Prabuddha Jivan 2009 11

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 4

પ્રબુદ્ધ જીવન
નવેમ્બર, ૨૦૦૯
પડતી નથી! બેઉ પક્ષને એક બીજાના હલેસાથી તરી જવું છે! છે.
પ્રાચીન અને મધ્યકાલીન સમયમાં દૃષ્ટિ કરીએ તો જણાય છે કે જુલાઈ મહિનામાં “પ્રબુદ્ધ જીવને” સાધુ સમાજ માટે, અમે એક જૈન મુનિ ભગવંતોએ અનેક વિષયમાં અઢળક અને અમૂલ્ય ચર્ચાનો પ્રારંભ કર્યો હતો-વિહાર માર્ગ અકસ્માત અને સાહિત્યનું સર્જન કર્યું હતું, એમાં નાટક પણ છે. આધુનિકતા-ચતુર્વિધ સંઘને આ ચર્ચા માટે અમે આમંત્રણ આપ્યું જૈનોના “રાયપાસેણી સુત્ત' નામના આગમ ગ્રંથમાં એક કથા હતું. અમને શ્રાવક-શ્રાવિકા તરફથી અનેક પત્રો મળ્યા છે જે “પ્રબુદ્ધ છે કે એકવાર ભગવાન મહાવીર ફરતાં ફરતાં આમલકપ્યા નગરીમાં જીવનમાં પ્રગટ થઈ રહ્યાં છે. પરંતુ આજ સુધી કોઈ પણ જૈન સાધુ- પહોંચ્યાં અને આમ્બેસાલ વનમાં અશોક વૃક્ષની નીચે એક મોટી સાધ્વીશ્રીએ આ વિષયની કોઈ ચર્ચા કરી નથી, કે કોઈ પત્ર અમને કાળી શીલા પર બિરાજમાન થયા. એ સમયે સ્વર્ગના સૂર્યદેવ આ વર્ગ તરફથી પ્રાપ્ત નથી થયો! ‘પ્રબુદ્ધ જીવન'ના વાચક-લેખક એમની વંદના કરવા આવ્યા અને સૂર્યભદેવે બત્રીસ પ્રકારના વર્ગમાં જૈન સાધુ-સમાજનો વર્ગ બહોળો છે તો પણ.
અભિનયાત્મક નાટક કરી બતાવ્યાં. આ બત્રીસ પ્રકારના અભિનયમાં (૩)
કેટલાંક તો એવા છે કે જે ભારતના નાટ્યશાસ્ત્રમાં પણ જોવા મળે બાબરી મસ્જિદ અને રામજન્મ ભૂમિને નામે એક રાજકીય પક્ષ છે, એટલે આ કથાથી સિદ્ધ થાય છે કે જેનોમાં પણ મહાપુરુષના ભારતની ગાદી ઉપર બેસી ગયો, અને ઉતરી પણ ગયો; કારણ કે આદરને માટે અભિનય કરવાની પરંપરા હતી. જનમાનસ ક્યારેક ઘેનનું ઝોકું ભલે ખાઈ જાય પણ સંપૂર્ણ ઊંધી જૈન મુનિ ભગવંતોએ સાહિત્યના સર્વ પ્રકારનું સર્જન કર્યું છે. તો નથી જ જતું. “ગર્વ સે કહો હમ હિંદુ હે” એ અવાજ ચિરંજીવ ન એમાં નાટકોનું સર્જન પણ ગણનાપાત્ર છે. “રઘુવિલાસ', ‘નલ બન્યો. અહીં કાર્લ માર્કસના શબ્દો યાદ આવે છે, એ મહાન વાસ્તવિક વિલાસ', “સત્ય હરિશ્ચંદ્ર', “કૌમુદી ચિત્રાનંદ', નિર્ભય ભીમવ્યા ચિંતકે કહ્યું હતું કે, “ધર્મ એક અફીણ છે.”
યોગ', “રંભા મંજરી', “મોહ પરાજય', “કુમુદચંદ્ર', ‘દ્રોપદી રાગ કેવા ખેલ ખેલાવે છે? બાળા સાહેબ ઠાકરેને પુત્રરાગ સ્વયંવર' વગેરે અનેક નાટકોની યાદી જૈન સાહિત્યના ઈતિહાસમાં તીવ્ર ન હોત અને રાજને સંભાળી લીધા હોત અને રાજે પોતાની છે જે આશ્ચર્યકારક છે. મહત્ત્વાકાંક્ષા થોડી સીમિત કરી હોત તો આજે મહારાષ્ટ્ર ઉપર વિશેષ આશ્ચર્યની હકીકત તો એ છે કે જેમાં પાંચમા વેદ જેવા શીવસેનાનું રાજ હોત જ. રાજકારણમાં હાલા અને સારાની પસંદગી “નાટ્યશાસ્ત્ર'ની ઋષિ ભરતે રચના કરી હતી તેમ ૧૧-૧૨મી કામ નથી આવતી. “શાણાની પસંદગીમાં જ “શાણપણ છે. પરંતુ સદીમાં કલિકાલ સર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવંત હેમચંદ્રાચાર્યના પટ્ટશિષ્ય જે થાય છે તે અંતે તો કર્માધિન હોય છે. “બુદ્ધિ કર્માણ સારિણી'! સાધુ ભગવંત મહાકવિ શ્રી રામચંદ્ર ભરત મુનિના નાટ્યશાસ્ત્ર માનવના પૂર્વ કર્મફળને પ્રમાણે જ બુદ્ધિ પોતાના નિર્ણયો લે છે. જેવા જ “નાટ્ય દર્પણ' ગ્રંથની રચના કરી હતી. નહેરુ વંશજ રાહુલ ગાંધી શાણા છે, એટલે સર્વ પ્રથમ પોતાની આ નાર્ય દર્પણ'માં નાટ્યશાસ્ત્ર, રસશાસ્ત્ર અને અભિનયકલા પાત્રતા સિદ્ધ કરવાના માર્ગે છે. સત્તાની લગામ સંભાળવા કરતા પરત્વે કેટલાંક મહત્ત્વના અને તે કાળને લક્ષમાં લઈએ તો એમને લોકો સત્તા આપે એવી પાત્રતાનો માર્ગ સ્વીકાર્યો છે, અને પ્રણાલિકાભંજક ગણી શકાય એવા વિધાનો કર્યા છે. પૂર્વ કાળના એવી પાત્રતા સિદ્ધ થાય તો જનતાએ પણ નહેરુ વંશ માટેના સર્વ અલંકાર અને નાટ્યશાસ્ત્રીઓનું વિધાન હતું કે નાટકમાં “રસ પૂર્વગ્રહથી મુક્ત થવું એટલું જ જરૂરી છે.
એ બ્રહ્માનંદ' સમાન એટલે એ આનંદ આપનાર જ હોવો જોઈએ.
પણ મહાકવિ મુનિ રામચંદ્ર આ “નાટ્ય દર્પણ' ગ્રંથમાં એવું વિધાન નાટક
કર્યું કે નાટકમાં “ગુરવ ૩:વાત્મવોરસ:' એમ સુખ-દુઃખ બે પ્રકારના છેલ્લા બે પાંચ વર્ષમાં મુંબઈનો નાટ્ય ઉદ્યોગ-(જી, હા, વિભક્ત રસ હોવા જોઈએ, લોકો અભિનેતાનું ચાતુર્ય જોવા માટે સિનેમા ઉદ્યોગ કહેવાય તો નાટ્ય ઉદ્યોગ કેમ ન કહેવાય? બન્નેનો દુઃખાત્મક નાટક જોવા જાય છે, નાટકનો હેતુ માત્ર આનંદ વિશેષ ધ્યેય તો પૈસા કમાવવાનો જ છે. અત્યારે ગુજરાતી નાટકોનો આપવાનો જ નહિ, પરંતુ જીવનમાં રહેલી કરુણતાનું વાસ્તવિક ધન' યુગ ચાલે છે. પ્રત્યેક રવિવારનું “પ્રવાસી' જૂઓ, નાટકની દર્શન કરાવવાનો હેતુ પણ હોવો જોઈએ. આથી પણ વધુ તો જા.ખ. બે પૂરાં પાનામાં-સુવર્ણ યુગ' તો ગયો, જે પાયામાં મુનિ રામચંદ્ર પૂર્વકાલિન નાટ્યાચાર્યોની બીજી એક માન્યતાનો હતો.)- પોતાના નાટકમાં જૈન ધર્મની કથાને કેન્દ્ર સ્થાને રાખીને સચોટ વિરોધ કર્યો છે તે જોવા જેવું છે. એ પૂર્વાચાર્યોની એવી એવાં નાટકો નિર્માતાઓ પ્રસ્તુત કરી રહ્યા છે, કારણકે એમના માન્યતા હતી કે અભિનેતા જે સંવેદનો અને ભાવનાઓ પોતાના પ્રેક્ષક વર્ગમાં જૈનોની સંખ્યા વિશેષ છે. ઉપરાંત જૈન મંડળોનો અભિનયમાં વ્યક્ત કરે છે તે એ પોતે અનુભવતો નથી; એટલે એ પણ આ નાટય ઉદ્યોગને ઉષ્માભર્યો સાથ છે, જે અભિનંદનને પાત્ર માત્ર તત્ સમ છે, માત્ર એ પાત્રની અભિવ્યક્તિ છે, જ્યારે મુનિ