________________
તેજ-મારી વાત સાચી, એવો આગ્રહ પણ એમણે કદી સેવ્યો નથી. એ તો કહેતા : “સાચું એ મારું, પણ મારું એ જ સાચું નહિ.” આવા અનાગ્રહી, ઉદાર માણસમાં બાહ્ય પદાર્થો તરફ મૂછ કે આસકિત કઈ રીતે સંભવે ? એમને, પોતાનો કક્કો જ ખરો; પોતે માને - સમજે – સ્વીકારે તેજ સાચું, સારું, શાસ્ત્રસંમત' - એવું માનનારા અને એવી પોતાની માન્યતાને નહિ સ્વીકારનારને સતાવનારા લોકો પ્રત્યે આ જ કારણે અનુકંપા જાગતી.
અને, આ બધી વસ્તુઓનો સાર દોહનરૂપે, અને ખરૂ કહો તો પોતાની જીવન સાધનાના પરિપાકરૂપે એમણે મેળવેલી ચીજ તે પરમસહિષ્ણુતા અને સર્વમતસમન્વય, બીજાના વિચારો સાંભળવા, તે પર વિચાર કરવો, યોગ્ય લાગે ત્યાં અને ત્યારે એનો સ્વમત સાથે સમન્વય કરવો, આ એમની, અન્યત્ર જોવા ન મળે એવી લાક્ષણિક્તા હતી. આ જ લાક્ષણિક્તાએ એમની પાસે જૈન દર્શન સિવાયનાં અન્ય તમામ ધર્મ દર્શનોનું અધ્યયનઅવગાહન કરાવ્યું છે ને એમનાં વર્તનમાં ને પ્રવચનોમાં પણ સમન્વયવાદનું સિંચન કર્યું છે.
સોળ વર્ષની ઉમરે દીક્ષા. દીક્ષાના બાર વર્ષે આચાર્યપદ, અને એ પદ પણ બે-પાંચ દસ નહિ, પણ પચાસ વર્ષો સુધી અખંડ ભોગવ્યું. માત્ર ભોગવ્યું જ નહિ, એક સંઘ નાયકને છાજે એવી રીતે એની ઉપાસના અને એનો યથાર્થ ઉપયોગ કરી જાણ્યો. ને છેવટે અઠયોતેર વર્ષની ઉંમરે જીવનને, જળોજથા કે જંજાળની જેમ નહિ, પણ ગળે પહેરેલી ફુલની માળાની જેમ ઉતારીને મૂકી દીધું. આ બધું એમના જીવનની સાધનાનું, એમની સાચી સાધુતાનું ને સમતાનું પરિણામ ગણવું જોઈએ. અને એ પરિણામનું મૂળ વિચારીએ છીએ ત્યારે પેલો જીવન-સાદ જે એમને બહુ વહેલી વયે સંભળાયો હતો તે હોય એવું લાગ્યા વિના નથી રહેતું.
આપણને પણ એવો જીવન-સાદ સંભળાય, એવી પ્રાર્થના, આવા સાધુ-પુરુષોની સાધનાનું સ્તવન આલેખન કરતી વેળાએ કરીએ તો, તે અસ્થાને નથી.
