________________
નવેમ્બર, ૨૦૦૯
પ્રબુદ્ધ જીવન
(૫)
જૈનાચાર પ્રતિ એક દ્રષ્ટિબિંદુ
આદરણીય તંત્રીશ્રી,
‘જૈનાચાર પ્રતિ એક દૃષ્ટિબિંદુની સુધારિત નકલ મળે તો લેખ છપાઈ ગયેલો એ વાત નમે જણાવેલી આ લેખના બીજા પેરેગ્રાફમાં “પરંતુ સાધુ સાધ્વીના જીવનમાં સંયમ અને સાધનાની, હાલના સંજોગોમાં વિશેષ અપેક્ષા રહે છે, તેને ફક્ત શ્રમણજીવનના નીતિનિયમો દ્વારા નહિ પણ શ્રાવકારિકાની જીવન પદ્ધતિના અને પૂરા માનવ સમાજના સંદર્ભમાં જોવાની જરૂર છે'' એમ લખેલું એના આધારે જે થોડોક સુધારો કરેલો તે આ પ્રમાણે હતો :
“એમ માનું છું કે મહાવીરે શ્રાવક-શ્રાવિકા સંઘની સ્થાપના કરી તેનો ઉદ્દેશ શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને શ્રમણ જીવન તરફ દોરી જવાનો છે જેથી ધર્મનો પ્રભાવ વધે અને શ્રમણ સંસ્થા પણ મજબૂત બને.'' આજે એક અઠવાડિયા પછી “સમગ્ર સુત્તમ'નો પોની ૯૩ પર ગાથા ૨૯૬ અને ૨૯૭માં નીચે મુજબ વાંચવા મળ્યું કે
૧૩
‘જન્મ-જરા-મરણથી મુક્ત જીનેશ્વરોએ જગતમાં બે સાધના માર્ગ દર્શાવ્યા છે : એક શ્રમકાનો માર્ગ, બીજો શ્રાવકનો.
‘શ્રાવક ધર્મમાં દાન અને પૂજા મુખ્ય છે, તેના વગર શ્રાવક, શ્રાવક નથી. અને શ્રમણધર્મમાં ધ્યાન અને સ્વાધ્યાય મુખ્ય છે, તેના વગર શ્રમણ, શ્રમણ નથી.’
(૬)
વિહાર-માર્ગ આકસ્માત
વિહાર આ વિષય ઉપર ચર્ચા માટે વાચકોનું મંતવ્ય મોકલવા આવાહન કરવામાં આવ્યું હતું-એ મુજબ મારા વિચાર રજૂ કરું છું.
સાધુ કોને કહેવાય? પ. પૂ. વલ્લભ સૂરિશ્વરજી મ.સા. કહે છેઃ ‘સાધનો તિસ્વ-પર ‘કાર્યાપિતી સાધુ.’ એનો અર્થ જે પોતાનું અને બીજાઓનું કલ્યાણ કરે એ સાધુ, ૫, પૂ. ન્યાયવિજયજી મ.સા. લખે છે કે'દીક્ષા' શબ્દ 'દીક્ષ' ધાતુ પરથી બન્યો છે. નિયમ, યોગ, ઉપનયન અને વ્રતાદેશ અર્થોમાં દીશા શબ્દ વપરાય છે.
આ વાક્યો પ્રબુદ્ધ જીવનના સપ્ટેમ્બરના અંકમાં અઢારમા પાને, પહેલી કોલમમાં, છેલ્લો પેરેગ્રાફ ‘સૌથી વધારે જવાબદારી'થી શરૂ થાય તે પહેલા ઉમેરવાનો હતો. તમને આ બન્ને વાતનો સંબંધ અને મહત્ત્વનો ખ્યાલ આવશે. એટલે આવતા અંકમાં ‘આટલું વધારે વાંચશો'' એમ લખવાનું. તમને યોગ્ય લાગે તો જરૂરી સૂચના આપશો. કાકુલાલ છ. મહેતા,
૧૭૦૪, ગ્રીન રિડ્ઝ ટાવર-૨, ૧૨૦, લિંક રોડ, ચિકુવાડી, બોરીવલી (પશ્ચિમ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૯૨,
અને આધુનિકતા
આજના જમાનાની હવા અને વાતાવરણનો પણ ખ્યાલ રાખવો આવશ્યક છે. જૈનોનો ઈતિહાસ એમ કહે છે. દાખલા તરીકે-૫, પૂ. હરિભદ્રાચાર્ય લખે છે. દેશ કાલ વિગેરેને લઈ એવી પરિસ્થિતિ ઉભી થાય છે કે, જે કરવા યોગ્ય નથી તે પણ કરવું પડે છે અથવા કરવા યોગ્ય બને છે. અને જે કરવા યોગ્ય છે તેનો પરિત્યાગ કરવો પડે છે. એટલે કાળના બદલ સાથે મૂળ તત્ત્વો (અહિંસા, સત્ય, અપરિગ્રહ, બ્રહ્મચર્ય) નહીં પણ ક્રિયાઓ બદલે છે. દા. ત. શ્રી
સંત તુકારામ કહે છે–‘જે કા રંજલે ગાંજલે ત્યાંસી મ્હણે જો કાલકાચાર્ય સંવત્સરી ભાદરવા સુદી ૫ ને બદલે ચોથ કરી. પહેલાના આપુલે તોંચી સાધુ ઓળખાવા, દેવ તેથંચી જાણાવા.’
આપણા જૈન ગ્રંથોમાં કહે છે ‘ન વિ મુંડિએણસમણો ઓંકારણ બંબો.' આગળ શાસ્ત્રકારો કહે છે મુંડ મુંડાયે તીન ગુણ મિટે, શિશકા ખાજ, ખાને કો લડૂ મિલે, લોગ કહે મહારાજ.’
આપણા આચાર્યોએ જૈન ધર્મનો ધ્વજ ઊંચો લહેરાવ્યો છે. આચાર્ય વિજયસુરી મ.સા.નો અકબર બાદશાહ ઉપર જબરદસત પ્રભાવ હતો તેથી બાદશાહે એના રાજ્યમાં પશુ હિંસા બંધ કરાવી હતી.
જમાનામાં સાધુ વર્ગ ગોચરી લેવા ત્રીજા પ્રહરમાં જતો હતો પરંતુ નદેશકાળના, પરિસ્થિતિના બદલાવથી ગોચરીનો ટાઈમ બદલ્યો. આચાર્ય શયંભવ દશવૈકાલિક સૂત્રમાં લખે છે : ‘કાલે કાલે સમાચરે. એજ સૂત્રમાં સાધુઓ માટે એકજ વાર ભોજન લેવાનું કહેલું: ‘અંગ ભય ભાષકાં,' પરંતુ એકવાર જમવાથી આવતા અશક્તપણાને ધ્યાનમાં લઈ એ નિયમ પણ બદલ્યો. પહેલા કલ્પસૂત્ર શ્રાવકો સામે વાંચતા ન હતા. એ નિયમ પણ રાજપુત્રની માંદગી માટે બદલ્યો. પ. પૂ. વલ્લભસૂરિ કહે છે-ભગવાન પાર્શ્વનાથના સમયમાં ચાતુર્માસ ધર્મનું પ્રવર્તન હતું પરંતુ ભગવાન મહાવીરે પંચયામ ધર્મની પ્રરૂપણા કરી. આચાર્ય શ્રી હરિભદ્રસૂરિ તથા કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રસૂરિ આદિ અનેક આચાર્યોએ દેશકાલની પરિસ્થિતિનુસાર ધર્મવિધિઓમાં, વ્યવહારમાં પરિવર્તન કર્યું.
પ. પૂ. સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય મ.સા.એ ત્રિષષ્ઠી શલાકા ચરિત્રમાં વ્યાકરણ, છંદ, અલંકાર, નીતિ કાવ્ય ઉપર મુક્ત સંચાર કર્યો. આપણા સમાજમાં વજ્રસ્વામિ, શયંભવ સ્વામિ જેવા વિદ્વાનો થયા છે. આપણા આચાર્યો સમાજ પ્રબોધનનું કાર્ય કરે છે. આવા આચાર્યો આપણી પરંપરા, તત્ત્વજ્ઞાન શ્રાવકોને સમજાવવાનું કાર્ય કરે છે. તેથી આપણી પરંપરા હજી પણ ચાલે છે. મોટા મોટા આચાર્ય ભગવંતો, સુખલાલજી જેવા વિદ્વાનોએ આપણી પરંપરા સારી રીતે સમજાવી છે. આવા ગુરુદેવોને વિનમ્ર વંદન.
ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ પણ ખાસ મુશ્કેલીમાં નૌકા વિહાર કર્યો હતો. પ્રતિક્રમણમાં-‘સકલાર્હત’ સૂત્રનો સમાવેશ હેમચંદ્રાચાર્યે કર્યો. પ. પૂ. વિજય ધર્મસૂરિએ એમના શિષ્યોને સિલોન મોકલાવ્યા હતા.
