન બ્રહ્મ છે અને જગત તેની માયા છે.
મને આ જગતમાં માણસનો પરમ સાર્થીદાર છે, પરમ મિત્ર છે, ને પરમ શક્તિદાયક પણ છે અને પાછું પરમ દુશ્મન પણ છે, એ વાત બરાબર સમજી લેવા જેવી છે. જો તટસ્થપણે વિચારીએ તો મન એ સાદો શત્રુ નથી પણ ભયંકરમાં ભયંકર શત્રુ પણ છે, એ પણ એટલું જ સત્ય છે. જો મન ખરાબ વિચારે તો જેલ ભેગા કરે છે,
મન જ મોક્ષ સુધી પહોંચાડે છે. આમ મનને સાધવું એજ મુક્તિ છે...
આમ મન જ તાકાતવાન છે, તેની તાકાત ઉપર જ આખી સૃષ્ટિની રમત ચાલે છે. તે આપણે જોઈ શકીએ છીએ, ને અનુભવી પા શકીએ છીએ. આવા મનને સાધવું એજ જીવનની સિદ્ધિ છે, આ માટે આ જગતમાં બે જ માર્ગ છે – એક છે વૈરાગ્ય અને બીજો છે નિરંતર અભ્યાસ.
વૈરાગ્ય એટલે ઘરબાર છોડી ને બૈરા-છોકરાને, મા-બાપને રેઢા મૂકી દેવા તે વૈરાગ્ય નથી. એ તો માત્ર ને માત્ર દંભ જ છે કારણ કે ત્યાં પણ તેઓ આસક્તિથી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરતા નથી, તે આપણે જોઈ શકીએ છીએ. તેઓ મોટા આસક્ત હોય છે. તેઓ ત્યાં પોતાના ધર્મમાં, પોતાની લંગોટીમાં, પોતાના શિષ્યોમાં, પોતાના આશ્રમોમાં, પોતાના મંદિરોમાં ભયંકરમાં ભયંકર રીતે આસક્ત હોય છે, જેથી તેઓ પણ જીવનની શાંતિનો અહેસાસ કરી શકતા નથી. આ સાચો વૈરાગ્ય નથી, પણ સમાજ સાથે બનાવટ છે. આવા માણસો જ્ઞાન પીરસવા નીકળી પડે છે, જે જ્ઞાનની મોટી મોટી વાર્તા કરીને પૈસા ભેગા કરવાનું જ કામ કરે છે. તેઓએ પછા જ્ઞાન
