________________
કલ્યાણ ? સંસારમાં રહી ગૃહસ્થ જીવન જીવનાર સ્ત્રી-પુરુષો પણ પ્રાપ્ત સંતોષ અને અપ્રાસની ભૂખ પર કાબૂ રાખે છે; તેમજ આવી પરિસ્થિતિને પાપનું પરિણામ સમજી સહિષ્ણુતા, નિર્લોભતા અને વિવેકદેશીલતા દાખવી રહ્યા છે, તેઓને આ પરિસ્થિતિની અસર લાંબી થતી નથી.
રાજનીતિનું એવું મંતવ્ય છે કે, અમુક વર્ષો પસાર થયા પછી જગત પર યુદ્ધ અનિવાર્ય બને છે. તેની સાબિતી યુક્તિઓ દ્વારા કરાઈ છે, મનુષ્યમાં સહિબસ્થતા, કસોટીમાંથી પસાર થવાની આવડત, વૈજ્ઞાનિક શક્તિને વિકાસ, પ્રજાની સંખ્યાવૃદ્ધિ, ભૂમિની શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ યુદ્ધના પરિણામમાં થઈ છે. જેમ ધાતુ કે પ્રવાહી પદાર્થની શુદ્ધિ કરવા ખાતર તપાવવામાં આવે છે તેમ જગત પર અશુદ્ધિઓને સમૂહ એકઠા થાય છે ત્યારે તેને દૂર કરવા યુદ્ધ જેવી આફતો અનિવાર્ય મનાય છે. પણ આર્યો તેની આવશ્યકતા સ્વીકારી શકે નહિ. પણ એટલું તો ખરું છે કે, જ્યારે જગતમાં સામુદાયિક પાપ પ્રચાર પામતા જાય ત્યારે તેને ઉદય સામુદાયિક રીતે અવશ્ય જોગવવો પડે !
જગત જેમ કેવળ વર્તમાન તરફ જોતું રહે છે તેમ તેમ તેને વિજ્ઞાનવાદ અને યંત્રવાદ વધુ જોવા મળે છે. જો કે યંત્રના બળે અને આઘાત પ્રત્યાઘાત વચ્ચે જગત સ્થૂલ પ્રગતિ સાધી રહેલ છે પણ તે માત્ર ભૌતિક પ્રગતિ છે. એ ભૌતિક પ્રગતિને અતિરેક અમર્યાદિત ઘેલછામાં પરિણમે છે અને આથી તે પ્રગતિ અહેગામી બને છે. ભૌતિક રીતે માનવજાતે અવિરતપણે વૈજ્ઞાનિક વિકાસની સાધના કરી પણ તેનું પરિણામ વાસ્તવિક જીવનને નાશ, માનવજાતને સંહાર, આર્થિક સંકડામણ, સંસ્કૃતિ અને સંસ્કારોને ધ્વંસ તથા વૈર, વિરોધ તેમજ વૈમનસ્ય ઊભા થાય છે. અન્ત શક્તિઓને સદુપયોગ થવા કરતાં ભયંકર દુરુપયોગ થતાં એ શ્રાપંપ બને છે. એ સ્થિતિથી ઉગરવા માટે ટ્રેશનાલીસ્ટ એન્યુઅલમાં સી. ઈ. એમ. જણાવે છે તે સાચું છે કે, “જ્યાં સુધી માનવી પોતાની શક્તિઓને સદુપયોગ કરતાં ન શીખે ત્યાં સુધી તેની શક્તિઓ ઓછામાં ઓછી હોય એ વધારે સુંદર છે. "
