Gujaratma Dharmik ane Tattvagyanna Sahityani Paristhiti

Author(s): Narmadashankar D Mehta
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 5

ગુજરાતમાં ધાર્મિક અને થતું નથી પરંતુ પ્રતિભા વડે અથવા શુદ્ધ પ્રજ્ઞા વડે થઈ શકે છે. ધર્મ અને અધર્મનો સાક્ષાત્કાર થવામાં પ્રતિબંધરૂપ કારણો રાગ, દ્વેષ અને મોહ છે. આ ત્રણ દોષોથી હણાયેલી બુદ્ધિ ધર્માધર્મનું, પ્રત્યક્ષ કરી શકતી નથી. જેટલા જેટલા અંશમાં આ દોષો છૂટતા જાય છે તેટલા અંશમાં આપણી મર્યાદાવાળી અણુબુદ્ધિ અમર્યાદ પ્રતિભાના રૂપમાં પલટાતી જાય છે. આ શુદ્ધ પ્રતિભા અથવા પ્રજ્ઞા તે ધર્મનું દર્શન કરાવે છે. જે અન્તઃકરણમાં તે પ્રતિભા ઉદય પામે છે. કાંઈ નહિ તો પોતાના અધ્યક્ષ ચેતનના ભૂત અને ભાવિ ભવનું કંઈક ઝાંખું જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરે છે. આવી ભૂત અને ભાવિ વિપાકને સમજવાની પ્રતિભાશક્તિ જેની ઉષ:કાલ જેવી લાગે છે તેવા ધર્મજ્ઞ વર્ગના અધ્યાત્મ અથવા ઝાંખા જ્ઞાનવાળા આત્માઓ કહેવાય છે. તે આત્માઓ પ્રાણી પદાર્થોનું જે સત્ય સ્વરૂપ છે તેના પ્રતિ વિશેષ આકર્ષાય છે અને તેમના દેખાતા રૂપમાં મોહ પામતા નથી. તેઓ સત્યપક્ષપાતી હોય છે. તેઓ જોયેલું જેવું છે તેવું વદે છે એટલું જ નહિ પણ વસ્તુનું સત્ય સ્વરૂપ જ જુએ છે, અને તેથી તેમના અનુભવને જણાવનાર વાક્યમાં અજ્ઞાન અથવા સંશયજન્ય મિથ્યા જ્ઞાનની છાંટ હોતી નથી. આપણે મનુષ્યો સત્યવાદી હોઈએ છીએ, એટલે કે જેવું જોયું જાણ્યું તેવું વદીએ છીએ; પરંતુ આપણા જોવા જાણવામાં દોષ હોય તો મૂલ વસ્તુના સ્વરૂપ સંબંધમાં આપણું સત્યવચન ન્યાયનિર્ણયમાં કંઈ ઉપયોગનું ગણાતું નથી. કોઈ સાક્ષી અજ્ઞાન, અથવા સંશય, અથવા વિપર્યય વડે બીચારો હણાયેલો હોય તો તે ભલે સત્યવાદી હોય પણ ન્યાયનિર્ણયમાં ભાગ્યે જ ઉપયોગી થઈ પડે છે. પરંતુ જે યથાર્થદર્શી અને યથાર્થવક્તા હોય તે શુદ્ધ સાક્ષી ઉપયોગનો છે. આવું યથાર્થ વસ્તુદર્શન અને તે દર્શનને અનુસરતું સત્યવચન બોલવાનો જેના ચત્તિનો ધર્મ જાગે છે તેવા ધર્મજ્ઞ આત્માને મજુમાત્મા સંજ્ઞા આપવામાં આવે છે. પહેલા અને બીજા વર્ગના આત્માઓને એટલે વ્યાત્મા અને મ[માત્માને ધર્મ વસ્તુનો પ્રબોધ બીજા અનુભવીના શબ્દદ્વારથી અથવા શબ્દજ્યોતિથી ઉદય પામે છે. તેવા અનુભવીઓ ત્રીજા વર્ગના મહાત્મા કહેવાય છે. પરંતુ જેના રાગ, દ્વેષ અને મોહના સ્થૂલ સૂક્ષ્મ પાશો કપાયા છે, અને જેમને માત્ર તે લેશો અત્યંત તનુભાવવાળા , એટલે ચિત્તના ઉપર માત્ર જાળીવાળા બુરખા જેવા શેષ રહ્યા છે, તેમની દૃષ્ટિ પારકાના પ્રબોધ વિના પોતાના સામાન્ય યોગજન્ય પ્રયત્નથી