Prabuddha Jivan 2002 Year 13 Ank 01 to 12

Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 2

પ્રબુદ્ધ જીત
દસમો ગ્રહ પરિગ્રહ
Ū રમણલાલ ચી. શાહ
‘અપરિગ્રહ' શબ્દ જૈનોમાં જેટલો પ્રયોજાય છે તેટલો અન્યત્ર પ્રયોજાતો નથી. એનું મુખ્ય કારવા તે જૈન ધર્મમાં સાધુભગવંતોનાં પાંચ મહાગનોનું પાંચમું મહાવ્રત તે ‘અપરિગ્રહ' છે તથા ગૃહસ્થો માટેનાં પાંચ અણુવ્રતમાં પાંચમું અાવત તે ‘પરિગઢ-પરિમામા' છે. દુનિયાના અન્ય ધર્મોમાં પણ અકિંચનત્વ, સાદાઈ વગેરે ઉપર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં સાદાઈના અર્થમાં 'poverty' નું વ્રત લેવાય છે. આમ છતાં જૈન ધર્મમાં મુનિ મહારાજોનાં પાવિહાર, ગોચરી વગેરેમાં અપરિહનું વ્રત જે રીતે સવિશેષ નજરે પડે છે તેવું બીજે નથી. એમાં પણ દિગંબર મુનિઓ જે પ્રકારનું જીવન જીવે છે તેની તોલે તો અન્ય ધર્મનું કંઈ જ ન આવે. આધુનિક વિકસિત વૈજ્ઞાનિક યુગમાં પણ આદિ માનવ જેવું પ્રાકૃતિક છતાં સુસંસ્કૃત ભવ્ય આધ્યાત્મિક જીવન જીવવું એ તો એક અજાયબી જ ગણાય.
પરિચત અર્થાત પરિપત શબ્દમાં 'પરિ' નો અર્થ થાય છે ચારે બાજુથી અથવા સારી રીતે અને મહનો અર્થ થાય છે પકડેલું, મારું ધનધાન્ય, માલમિલકત વગેરેને સારી રીતે પકડી રાખ્યો છે અથવા ધનધાન્ય, માલમિલકત વગેરેએ માવાને સારી રીતે પકડી રાખ્યો છે અથવા જકડી રાખ્યો છે એમ અર્થ કરી શકાય. જેનું પરિહા થાય તે પરિપત. જે કોઈ ચીજવસ્તુ ઉપર પોતાપણાનો, માલિકીનો, સ્વકીયતાની ભાવ થાય તે પરિગ્રહ કહેવાય.
જૈન ધર્મ કહે છે કે સુખી થવું હોય તો પરિગ્રહ ઓછો કરી, ઓર્કા કરતા જ રહો. જો તરિક સુખ અનુભવી, મુક્તિના સુખ સુધી પહોંચવું હોય તો સ્કૂલ અને સૂક્ષ્મ એમ બંન્ને પ્રકારના મમત્વનો ત્યાગ . . એમ બંન્ને પ્રકારના મમત્વનો ત્યાગ કરીને અપરિગડી બના
આખી દુનિયા જ્યારે સુખસગવડનાં સાધનો વધારવા તવધી રહી છે ત્યારે પરિગ્રહ ઓછો કરવાની કે બિલકુલ ન રાખવાની ભલામાં કરવી એ શું અસંગત નથી? રહેવાની, ખાવાપીવાની, ન્હાવાધોવાની, હવાકરવાની, શાળાકૉલેજોની, હોસ્પિટલોની, મનોરંજનનાં સાધનો અને સ્થળોની કેટલી બધી સુવિધા ઉત્તરોત્તર વધતી જાય છે ! માનવજાત આ પ્રમાી જે કરે છે તે શું ખોટું કરે છે? આવા આવા પ્રશ્નો થવા સ્વાભાવિક છે.
આ પ્રશ્નના ઉત્તર જુદી જુદી અપેક્ષાએ વિચારવાના રહે છે. જે લોકો પૂર્વજન્મ કે પુનર્જન્મમાં માનતા નથી અથવા આભા જેવા તત્ત્વમાં જ માનતા નથી અને પોતાને મળેલા જીવનને માત્ર ઐહિક દૃષ્ટિથી કષ્ટરહિત તથા સુવિધાવાળું અને ઈન્દ્રિયાર્થ સુખભોગવાળું બનાવવામાં માને છે તેવા લોકોને તો પરિઅહમાં સુખ છે એવી માન્યતા જ સાચી અને યોગ્ય લાગવાની.
કેવળ સામાજિક અને સાંસારિક દૃષ્ટિથી શારીરિક કષ્ટ વિનાના સગવડતાભર્યા જીવનનો વિચાર કરનારાઓનો અભિગમ પણ જુદો રહેવાનો. પરંત ધાર્મિક અને નૈતિક દૃષ્ટિથી વિચારનારાઓનું દૃષ્ટિબિંદુ તેનાથી થોડું અલગ રહેવાનું અને જેઓએ સંસારના સ્વરૂપનું, જડ અને ચેતનના ભેદનું, જીવની જન્મજન્માંતરની પરંપરાનું અર્થાન સંસાર પરિભ્રમણનું અને જીવના અંતિમ વાક્ય મોપ્રાપ્તિનું શ્રદ્ધાપૂર્વક ચિંતનમનન અને અનુભાવન કર્યું છે તેઓનું પરિગ્રહ વિશેનું દૃષ્ટિબિંદુ તદ્દન અનોખું
- જાન્યુઆરી ૨૦૦૨
હેવાનું. જૈન ધર્મ અપરિગ્રહ તથા પરિઅહ પરિમાણ ઉપર જે ભાર મૂક્યો છે તે આ અધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ જ છે. અલબત્ત એથી વૈયક્તિક અને સામુદાયિક સ્તરે, સામાજિક દૃષ્ટિએ પણ લાભ તો રહેલો જ છે.
સામાજિક દષ્ટિએ વિચારીએ તો પરિચતની વૃદ્ધિથી જો સમાજમાં આર્થિક અસમાનતા Economic Disparity આવે તો પ્રજાનો એક વર્ગ અમનચમન કરતો રહે અને બીજો વર્ગ કચડાતો, શોષાતો રહે. જે વર્ગનું શોષણ થાય તે વર્ગની પ્રતિક્રિયા થયા વગર ન રહે. જ્યાં આર્થિક ભેદભાવ હોય ત્યાં સામાજિક ભેદભાવ આવ્યા વગર ન રહે. આર્થિક તનાવને કારો વર્ગવિગ્રહ થાય. social distrImination may lead to social conflict. વળી ધનસંપત્તિ એ એક પ્રકારની શક્તિ છે. તે બીજાને દબાવવામાં, દબડાવવામાં, શોષણ કરવામાં, પરાધીન બનાવવામાં વપરાયા વગર રહેતી નથી. આર્થિક સત્તા રાજદ્વારી સત્તાને ખેંચી લાવે છે. એક વ્યક્તિ, પ્રજાનો એક વર્ગ, એક સમાજ કે એક રાષ્ટ્ર આર્થિક રીતે અત્યંત સબળ બનતાં નિર્બળ ઉપર વર્ચસ્વ જમાવવાનો પ્રયાસ કરે છે. Economic power brings political dominalon. આમ વધતા જતા પરિઅહના અનર્થો અને અનર્થોની પરંપરાને મર્યાદા રહેતી નથી. પરિગ્રહનો દૂધવતો અને ભયસ્થાનો તરત નજરે પડે એવા ન હોય તો પણ જેઓ દૂરગામી અને હનવ્યાપક ચિંતન કરે છે. તેઓને તો એ તરત સમજાય એમ છે. એટલું જ જૈન ધર્મ પરિવહન અનિષ્ટ સામાજિક પરિબળોને પારખીને અને તેથી પણ વિશેષ તો આત્મનું અહિત કરવાની તેની લાણિકતાને સમજીને પરિગ્રહ-પરિમાણના અને અપરિગ્રહના વ્રતની ભલામણ કરી છે. એની પાછળ સ્વાનુભવપૂર્વકનું ઊંડું આત્મચિંતન રહેલું છે. જો પરિગ્રહમાં જ સઘળું સુખ રહ્યું હોય તો તીર્થંકર પરમાત્માના જીવ એવા ક્ષત્રિય રાજવીઓએ, છ ખંડના પડી એવા ચક્રવર્તીઓએ રાજપાટ છોડીને દીવા ધારવા ન કરી હોત. ભૂતકાળમાં અને વર્તમાન કાળમાં કેટલાયે શ્રીમંત માણસોએ ગૃહત્યાગ કરી મુનિપણું સ્વીકાર્યું છે. ભૌતિક સમૃદ્ધિનો પણ માણસને થાક લાગે છે. અને આત્મિક સુખની વાત સમજાતાં કે તેવી અનુભવ થતાં પરિગ્રહની અનિવાર અને નિરર્થકતા પ્રતીત થાય છે. એટલા માટે જૈન ધર્મમાં પરિહની વિચારણા બહુ સૂક્ષ્મ અને ગહન દૃષ્ટિથી કરવામાં આવી છે. પરિગ્રહની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે આપવામાં આવી છે.
પ્રશ્ન વ્યાકરણની ટીકામાં કહ્યું છેઃ પવૃિત તિ પરિશ્ચંદઃ। (જેનુ પરિગ્રહણ એટલે સ્વીકાર કરવામાં આવે છે તે પરિગ્રહ.) ‘તત્ત્વાર્થસૂત્ર'માં કહ્યું છેઃ મૂર્છા પરિપ્રઃ। (મૂર્છા એ પરિગ્રહ છે) 'વાર્થસિદ્ધિ' માં કહ્યું છે : મોય દાપુ મંગા પારા (લોમ કષાયના ઉદયથી વિષયોનો સંગ થાય તેને પરિચત કહેવામાં આવે છે.) સ્વાર્થસિદ્ધિ'માં વળી કહ્યું છે : પેટ કાયદળ પરિપ્રદ। (‘આ માટે છે' એવું જ્યાં બુદ્ધિલક્ષણ હોય ત્યાં તે પરિગ્રહ છે.)
'સમયસારની ‘આત્મખ્યાતિ' ટીકામાં કહ્યું છે : કૃષ્ણ પરવા (ઈચ્છા એ જ પરિગ્રહ છે.)
આ વ્યાખ્યાઓ પરથી જોઈ શકાશે કે જૈન ધર્મમાં ‘પરિગ્રહ’ના સ્થૂલ સ્વરૂપની અને સૂક્ષ્મ સ્વરૂપની વિગતે વિચારણા કરવામાં આવી છે.
પરિગહના પ્રકારો જુદી જુદી અપેક્ષાએ જે જુદા જુદા બતાવવામાં