Prabuddha Jivan 2010 03

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 9

માર્ચ, ૨૦૧૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
ભાષાના સ્થાને જનભાષા પ્રાકૃતનો સ્વીકાર કર્યો. પ્રાકૃત નવા દ્રવ્યો અમૂર્ત છે. જીવ અને પુદ્ગલ ક્રિયાશીલ છે. બાકીના ચાર યુગની ભાષા જરૂર હતી પણ તે સંસ્કૃત, પાલિ જેવી પૂર્વવર્તી દ્રવ્યો નિષ્ક્રિય છે. ધર્મ-અધર્મ આકાશ અને કાલ અનુક્રમે ગતિ, ભાષાઓમાંથી વિકસિત થઈ હતી. તે કારણે તેને બોલનારા પણ સ્થિતિ, અવગાહન અને પરિણમન અર્થાત્ રૂપાંતર સાથે જોડાયેલા તેને સારી રીતે સમજી શકતા હતા. મહાવીરની માતૃભાષા માગધી છે. જૈન ગ્રંથોમાં (આગમમાં) તે વર્તમાનના પ્રચલિત અર્થમાં પ્રયુક્ત પ્રાકૃત હતી છતાં પોતાના ઉપદેશો માટે તેમણે અર્ધમાગધી પ્રાકૃતને નથી. રૂપ | વર્ણ, રસ, ગંધ શબ્દ અને સ્પર્શથી યુક્ત જે કાંઈ પણ પસંદ કરી.
આપણને દેખાય છે તે સઘળું પુદ્ગલ છે. ચેતન આત્માથી તેનો આ રીતે ભાષાના સંદર્ભે પણ મહાવીર પોતાના જનવાદી સંબંધ વિચ્છેદ થતા જ તેનું અચેતનત્વ અને પુદ્ગલત્વ તરત જ વિચારને કારણે એક વિશાળ ભૌગોલિક ભૂખંડના માણસો સાથે સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. માટે જ મહાવીરે જીવ (આત્મા)ને દેહથી ભિન્ન સંબોધન અને સંવાદ સ્થાપિત કરી શક્યા.
અને પૃથક માનવાના દઢ વિશ્વાસને સમ્યક દર્શનની એક વિશિષ્ટ વસ્તુ સ્વરૂપની સાચી સમજણને કારણે મહાવીરની દૃષ્ટિ અને અનિવાર્યતા માની છે. ચિંતનમાં “હી' (આ જ) નહિ પણ ‘ભી' (આ પણ)નો સમાવેશ આત્મા કર્મને કારણે જ પુનર્જનમ, સ્વર્ગ, નર્ક, મનુષ્ય પર્યાય, થયો છે. તેઓ માનતા કે બીજાને માટે પણ હાસિયો (થાન) | પશુ પર્યાયો વગેરે પ્રાપ્ત કરે છે. છતાં કર્મજાળમાં ફસાવવું કે ન છોડવો જોઈએ. બીજા માટે સ્થાન છોડવું તે કાયરતા નથી પણ ફસાવવું, ફસાઈ ગયા પછી તેને કાપીને તેમાંથી બહાર નીકળવું ઉચ્ચ પ્રકારની વીરતા છે. દેશની રક્ષા માટે સમ્યક રીતે જ્ઞાનપૂર્વક તે આત્માના હાથની વાત છે. એટલે જ કહેવાય છે કે કર્મોની ગતિ શત્રુનો વધ પણ હિંસા નથી. હિંસા તો ત્યારે થાય જ્યારે ઉન્માદ ગમે તેટલી ન્યારી હોય પણ પુરુષાર્થ સામે તેનું કશું જ ઉપજતું અને અહંકારને વશીભૂત થઈ કોઈના સુખ કે પ્રાણોનું હરણ કરવામાં નથી. આત્મા પોતપોતાનો આત્મનિયતા છે. એનાથી ઈતર, તેનાથી આવે. ઉમાસ્વાતિએ મહાવીરના મંતવ્યને સ્પષ્ટ કર્યું છે-“પ્રમત્તયોતિ બહાર કોઈ તેનો નિયતા નથી. સૃષ્ટિના કોઈ તથાકથિત નિયંતા પ્રાણવ્યપરોપ હિંસા' (તત્ત્વાર્થસૂત્ર ૭/૧૩) વર્તમાન યુગમાં મહાત્મા અને તેની કૃપા-અકૃપા, જન્મ અને જાતિના નફા-નુકશાન પર ગાંધીને મહાવીરની દૃષ્ટિની બરાબર પકડ હતી.
મહાવીર વિશ્વાસ કરતા નથી. છતાં આટલું તો છે જ કે જ્યાં સુધી ભોતિક સ્વરૂપમાં હિંસા ભલે ન થાય, પણ જો મનમાં તેનો આત્મા કર્મની જાળમાં છે ત્યાં સુધી આ જાળ તેની નિયામક છે. ભાવ આવ્યો હોય તો તેનો પણ કર્મબંધ થાય છે–પાપ લાગે છે. કર્મબંધનની આ રમતને સમજાવવા માટે મહાવીરે આત્માને બે આ ભાવહિંસા છે. ભૌતિક રૂપે
શરીરોથી ઘેરાએલો માન્યો છે. ઘટિત થતી હિંસા તે દ્રવ્ય હિંસા
(૧) સ્થૂલ શરીર, જે છે. જ્યાં ભાવ અને દ્રવ્ય બન્ને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પ્રભુનો પરિવાર
માતાના ઉદરથી પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રકારની હિંસા થતી હોય ત્યાં (૧) ઈન્દ્રભૂતિ વગેરે ૧૧ ગણધરો
આ જીવન કાળનો સાથી છે. વધુ મોટા પાપનું બંધ થવું (૨) ઈન્દ્રભૂતિ વગેરે ચૌદ હજાર સાધુઓ
જેનું મૃત્યુ થતાં જ જલાવીને કે સ્વાભાવિક છે. (૩) ચંદનબાળા વગેરે છત્રીસ હજાર સાધ્વીઓ
દફનાવીને નાશ કરવામાં આવે સંસારમાં વ્યાપ્ત સમસ્ત (૪) શંખ-શતક વગેરે એક લાખ ઓગણસાઠ હજાર શ્રાવકો છે. મનુષ્ય તથા પશુ પર્યાયમાં અસ્તિત્વને મહાવીરે છ દ્રવ્યોમાં (૫) સુલસા રેવતી વગેરે ત્રણ લાખ અઢાર હજાર શ્રાવિકાઓ
આની સંજ્ઞા દારિક તથા દેવ વર્ગીકૃત કર્યું છે – જીવ (૬) સાડાત્રણસો ચૌદપૂર્વધર સાધુઓ
અને નારકીય પર્યાયોમાં એક (આત્મા), પુદ્ગલ, ધર્મ, (૭) તેરસો અવધિજ્ઞાની સાધુઓ
જીવનમાં પણ વિક્રિયા એટલે કે અધર્મ, આકાશ અને કાળ. (૮) સાતસો કેવલજ્ઞાની સાધુઓ
પરિવર્તનશીલતાથી ક્ષમતાને જીવ દ્રવ્ય અનંત છે. પુદ્ગલ (૯) ચૌદસો કેવલજ્ઞાની સાધ્વીઓ
લીધે વૈક્રિયિક છે. એના કરતાં વધુ અનંત છે. | (૧૦) સાતસો વૈક્રિયલબ્ધિધારી સાધુઓ
(૨) અદૃષ્ય સૂક્ષ્મ શરીર ધર્મ-અધર્મ અને આકાશ દ્રવ્ય (૧૧) પાંચસો વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાની સાધુઓ
જન્મ જન્માંતરના કર્મોના એ ક-એક છે. કાળ દ્રવ્ય
જમા-ઉધારનું પરિણામ છે. (૧૨) ચારસો વાદલબ્ધિમાં નિપુણ-વાદી સાધુઓ અસંખ્ય છે. આત્મા ચેતન છે.
ચારગતિ, ચોરાસી લાખ (૧૩) સાતસો તેજ ભવમાં મુક્તિગામી સાધુઓ માટે જ મહાવીર તેને જીવ કહે
યોનિમાં આ આત્મા તેનો ભાર (૧૪) ચૌદસો તેજ ભવમાં મુક્તિગામી સાધ્વીઓ છે. અન્ય સર્વે દ્રવ્ય અચેતન છે.
ઉપાડતો રહ્યો છે. આ જ તેનું (૧૫) આઠસો અનુત્તર વિમાનમાં એકાવતારી તરીકે ઉત્પન્ન થનારા સાધુઓ | પુદ્ગલ મૂર્ત છે. અન્ય બધા
મૂળ કારાગાર (જેલ) છે. આ