________________
નવેમ્બર, ૨૦૦૯
પટ્ટવાળી તથા કાજળ અને ભ્રમરોના સમૂહ જેવા કાળા, મૃદું, વિશદ અને જેમાંથી સુગંધ નીકળે છે એવાં સર્વ કુસુમો વડે સુવાસિત અને શોભતા કેશવાળી, સર્વ અંગ-ઉપાંગોમાં પ્રશસ્ત અને અવિકૃષ્ણ રીતે દર્શન કરવા લાયક તે સુંદરીને મેં જોઈ.’
[શ્રી સંથદાસગણિ વાચક-વિરચિત ‘વસુદેવ-હિંડી'ના ‘ધમ્મિલહિંડી'માં સ્પામદત્તાને જોતાં અગડદત્તનો પ્રતિભાવ.] વસુદેવ વર્ણનમાં શરૂઆત શિખાથી તે ચરણ કમલના નખ સુધીની હતી તો, સંઘના પ્રથમ કક્ષાના 'ધમ્મિલ-હિંડી'માં શરૂઆત કરી છે નખથી તે શિખાના અંત સુધીની. વર્ણનક્રમ ઉલટાવી દીધો છે. એના આદિ-અંતની ઉપમાઓનું નાવીન્ય જુઓ, નવા શિરીષના સુંદર પુષ્પ સમાન રંગવાળા ને સોનાના કૂર્મ જેવા ઘાટીલા પગ'થી તે ‘સર્વ અંગ-ઉપાંગો’માં પ્રશસ્ત ને અવિતૃષ્ણ રીતે દર્શનીય સુંદરીનું વર્ણન છે. વસુદેવ-વર્ણન અને શ્યામદત્તાના વર્ણનમાં ઉપમાન–ઉપમેયનું ભાગ્યે જ પુનરાવર્તન થતું હોય છે. કેટલેક સ્થળે બબ્બે ઉપમાનોની સહાય લીધી છે. કલેડામાં ધાણી ફૂટે તેમ વિશેષણો ફૂટે છે. વાક્યબંધ ક્યાંય શિથિલ પડતો લાગતો નથી. સળંગ સૂત્રતાનો સાદ્યંત અહેસાસ થાય છે. ભગવાન શાંતિનાથનું વર્ણન
એવી
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૧
પ્રતિબિંબ ન હોય-એવા, સંતોષથી વિસ્તાર પામેલાં નયન કમળની માળા વડે ચિરકાળ સુધી દર્શન કરવા લાયક, ઘ્રાણને અમૃત જેવી પ્રસન્નતા આપનાર, વિશુદ્ધ જ્ઞાનરત્ન વડે પ્રકાશિત સૂક્ષ્મશાસ્ત્રોના નિર્ણયને સમજનારા–આ બધા સૂચક સૂક્ષ્મ શબ્દ પ્રયોગોમાં ભગવાનના દિવ્ય વ્યક્તિત્વને યથાર્થ ઉઠાવ મળે છે. વસુદેવ ને શ્યામદત્તાના ચરિત્ર ચિત્રણ કરતાં ભગવાન શાંતિનાથના વ્યક્તિત્વના વ્યાવર્તક લક્ષણો કેટલાં બધાં ભિન્ન રીતિએ નિરૂપાયાં છે તેની પ્રતીતિ તુલના કરતાં થઈ જાય છે.
પછી મને વૃદ્ધોએ કહ્યું: 'હે પ્રિયસ્વરૂપ! કહે, 'વેદોપરમાર્થ દેશો છે? પછી મેં કહ્યું: નૈરુક્તિકો કહે છે-વિદ્ ક્રિયાપદ જ્ઞાનના અર્થમાં આવે છે; તેને જાણે છે, તે વડે જાણે છે અથવા તેને વિષે જાણે છે તેથી વેદ કહેવાય છે. તેનો અમિથ્યાવાદી અર્થ તે તેનો પરમાર્થ છે.' વેદ-પારગામીઓ એથી પ્રસન્ન થયા અને મને કહ્યું: ‘તેનું ફળ શું છે?' મેં કહ્યું: ‘વિજ્ઞાન એ એનું ફળ છે.' તેઓએ કહ્યું: ‘વિજ્ઞાનનું ફળ શું છે?' મેં કહ્યુંઃ ‘વિજ્ઞાનનું ફળ વિરતિ છે.’ તેઓએ કહ્યું: “વિરતિનું ફળ શું છે ?' મેં કહ્યું: “સંયમ'. તેઓ બોલ્યાઃ 'સંયમનું ફળ શું છે ?' મેં કહ્યું: 'સંયમનું ફળ અનાસવ છે.' તેઓ બોલ્યાઃ ‘અનાસ્રવનું ફળ શું છે?' મેં કહ્યું: ‘અનાસવનું ફળ તપ છે.’ તેઓ બોલ્યાઃ ‘તપનું ફળ શું છે ?’ મેં કહ્યું: ‘તપનું ફળ નિર્જરા છે.' તેઓ બોલ્યાઃ ‘નિર્જરાનું ફળ શું છે? મેં કહ્યું: 'નિર્દેશનું ફળ
‘દેવતા વડે પરિંગૃહીત થયેલા અને સુકૃતનું જાણે પ્રતિબિંબ ન હોય એવા અતિશયુક્ત દેહવાળા, શરદકાળના પૂર્ણચન્દ્ર જેવા સૌમ્ય વદનચંદ્રવાળા, શિશિરકાળના બાલસૂર્ય જેવા તેજયુક્ત,કેવળજ્ઞાન છે.' તેઓ બોલ્યાઃ ‘કેવળજ્ઞાનનું શું હળ છે ?' મેં કહ્યુંઃ
કેવળજ્ઞાનનું ફળ અક્રિયા છે' તેઓ બોલ્યાઃ અક્રિયાનું ફળ શું છે ?' મેં કહ્યું: ‘અક્રિયાનું ફળ અયોગ છે.' તેઓ બોલ્યાઃ 'અોગતાનું ફળ શું છે ?' મેં કહ્યુંઃ 'સિદ્ધિગમન જેનું પર્યાય છે એવું અવ્યાબાધ સુખ તે અયોગતાનું ફળ છે.'
મનુષ્યોને પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરનાર, સંતોષથી વિસ્તાર પામેલાં નયન કમળોની માળા વડે ચિરકાળ સુધી દર્શન કરવા લાયક, નંદનવન અને મલય પર્વતમાં ઉત્પન્ન થયેલાં પૃષ્ઠોની સુગંધવાળા સુખદાયક પવનની જેમ પ્રાણને અમૃત જેવી પ્રસન્નતા અર્પનાર શીતળ અને સુરભિ સુગંધ જેમનો છે એવા, પગની આંગળીઓના પ્રશસ્ત સમૂહ વર્ડ જેમણે કમળવનની શોભાનો સ્વીકાર કર્યો છે એવા, બળવાન મૃગરાજને પણ શિક્ષણ આપવાને સમર્થ તથા લક્ષણશાસ્ત્રને અનુકૂળ એવી સ્વચ્છંદ લલિત ગતિવાળા, સુરદુંદુભિ તેમજ જળ ભર્યા મેઘના જેવી હૃદયહારી મધુર વાણીવાળા, વિશુદ્ધ જ્ઞાનરત્ન વર્ષ પ્રકાશિત સૂક્ષ્મ શાસ્ત્રના નિર્ણયને સમજનારા, ઉત્તમ સંહનનવાળા મહા સત્ત્વશાલી, અનંતવીર્ય, દાતા, શરણ લેવા લાયક, દયાપર તથા વૈદૂર્ય ાિની જેમ નિરુપલેપ એવા તે ભગવાન (શાંતિનાથ) સુખપૂર્વક ઉછરતા હતા. વૃત્તપ્રયત્ન એવા દેવો પણ પણ તેમના ગુણસાગરનો પાર પામવાને સમર્થ નથી તો પૃથજનો-સામાન્ય મનુષ્યોનું તો શું કહેવું?
ઉપરનું આ અવતરણ, ‘સોમશ્રીલંભક’માંથી, ‘વસુદેવનું વેદાધ્યયન અને તેની પરીક્ષા'માંથી લીધું છે. વસ્તુ સ્વયં સ્પષ્ટ છે. પેલાં ત્રણ દુષ્ટાર્તાની તુલનાએ આ પ્રશ્નોત્તરી કેટલી બધી લાઘવયુક્ત છતાંયે સીધી, વેધક, સોંસરી ઉતરી જાય તેવી સચોટ ને સત્ય છે. પરિભ્રમણકથામાં આત્મનિવેદન આવે એની શૈલી સીધી-સરળ હોય તો વ્યક્તિઓ, વિવિધ સ્થળોના વર્ણનમાં એ એ રંગીલી ને રોચક પણ બને. જૈનધર્મના ઉપદેશમાં એ પારિભાષિક ને પર્યેષણા–પ્રધાન બને તો વાદળોમાં નૈયાયિકી-લક્ષણયુક્ત પણ બને. લોકકથાઓની રંગદર્શિતાનો પણ અહીં અભાવ નથી. મતલબ કે સ્થલ, કાળ, પ્રસંગ અને વ્યષ્ટિના નિરૂપણમાં એનું વૈવિધ્ય
જોવા મળે છે.
ભગવાન શાંતિનાથનો આ વર્ણનમાં શરદના પૂર્ણ ચંદ્ર ને શિશિરના બાક્ષસૂર્યને, નંદનવન ને મલગિરિને અચૂક યાદ કર્યાં છે. પણ મોટાભાગના દિવ્ય ને ભવ્ય ગુણો માટે ઉપમાન–નાવીન્ય જોવા મળે છે. દેવતા વડે પરિગ્રહીત થયેલા', સૂક્તનું જાણે
રસિકભાઈ રણજિતભાઈ પટેલ,
C/12, નવદીપ એપાર્ટમેન્ટ, સારથિ બંગોની સામે, મોબાઈલ : ૯૮૯૮૧૬૯૦૬૯. _ A-1, સ્કૂલ પાસે, મેમનગર, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૫૨.
