________________
નવેમ્બર, ૨૦૦૯
પ્રબુદ્ધ જીવન
લક્ષ્ય સિદ્ધ કરવા માટે પરસ્પર સહકારથી વર્તશે, પરંતુ નિષેધક જે તે રાષ્ટ્ર માટે હાનિકારક છે. તેથી પૂર્વગ્રહો દૂર કરવા જરૂરી છે. સંબંધો હશે તો તેમની વચ્ચે સ્પર્ધા થાય છે અને તેથી સંઘર્ષની કદાચ દૂર ન કરી શકાય તો ય ઘટાડી તો શકાય છે. આ માટે પ્રો. સ્થિતિ ઊભી થાય છે. બંને જૂથ એકબીજા પ્રત્યે પૂર્વગ્રહો ધરાવવા બી. કુષ્ણુસ્વામી કેટલીક રીતો સૂચવે છેઃ લાગે છે. મુઝફર શેરીફે ૧૧ વર્ષની ઉંમરના છોકરાઓના બે જૂથોનો (૧) જ્યારે વ્યક્તિ હતાશા કે માનસિક સંઘર્ષની સ્થિતિમાં મૂકાય કેમ્પ શહેરથી દૂરના સ્થળે રાખ્યો હતો. શરૂઆતમાં તેમની વચ્ચે છે, ત્યારે અન્ય જૂથો પ્રત્યે પૂર્વગ્રહો ધરાવતી થઈ જાય છે. તેના અનુકૂળ વલણો અને વર્તનધોરણો વિકસવા દીધાં. પછી સ્પર્ધાની આ નકારાત્મક વર્તનને મનોવૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી દૂર કરી શકાય. પરિસ્થિતિ ઊભી કરવામાં આવી. આ માટે દોરડાખેંચની હરીફાઈ આવી રીતને મનોપચાર કહે છે. આગળ કહ્યું તેમ, ld, ego અને રાખવામાં આવી. પરિણામે ધીમે ધીમે હારજીતની માઠી અસર વર્તાવા Super egoની અવ્યવસ્થા પૂર્વગ્રહો નોતરે છે. તેથી મનોપચાર દ્વારા લાગી. જેમજેમ એક જૂથ જીતતું ગયું, તેમ તેમ સામેનું જૂથ તેને વ્યક્તિને આવી મનઃસ્થિતિમાંથી મુક્ત કરવામાં આવે તો પૂર્વગ્રહો ઘટાડી વેરભાવથી જોવા લાગ્યું. બંને જૂથ આક્રમક બન્યા. આમ પરસ્પરની શકાય. ધૃણાએ પૂર્વગ્રહો જન્માવ્યા.
(૨) વ્યક્તિ પોતે પૂર્વગ્રહના ઉભવનાં કારણે સમજતી થાય ૩. પૂર્વગ્રહ અમુક પ્રકારના વ્યક્તિત્વ-લક્ષણોમાંથી ઉદ્ભવે છે. તો પોતાના પૂર્વગ્રહો ઘટાડી પણ શકે. તેનામાં આવી આંતરસૂઝ સિમંડ ફ્રોઈડના મનોવિશ્લેષણ સિદ્ધાંત મુજબ વ્યક્તિના Id, ખીલે તે માટે તાલીમ આપવી જોઈએ. જેમ કે, પૂર્વગ્રહનું એક કારણ, ego અને Super ego વચ્ચેની અવ્યવસ્થા પૂર્વગ્રહોનું કારણ બને આગળ કહ્યું તેમ, બચાવ પ્રયુક્તિઓનો ઉપયોગ છે. કાર્ડ્ઝ અને છે. ડોલાર્ડ હતાશા-સ્થળાંતરનો સિદ્ધાંત આપે છે. જ્યારે વ્યક્તિ તેના સાથીઓએ એક પ્રયોગ કર્યો હતો. તેમણે બચાવ પ્રયુક્તિઓ હતાશ થાય છે ત્યારે અન્યને જવાબદાર ગણી એને હોળીનું નાળિયેર અને પૂર્વગ્રહોનો સંબંધ દર્શાવતો એક નિબંધ પ્રયોગમાં શામેલ બનાવે છે. આવી વૃત્તિ પરસ્પર તિરસ્કાર અને પૂર્વગ્રહનું કારણ વ્યક્તિઓને વાંચવા આપ્યો. નિબંધમાં એક Case Study પણ હતો. બને છે. કેટલીક વ્યક્તિઓ ઢાલ તરીકે પ્રક્ષેપણ (Projection)ની પરિણામમાં જોવા મળ્યું કે નિબંધ વાંચ્યા બાદ વ્યક્તિઓ પોતે અંતર્મુખ બચાવ પ્રયુક્તિનો વારંવાર આશ્રય લે છે. તે પૂર્વગ્રહ જન્માવે છે. થઈ પૂર્વગ્રહોથી ઊલટી સાચી હકિકતો સ્વીકારવા તરફ વળી. પ્રક્ષેપણ કરવું એટલે પોતાની ખામીઓ કે ત્રુટિઓનું અન્ય પર (૩) માતાપિતાએ યોગ્ય બાળઉછેર પર ધ્યાન આપવું જોઈએ. આરોપણ કરવું. પૂર્વગ્રહોમાં પ્રક્ષેપણ જ હોય છે ને! પાકિસ્તાન તેઓ આપખુદ બની અતિશય સખતાઈનો આગ્રહ રાખે તો વાતવાતમાં પોતાની વિફળતાઓનું પ્રક્ષેપણ ભારત પર કરે છે. બાળકના માનસમાં પૂર્વગ્રહો સ્થાપિત થવાની વધુ શક્યતા રહે એડર્નોના મત મુજબ આપખુદ વ્યક્તિત્વ ધરાવતા માતાપિતા બાળકના છે, કારણ કે આવા વાતાવરણમાં બાળક બિનસલામતી અનુભવે ઉછેર વખતે કડક શિસ્તનો આગ્રહ રાખતા હોય છે. પરિણામે બાળક છે, જે હતાશા ઉત્પન્ન કરે છે અને હતાશા પૂર્વગ્રહની જનની છે. મોટપણે બહારના જૂથો પ્રત્યે પૂર્વગ્રહો ધરાવતો થઈ જાય છે. (૪) સમાજમાં જેટલી સામાજિક-આર્થિક અસમાનતા, તેટલા
૪. અયોગ્ય સમાજીકરણમાંથી પૂર્વગ્રહ ઉદ્ભવે છે. પૂર્વગ્રહો પણ વધારે. આ માટે બેટલહેઈમ આર્થિક અને સામાજિક ઋગ્વદમાં એક શ્લોક છેઃ “પિતૃપરંપરાથી અમને જે દ્વેષભાવ વ્યવસ્થામાં સુધારણા કરવાનું સૂચવે છે. ભારતમાં આવી વિષમતા વારસામાં મળ્યા હોય અને અમારાથી અપરાધ થયા હોય તેમાંથી ભરપૂર જોવા મળે છે. તેથી સરકાર આશાસ્પદ યોજનાઓ ઘડે છે હે વરુણ, અમને મુક્ત કરો.” આમાંથી એટલું અવશ્ય ફલિત થાય અને વર્ગીય અસમાનતા ઓછી કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. છે કે વ્યક્તિ જે કુટુંબમાં અને સમાજમાં જન્મે છે, વિકસે છે, તેના (૫) પૂરતી માહિતીનો અભાવ પૂર્વગ્રહનું મુખ્ય કારણ હોય ધોરણો (Norms)ની અસર તેના પર થાય છે. અર્થાત્ વ્યક્તિના છે. જરૂરી માહિતી પૂરી પાડવાથી પૂર્વગ્રહો ઘટી શકે છે. વ્યક્તિને બે સમાજીકરણ દરમિયાન તે અમુક પૂર્વગ્રહો પણ જાયે-અજાણ્ય રીતે માહિતી આપી શકાય-પ્રચાર દ્વારા અને શિક્ષણ દ્વારા. સમૂહ સંપાદિત કરે છે. અમેરિકામાં વસતા લઘુમતી જૂથોના અભ્યાસમાં માધ્યમો મારફતે પ્રચારની વિવિધ ટેકનિકો થકી લોકસમુદાયને જોવા મળ્યું છે કે આ લોકોમાં ૪૦ વર્ષના ગાળામાં સમાન પૂર્વગ્રહો માહિતી આપી શકાય છે. રેડિયો, ટી.વી., કૉપ્યુટર્સ, અખબાર અસ્તિત્વમાં હતા. સમાજીકરણને લીધે જ આવું બની શકે, કારણ દ્વારા માહિતીનો પ્રચાર થાય છે. શિક્ષણ પણ માહિતીનું અસરકારક કે બાળક માતાપિતા અને અન્ય વ્યક્તિઓનું અનુકરણ કરે છે અને સાધન છે. તેથી જ શિક્ષિત લોકોમાં નિરક્ષર લોકો કરતાં ઓછા તેમની સાથે તાદાત્ય સાધે છે ત્યારે કેટલાક પૂર્વગ્રહો પણ તેના પૂર્વગ્રહો જોવા મળે છે. સ્ટેમ્બર કહે છે કે અશિક્ષિત લોકો પરંપરાગત વ્યક્તિત્વમાં વણાઈ જાય છે.
માન્યતાઓને વળગી રહે છે, જ્યારે શિક્ષિત લોકો વિશાળ દૃષ્ટિ પૂર્વગ્રહો ઘટાડવાની રીતો:
ધરાવે છે. ઉલ્લેખનીય બાબત એ છે કે માહિતી આપનાર વ્યક્તિ પોતે પૂર્વગ્રહોને લીધે જૂથસંઘર્ષોનું પ્રમાણ વધે છે. આ પરિસ્થિતિ પૂર્વગ્રહથી પીડિત ન હોવી જોઈએ. રોઝેનથેલ અને જેકબસનનો અભ્યાસ
