Prabuddha Jivan 2009 08

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

ઑગસ્ટ, ૨૦૦૯
પ્રબુદ્ધ જીવન
પર્યુષણ પર્વ
ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ પરાધના
છે. સમુદાયમાં રહીને, સમુદાયની સાથે જો આરાધના કરવાની પર્વ' શબ્દના જુદા જુદા અર્થ થાય છે. “પૃ' ધાતુ ઉપરથી જો હોય અને તે માટે જો દિવસ નિશ્ચિત કરેલા હોય તો જ માણસને પર્વ’ શબ્દ કરવામાં આવે તો “પૃ'ના વિવિધ અર્થ થાય છે. જેમ કેઃ આજીવિકા માટેના વ્યવસાયમાંથી મુક્ત થઈને આરાધના કરવી (૧) ભરવું (૨) સાચવી રાખવું (૩) વૃદ્ધિ કરવી (૪) સંતુષ્ટ અને ગમે છે. આર્થિક પ્રલોભનો અને વ્યવહારિક કાર્યો અને કર્તવ્યો આનંદિત થવું (૫) પાર પાડવું, સામે કિનારે પહોંચાડવાનું (૬) એટલાં બધાં હોય છે કે જીવને તેમાંથી બહાર નીકળવાનું જલદી અંતિમ લક્ષ્ય સિદ્ધ કરી આપવું.
મન થતું નથી. વળી કુટુંબીજનો વગેરે સાથે સંઘર્ષ થવાનો કે ‘પર્વ' શબ્દનો અર્થ થાય છેઃ (૧) ઉત્સવ (૨) ગાંઠ (૩) પગથિયું પ્રતિષ્ઠાને હાનિ પહોંચવાનો ભય રહે છે. પરંતુ પોતાના વર્તુળના (૪) સૂર્યનું સંક્રમણ (૫) ચંદ્રની કલાની વૃદ્ધિ અનુસાર આઠમ, ઘણાખરા માણસો જો વ્યવસાય છોડીને, ઘરની બહાર જઈને જાહેર ચૌદસ, પૂનમ જેવી તિથિઓ.
સ્થળમાં આરાધના કરવા જતા હોય તો માણસને તેમાં જોડાવાનું આમ ‘પર્વ' શબ્દ દિવસ અને પ્રવૃત્તિઓને આનંદથી ભરી દેવાનું મન થાય છે. ક્યારેક બધા લોકો આરાધના કરતા હોય ત્યારે પોતે સૂચન કરે છે. વળી “પર્વ' દ્વારા વૃદ્ધિ, વિકાસ, પ્રકાશ, ઉત્તરોત્તર જો કમાવામાં રચ્યોપચ્યો રહે તો લજ્જા-સંકોચ થવાનો પ્રસંગ ઊંચે ચડવું, જે પ્રાપ્ત થયું છે તેનું સંરક્ષણ કરવું, સામે પાર અંતિમ ઊભો થાય. વળી, સતત વ્યાવસાયિક-વ્યવહારિક પ્રવૃત્તિમાં લક્ષ્ય સુધી પહોંચી જવું વગેરે અર્થ થાય છે. એ પ્રત્યેક અર્થ પરોવાયેલા જીવન પર્વના દિવસ નિમિત્તે મન મોકળું કરવાનો, ‘આરાધના'ની દૃષ્ટિએ, વિશેષતઃ ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ હળવાશ અનુભવવાનો અવસર સાંપડે છે. આથી જ પર્વોનું અત્યંત સૂચક અને મહત્ત્વનો છે.
આયોજન ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક પ્રયોજન ઉપરાંત સામાજિક અને ‘પર્વ' શબ્દ મુખ્યત્વે ઉત્સવના અર્થમાં વપરાયો છે. ઉત્સવનો મનોવૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિથી પણ માનવજાત માટે ઉપકારક બન્યું છે. અર્થ પણ જુદા જુદા દૃષ્ટિકોણથી ઘટાવી શકાય છે. પરંતુ “પર્વ” પર્વનો મહિમા એવો હોય છે કે માણસને ઘરમાં બેસી રહેવું શબ્દ સામાન્ય રીતે ધાર્મિક ઉત્સવો માટે સવિશેષ વપરાય છે. ધાર્મિક ગમતું નથી. સમુદાયમાં જઈને તે કશું પ્રાપ્ત કરવા ઈચ્છે છે. ઉત્સવોમાં ભોગોપભોગના આનંદ કરતાં ત્યાગ, સંયમ, દાન સમાજના મહિલા વર્ગને પણ પર્વના દિવસોમાં બહાર જવું ગમે વગેરેનો મહિમા વધારે હોય છે.
છે. મનુષ્યને પોતાની વૈયક્તિક ચેતનાને સામુદાયિક ચેતનાની સામાજિક રાષ્ટ્રીય કે આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રકારના તહેવારો કરતાં સાથે એકરૂપ કરવાની ભાવના પર્વના દિવસોમાં થાય છે. ધાર્મિક ધાર્મિક ઉત્સવોનું મૂલ્ય વધુ છે, કારણ કે તે માનવજીવનને સવિશેષ પર્વ એ રીતે મનુષ્યની ચેતનાના વિસ્તાર અને વિકાસમાં મહત્ત્વનું બળ આપે છે. જો ધાર્મિક ઉત્સવ સાચી રીતે ઊજવવામાં આવે તો યોગદાન આપે છે. જો આ ચેતનાનો વિસ્તાર અને વિકાસ એક જ તે માનવજીવનને ઉત્કર્ષ તરફ લઈ જાય છે. ઉત્સવ એટલે જ દિશામાં સીધી ગતિએ ચાલ્યા કરતો હોય તો મનુષ્યજીવન નંદનવન આનંદમય ઉત્કર્ષ. એ એની સાચી વ્યાખ્યા છે. કેટલાક લોકો ધાર્મિક જેવું બની જાય. પરંતુ ગતાનુગતિક રૂઢિવાદ, સામાજિક સમસ્યાઓ, ઉત્સવને જુગાર, મદિરાપાન કે અન્ય પ્રકારની ભોગવિલાસની રાજદ્વારી ઊથલપાથલો, સંઘર્ષ, કલહ, યુદ્ધ, દુકાળ, કુદરતી પ્રવૃત્તિઓથી વિકૃત કરી નાંખે છે તેની અહીં વાત નથી. તેવા લોકો આપત્તિઓ વગેરે માનવજાતે પ્રાપ્ત કરેલી ભૌતિક સિદ્ધિઓને હણી તો થોડા અને અપવાદરૂપ હોય છે. કેટલાક લોકો માત્ર જડતાપૂર્વક, નાંખે છે અને મનુષ્ય ફરી પાછો કેટલાંક ડગલાં પાછો જાય છે. ગતાનુગતિક રીતે, ગાડરિયા પ્રવાહની જેમ, સમજણબુદ્ધિના મનુષ્યજીવનની આ એક મોટી કરુણતા છે. અભાવથી, માત્ર અર્થહીન બાહ્ય ક્રિયાકાંડપૂર્વક ઉત્સવ ઊજવતા આપણા પૂર્વાચાર્યોએ ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક પર્વોની જે યોજના હોય છે. પરંતુ તેવો વર્ગ તો હંમેશાં રહેવાનો જ. એટલા માટે કરી છે તે એવી ખૂબીથી કરી છે કે જેથી મનુષ્યજીવનને કાળના પર્વનું મૂલ્ય ઓછું ન આંકી શકાય. પર્વની આરાધના દ્વારા થોડા થોડા થોડા અંતરે આત્મિક બળ મળતું રહે. જેનું લક્ષ્ય આરાધના લોકો પણ જો કશુંક મૂલ્યવાન, ચિરંજીવી તત્ત્વ પામી શકે અને તરફ વિશેષ રહેલું હોય એવા લોકોને માટે તો દર બીજે કે ત્રીજે મળેલા જીવનની કૃતાર્થતા અનુભવી શકે તોપણ પર્વોનું આયોજન દિવસે પર્વતિથિનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું છે. બીજ, પાંચમ, સાર્થક છે એમ કહી શકાશે.
આઠમ, અગિયારસ, ચૌદસ, પૂનમ વગેરે તિથિઓને પર્વતિથિ છેક પ્રાગૈતિહાસિક કાળથી ધાર્મિક પર્વોનું આયોજન થતું આવ્યું તરીકે ગણાવવામાં આવી છે. જેઓ પોતાના જીવનની મર્યાદાઓને
કારણે આટલી પણ આરાધના ન કરી શકે તેવા ઓછી શક્તિવાળા