________________
ચતુર્થકર્મગ્રન્યપરિશીલન
શ્વેતામ્બર ગ્રન્થોમાં ચતુર્વિગ્રહવતી ગતિના મતાન્તરનો ઉલ્લેખ છે, તેને લઈને નિશ્ચયદષ્ટિએ વિચાર કરવામાં આવે તો અનાહારકત્વના ચાર સમયો પણ કહી શકાય
સારાંશ એ કે શ્વેતામ્બરીય તત્ત્વાર્થભાષ્ય આદિમાં એક કે બે સમયના અનાહારત્વનો જે ઉલ્લેખ છે તે વ્યવહારદષ્ટિએ છે અને દિગમ્બરીય તત્ત્વાર્થ આદિ ગ્રન્થોમાં એક, બે કે ત્રણ સમયના અનાહારકત્વનો જ ઉલ્લેખ છે તે નિશ્ચયદષ્ટિએ છે. તેથી અનાહારકત્વના કાલમાનની બાબતમાં બન્ને સંપ્રદાયોમાં વાસ્તવિક વિરોધને આવકારા જ નથી.
પ્રસંગવશ એ વાત જાણવા યોગ્ય છે કે પૂર્વરારીરનો પરિત્યાગ, પરભવના આયુનો ઉદય અને ગતિ (ઋજુ કે વક) આ ત્રણેય એક જ સમયમાં યુગપત્ થાય છે. વિગ્રહગતિના બીજા સમયમાં પરભવના આયુના ઉદયનું જે ક્યન છે તે તો સ્થૂલ વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ - પૂર્વભવનો અન્તિમ સમય જેમાં જીવ વિગ્રહગતિની અભિમુખ બને છે તેને ઉપચારથી વિગ્રહગતિનો પ્રથમ સમય માનીને - સમજવું જોઈએ. જુઓ બૃહત્સંગ્રહણી ગાથા 325 ઉપર મલયગિરિટીક, (ii) અવધિદર્શન
અવધિદર્શન અને ગુણસ્થાનનો સંબંધ વિચારવાના સમયે મુખ્યપણે બે વાતો જાણવાની છે - (1) પક્ષભેદ અને (2) તેનું તાત્પર્ય (1) પક્ષભેદ – પ્રસ્તુત વિષયમાં મુખ્ય બે પક્ષ છે :
(ક) કાર્મગ્રન્થિક અને (ખ) સૈદ્ધાતિક. (ક) કાર્મગ્રચિપક્ષ પણ બે છે. તે બેમાંથી પહેલો પક્ષ ચોથા આદિ નવ ગુણસ્થાનોમાં અવધિદર્શને માને છે. આ પક્ષ પ્રાચીન ચતુર્થ કર્મગ્રન્થની 29મી ગાથામાં નિર્દિષ્ટ છે, આ પક્ષ પહેલાં ત્રણ ગુણસ્થાનોમાં અજ્ઞાન માનનારા કાર્મગ્રંખ્યિકોને માન્ય છે. બીજો પક્ષ ત્રીજા આદિ દસ ગુણસ્થાનોમાં અવધિદર્શન માને છે. આ પક્ષ ચોથા કર્મગ્રન્થની 48મી ગાયામાં તથા પ્રાચીન ચતુર્થ કર્મગ્રંથની 70 અને 71 ગાથાઓમાં નિર્દિષ્ટ છે, આ પક્ષ પહેલાં બે ગુણસ્થાનો સુધી અજ્ઞાન માનનારા કાર્મગ્રન્થિકોને માન્ય છે. આ બન્ને પક્ષો ગોમ્મદસારના જીવકાર્ડની 690મી અને 704મી ગાથાઓમાં છે. તે બે પક્ષોમાંથી પ્રથમ પક્ષ તત્ત્વાર્થસૂત્ર 1.8મા સૂત્રની સર્વાર્થસિદ્ધિટીકામાં પણ છે. તે આ પ્રમાણે છે - 'અવધિને પ્રયતાનિ ક્ષીષાયાતા '
(ખ) સૈદ્ધાતિક પક્ષ તદ્દન ભિન્ન છે. તે પ્રથમ આદિ બાર ગુણસ્થાનોમાં અવધિદર્શન માને છે, આ વાત ભગવતીસૂત્રથી જાણવા મળે છે. આ પક્ષને શ્રીમલયગિરિસૂરિએ પંચસંગ્રહ દ્વાર 1 ગાથા 31મીની પોતાની ટીકામાં તથા પ્રાચીન ચતુર્થ કર્મગ્રન્યની 29મી ગાથાની ટીકામાં સ્પષ્ટપણે દર્શાવ્યો છે.
'ओहिदसणअणागारोवउत्ता णं भंते ! किं नाणी अन्नाणी ? गोयमा ! णाणी वि अन्नाणी वि । जइ नाणी ते अत्थेगइआ तिण्णाणी, अत्थेगइआ चउणाणी । जे तिण्णाणी, ते आभिणिबोहियणाणी सुयणाणी ओहिणाणी । जे चउणाणी ते आभिणिबोहियणाणी सुयणाणी ओहिणाणी मणपज्जवणाणी। जे अण्णाणी ते णियमा मइअण्णाणी सुयअण्णाणी विभंगनाणी ।
ભગવતીસૂત્ર રાતક 8 ઉદ્દેશક 2.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
