Jain_Satyaprakash 1945 06

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 7

અંક ૯ ]
જૈનદર્શનના અનેકાન્તવાદ
[ ૧૬૯
એ પ્રમાણે આ સાત મન્દિરા અને વિશાળ ઉપાશ્રયે વગેરે ઘણાં મકાનેાની મિલકત પેઢી પાસે છે. બીજા પણ વિશાળ ધાર્મિક સ્થાનેા અહીં છે. શેઠશ્રી આણંદજી કલ્યાણજીની એ ધમ શાળાઓ છે. એક તેા સમુદ્ર કિનારે જ છે. હરકાર શેઠાણી અહીંના હતાં, તેમને પણ વિશાળ વડા અહીં છે, ઉપાશ્રયમાં પ્રાચીન હસ્તલિખિત પ્રતાનેા ભંડાર દશ નીય છે. સમયના પ્રવાહે હાલ તે ધેાધાની પરિસ્થિતિ નબળી છે. ભવિષ્યમાં પૂવ જેવી જાહેાજલાલીને અનુભવે અને સજ્જનજનમનઆનન્દકારી અને એ જ અભિલાષા. દાદાસાહેબ, ભાવનગર, વિ. સ. ૨૦૦૧ ના વૈ. જી. ૧૫ ને રવિવાર.
જૈનદર્શનના અનેકાન્તવાદ
અનુવાદક :--શ્રીયુત ૫. અંબાલાલ પ્રેમદ શાહ, અમદાવાદ. [ હિન્દીમાં મૂળ લેખક-શ્રી મોંગલદેવ શાસ્ત્રી. એમ. એ., ડી. પીલ (એકસન) “ન્યાયકુમુદચન્દ્ર” ભાગ ર્ નું આદિવયન. ]
ભારતીય દર્શનશાસ્ત્રના પ્રતિટ્ઠાસ અતિ પ્રાચીન છે. ભિન્નભિન્ન સમયમાં અધિકારીભેદથી અનેક દનાનું ઉત્થાન આ દેશમાં થયું છે. દશ્ય જગતના સંપર્કથી વિભિન્ન પરિસ્થિતિના કારણે મનુષ્યના હૃદયમાં જે અનેક પ્રકારની જિજ્ઞાસાઓ ઉત્પન્ન થાય છે, તેનું સમાધાન કરવું એ જ કાઇ પણ દર્શનનું મુખ્ય લક્ષણ હોય છે. જિજ્ઞાસાભેદથી દવાના ભેદ સ્વાભાવિક છે. ભારતીય દનામાં જૈનદર્શીનનું પણુ એક પ્રધાન સ્થાન છે. એનું અમારી સમજમાં એક મુખ્ય વૈશિષ્ટય એ છે કે તેના આચાર્યાએ પ્રચલિત પરમ્પરાગત વિચાર અને રુઢિએથી પેાતાને અલગ કરીને સ્વતંત્ર દષ્ટિથી દાર્શનિક પ્રમેયેાના વિશ્લેષણની ચેષ્ટા કરી છે. અમે અહીં વિશ્લેષણુ શબ્દને પ્રયાગ જાણી જોઇને કરી રહ્યા છીએ. વસ્તુસ્થિતિમાં એક દાર્શનિકનું કાય જેવી રીતે એક વૈયાકરણ શબ્દનું વ્યાકરણ અર્થાત્ વિશ્લેષષ્ણુ, ન કે નિર્માણુ–કરે છે તેવી જ રીતે પદાર્થોના સંબંધથી ઉત્પન્ન થનારા આપણા વિચાર। અને તેના સબધાના રહસ્યાનું ઉદ્ઘાટન કરવાનું હોય છે. “ પદાર્થાની સત્તા અમારા વિચારથી નિરપેક્ષ, સ્વતઃ સિદ્ઘ છે, ' આ સિદ્ધાંતને પ્રાયઃ લેાકેા ભૂલી જાય છે. આપણે જાણીએ છીએ કે જૈનદર્શીનનેા અનેકાન્તવાદ, જેતે કે તેની મૂત્ર ભિત્તિ કહી શકાય તેમ છે તે ઉપર્યુક્ત મૂલ સિદ્ધાન્તને લઈ તે જ પ્રવૃત્ત થયેા છે.
66
અનેકાન્તવાદને મૌલિક અભિપ્રાય એજ થઈ શકે છે કે તત્ત્વના વિષયમાં આગ્રહ ન રાખવા છતાં યે તેના વિષયમાં તત્તદવસ્થાભેદના કારણે દષ્ટિભેદના સભવ છે. આ સિદ્ધાન્તની મૌલિકતામાં ક્રાને સદેહ થઈ શકે છે? શું આપણે—
..
श्रुतयो विभिन्नाः स्मृतयो विभिन्ना नैको मुनिर्यस्य मतं न भिन्नम् " - [ महाभारत ]
यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न वेद सः
,,
अविज्ञातं विजानतां विज्ञात्मविजानताम् [ केनोपनिषद् २ । ३] ઇયાદિ વચનાના મૂત્રમાં અનેકાન્તવાદ જ પ્રતિપાદક નથી કહી શકતા ? દન શબ્દ જ સ્વતઃ દષ્ટિભેદના અર્થને પ્રગટ કરે છે. આ અભિપ્રાયથી જૈનાચાર્યાએ અનેકાન્ત