________________
કલયાણું :
તેમાં ખરાબ તત્ત્વનું આરોપણું ન કરવું જોઈએ. હું માનવા તૈયાર છું કે રામાયણ કલ્પિત છે. પરંતુ સીતા એ ખરેખરી ચૌલા કરતાં પણ પ્રજાના ચિત્તમાં વધુ જીવતી છે. ચૌલા કરતાં એને મોટામાં મોટો ગુણ સતીત્વને. હવે સતીત્વની ભાવનાથી સિદ્ધ એવી સીતાને સાચજૂઠી ઠરાવવા કોઈ એવું લખી કાઢે કે સીતા નાની હતી ત્યારે રાવણ સાથે રમતી હતી. એને રાવણ પ્રત્યે કંઈક કુંળી લાગણી તે ખરી જ, વગેરે; તે એને શું કહી શકાય ? પિતાના આવા કલ્પનાવિહાર વડે પ્રજાકીય સિદ્ધિને વગોવનાર અને પ્રજાની લાગણી દૂભવનાર એક પ્રકારનો ક્રૂરતાને આનંદ માણે છે. કરતાની સામાન્યવૃત્તિ તે દરેક માણસમાં રહેલી હોય છે પરંતુ આ કલ્પનાવિહાર કરનારને તેમાં ખાસ મઝા પડે છે. એ ભૂલી જાય છે કે એવી પ્રજાકીય સિદ્ધિ પ્રજાના મહાન પ્રયત્નના પરિણામરૂપ હોય છે. જે સામે સ્વચ્છંદનો હકક ન હોઈ શકે. એવી મૂર્તિ મારા ઘરમાં વંશપરંપરાથી ચાલતી આવતી હોય તે હું તેને નાશ ન કરી નાખું. ધર્મનું બંધન, લેકોનું બંધન ન ગણકારવું, સતીત્વની ભાવનાને ડંખવી, છીનવવી, છેદવી એમાં પ્રજાકીય મમત્વની, તેના sentiments ની અવગણના છે અને sentiments એ કંઈ નાખી દેવા જેવી વસ્તુ નથી. ઈતિહાસનું વાતાવરણ પિતાને ગમે તે રીતે ફેરવી નાખવાને હકક કોઇને ન હોઈ શકે. આથી હું કંઈ સર્જકનો હક્ક છીનવી નથી લેતો. વાતાવરણને વફાદાર એવી સાચી ઐતિહાસિક નવલકથા તે કસોટીરૂપ હોય છે, ઈતિહાસને એ મદદ પણ કરે છે. પરંતુ એ રીતે વફાદાર રહેવામાં ન આવે એ સાચી ઐતિહાસિક નવલકથા ન હોઈ શકે.
પ્રાચીન હિંદની પૂરાણું સ્થિતિ,
[ દિલખુશ દિવાનજીઃ ઉ]િ (૧) પ્રાચીન સમયમાં આપણે આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર બહુ મોટા પ્રમાણમાં અને બહુ મોટા વિસ્તારમાં ખેતા. આપણું વેપારીઓની
