________________
નવેમ્બર, ૨૦૦૯
પ્રબુદ્ધ જીવન
જયભિખ્ખુ જીવનધારા : ૧૨
O sì. કુમારપાળ દેસાઈ
[બાળપણની ઘટનાઓ ચિત્ત પર સદાને માટે અંકિત થઈ જતી હોય છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં મૂલ્યવાન પ્રદાન કરનાર સર્જક જયભિખ્ખુના બાપાની આ ઘટનાઓ આજથી નવું વર્ષ પહેલાનાં પ્રામજીવનનો ચિતાર આપે છે. આ ઘટનાઓ તેમના સાહિત્યસર્જનમાં એક યા બીજારૂપે ગૂંથાયેલી દૃષ્ટિગોચર થાય છે. ગતાંકમાં પાલી કાઠીના શૌર્યભર્યા વ્યક્તિત્વનો એક અંશ જોવા મળ્યો, જે લેખકને તેજસ્વી નારીપાત્રોના સર્જન માટેની કેટલીક સુંદર રેખાઓ આપી. બાળાનો એક બીજો અનુભવ જોઈને જમુના ચરિત્રને આલેખતા બારમાં પ્રકરણમાં] મારો દીકરો આવો ન હોય!
આજથી એકસો વર્ષ પૂર્વે ગુજરાતના ગામડાંઓની રાત બહારવટિયાઓના ભયના ફફડાટમાં વીતતી હતી. એમની કથાઓ લોકમાનસમાં ભય જગાવતી હતી. ચોમેર ફેલાયેલી અને ફેલાતી જતી દંતકથાઓ એમાં ઉમેરણ કરતી હતી. એવા સમયે વરસોડા ગામને ઝાંપે મીરખાં બહારવટિયાએ જાસાચીકી ચોંટાડી અને એમાં લખ્યું કે ત્રણ દિવસમાં ત્રણ હજાર રોકડા, દસ બોકડા, બે દેગડા દારૂ અને પાંચ મણ મીઠાઈ પુનિયા પટેલના ખેતરના શેઢે મૂકી જજો, નહીં તો બુધવારની સાંજે તમારું ગામ ભાંગીશ. એની નિશાનીમાં ઘાસના પૂળાંઓ સળગશે એ જાણજો.
બુધવારની સાંજ પડી ચૂકી હતી. ગામના પાદર પર જંગનો રંગ જામ્યો હતો. એકેએક કોમના યુવાનો મરવા કે મારવા નીકળ્યા હતા. ડરનારા લોકો ગામ છોડીને ચાલ્યા ગયા હતા. બીકણ યુવાનો એક યા બીજા બહાને પરગામ જતા રહ્યા હતા અને હવે ગામના
રજપૂત ગરાસિયા, મુસલમાન, વાણિયા અને મોઢના યુવાનો કમર કીને ઊભા હતા. એમને મરવાની બીક નહોતી, અને ગામની લાજ લૂંટવા આવનારને પદાર્થપાઠ શીખવવાની ઈચ્છા હતી. બહારવટિયાની જાસાચીઠ્ઠીનો પોલીસ થાણામાં રિપોર્ટ થયો હતો એટલે પાંચથી દસ પોલીસ ગામમાં બંદૂકભેર આવી હતી. આ ગામને પાદર આડાં ગાડાં ગોઠવીને રૂના ગાદલાં ભરાવી સિપાહીઓ ભરી બંદૂકે બંદૂકે બેસી ગયા હતા.
જે ભય હતો એ આખરે નજર સામે આવીને ઊભો થયો. ગામને પાદર દૂર ખેતરમાં ઘાસનો સાલો (પૂળાઓ) સળગવા લાગ્યો. સહુની આંખો એ તરફ મંડાઈ, પરંતુ જોયું તો એ તરફથી બહારવટિયા ગામમાં ધાડ પાડવા આવતા દેખાતા નહોતા. પહેલાં એમ લાગ્યું કે થોડીવારે આવશે, પછી એમ થયું કે સામા માર્ગે આવવાને બદલે સહેજ આડા ફંટાઈને આવશે. વખત વીતતો ચાલ્યો. પણ સામે કોઈ દેખાયું નહીં. બહારવિટયાઓની ગામ ભાંગવાની નિશાની જોવા મળી, પણ બહારવટિયા ક્યાંય નજરે પડ્યાં નહીં!
આખરે કેટલાંક જુવાનિયાઓએ સામે ચાલીને તપાસ કરવાનો વિચાર કર્યો. આને માટે એમની સાથે બે પોલીસ પણ હતા. આ બધાને એ તરફ જતા જોઈને બીજાઓને પણ હવે શૂરાતન ચડ્યું.
૨૩
જે દૂર ઊભા રહીને જોતા હતા તે નજીક આવ્યા. જે નજીક હતા એ એમની પાછળ ચાલ્યા. ધીરે ધીરે દખાતે પગલે, ચારે બાજુ નજર ફેરવતાં આ યુવાનો ઘાસની ગંજી બળી રહી હતી એની નજક આવ્યા અને જોયું તો નજીકમાં કોઈ ઊભેલું દેખાયું.
અને જોતાં જ ગામનો યુવાન બોલી ઊઠ્યો. 'અરે આ તો આપણા અમથુ પટાવાળાનો મગન લાગે છે. એ વળી અહીં કર્યાથી ?
અને ડોલતો જોઈને અને એની ઘેરાયેલી આંખો પરથી કૅમ્પમાંથી પોલિટિકલ ખાતા તરફથી આવેલા પોલીસોએ કહ્યું, અરે આ તો પીધેલો લાગે છે."
બધા આગળ વધ્યા. પોલીસોએ મગનને બાવર્ડથી બરાબર પકડ્યો. એના બે હાથ બરાબર પકડીને કહ્યું, “તે થ! મીરખાં ક્યાં છે ? આ ગંજી કોણે સળગાવી હતી?’
દારૂના નશામાં ડોલતો મગન રાજાપાટમાં આવીને બોલ્યો, ‘જુઓ, હું છું મીરખાં મૂછાળો. અમે સળગાવ્યો છે આ ઘાસનો સાલો, ખોલો, તમારે ડરપોકોને શું છે?'
મગનને પકડીને પોલીસ ગામમાં લઈ આવી. ગામલોકો એકથી થયા. હજી મગનનો નશો ઉતર્યો નહોતો. દરબાર ગઢમાંથી જાસાચીઠ્ઠી મંગાવી અને એના અક્ષરો મેળવ્યા, તો એ મગનના જ હતા! વાતની કડી સહુને મળી ગઈ. પછી કોઈ રાહ જુએ ખરા!
આખા ગામને ઉપરતળે કરનાર મગન પર મુક્કાઓ અને ધક્કાઓનો વરસાદ વરસ્યો. ઘરડી સ્ત્રીઓએ શાપ આપ્યા, કેટલીક મારવા ધસી આવી. બધાએ ભેગા મળીને કપડાં ધૂએ એમ મગનને ધોઈ નાખ્યો. ગામના વડીલોએ આવીને મગનને મરતો બચાવ્યો. એનું કારણ એટલું હતું કે મગનનો બાપ લાખ રૂપિયાનો આદમી હતો. એ દરબારનો હજૂર પટાવાળો હતો. ગામમાં એની ઘણી મોટી આબરૂ હતી અને ભારે હોંશથી એણે એના દીકરા મગનને પાંચ ચોપડી સુધી ભણાવ્યો હતો.
અભા બાપને થયું કે છોકરો ભણી-ગાશે તો કંઈક નામ ઉજાળો, આથી એને બહાર ભણવા મોકલવાનું વિચારતા હતા. મગનની ઈચ્છા પણ શહે૨માં જઈને કમાણી કરવાની હતી. બાપે જીવનભર ગામમાં રહીને નિમકહલાલીથી દરબારની સેવા કરી હતી.
