________________
૧૨
કયાણ : 'अस्थि जिओ तह निश्चो कत्ता भुत्ता य पुण्णपावाणं । अस्थि धुवं निव्वाणं तस्सोवाओ अ छट्ठाणा ॥
આમાં ઉપરોક્ત છ વિગતોની રજૂઆત ઉપરાંત એમ પણ કહેવામાં આવ્યું કે, “નિત્ય એવો આત્મા પિતાનાં પુણ્યપાને કર્તા છે”—આ હકીકતને સમજવામાં કર્મવાદ અને સ્યાદવાદનું તત્વજ્ઞાન આપણને મદદગાર બની રહે છે. કહેવું જોઈએ કે, જનદર્શનનાં આત્મા વિષેનાં તત્વજ્ઞાનને ત્યારે જ સમજી શકાય કે, જ્યારે કર્મવાદ અને સ્યાદવાદ આ બન્ને વાદોનું યથાર્થજ્ઞાન જનશૈલીયે સમજાય અને તે જ પુણ્યપાપ કે શુભાશુભ કર્મોના કર્તા તેમજ ભોક્તા તરીકે આત્માને જાણી શકાય. ' પ્ર... આ રીતે જે આત્માને શુભાશુભને કર્તા કે ભોક્તા માનવામાં આવે તે, આત્માનું અકર્તાપણું કે અભકતાપણું જે કહેવાય છે તે કઈ રીતે સંગત થઈ શકે ? તેમજ જડ એવા કર્મો કર્તા અને ભકતા ચેતન્યગુણને આધાર ચેતનસ્વરૂપ આત્મા બને એ કેમ માની શકાય ?
ઉ૦ પ્રક્ષકારને આ પ્રશ્ન, આપણી સમક્ષ બે મૂંઝવણો રજૂ કરે છે? પ્રશ્નકારની સહુ પહેલી એ મૂંઝવણ છે કે “ આત્માને કર્મોને કર્તા જે સ્વીકારાય તે આત્માનું અકર્તાપણું જે કેટલાકે બેલે છે, માને છે અને પ્રતિપાદે છે તે કઈ રીતે ઘટી શકે ?” આ મૂંઝવણને ટાળવા માટે સ્થાવાદ દૃષ્ટિને અભ્યાસ કે તે વિષેનું જાણપણું હોવું આવશ્યક છે. જનદર્શનનાં સ્યાદવાદ-અપેક્ષાવાની મહત્તા આ જ કારણે સ્વીકારાઈ છે. આ કે આના જેવી અનેક મૂંઝવણ, સ્યાદવાદનાં તત્વજ્ઞાનથી અપાપ ટળી જાય છે. આ સ્યાદ્વાદના અભ્યાસથી સારો પ્રકાશ આત્માને લાધે છે. કોઈ પણ એક વસ્તુનાં સ્વરૂપનું યથાર્થ ભાન આ અનેકાન્તવાદના રહસ્યમર્મના અભ્યાસીને સહેજે થઈ જાય છે. આ દૃષ્ટિને લક્ષ્યગત કરીને આત્મવાદ સમજવામાં સ્યાદવાદ કઈ રીતે ઉપયોગી થઈ પડે છે તે અહિં સ્પષ્ટ થઈ જશે.
સ્યાદવાદની દષ્ટિ, વ્યવહાર અને નિશ્ચય આ બને નયોથી વસ્તુસ્વરૂપને દર્શાવે છે. દ્રવ્યપ્રધાન અને પર્યાયપ્રધાન વિચારણા કરનારા બે
