Gujaratma Dharmik ane Tattvagyanna Sahityani Paristhiti

Author(s): Narmadashankar D Mehta
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 8

તત્ત્વજ્ઞાનના સાહિત્યની પરિસ્થિતિ પ્રાપ્તિ થાય છે. સાંસારિક સુખ, પછી તે આ લોકનું હોય કે પરલોકનું હોય, તેનો ઉત્પાદક સકામ ધર્મ છે. પારમાર્થિક સુખ, પછી તે આ લોકમાં જીવનમુક્તરૂપે અનુભવવાનું હોય, અથવા બ્રહ્મલોકમાં અનુભવવાનું હોય, તેનો ઉત્પાદક નિષ્કામ ધર્મ છે. રાગદ્વેષથી પ્રેરાયેલા મન વડે જે સકામ ધર્મ મન,વાણી, અને શરીરથી સધાય અને તેવા દોષની છાયા વિનાના શુદ્ધ ભાવ વડે ઘેરાયેલા મન વડે જે નિષ્કામ ધર્મ મન, વાણી અને શરીર વડે સધાય તેવા અંગત આચારનું, બીજા પ્રાણી પદાર્થો સાથે કેવી રીતે પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ સેવવી તેવા વ્યવહારનું, અને આપણામાં દોષ ઉત્પન્ન થયો હોય તો તે દોષ શી રીતે કપાય અને તેનું દુષ્ટ પરિણામ શી રીતે અટકાવી શકાય એવા પ્રાયશ્ચિતનું વિધાન કરનાર શાસ્ત્ર તે ધર્મજ્ઞાનનું શાસ્ત્ર છે. આપણા ભારતવર્ષમાં આ ધર્મજ્ઞાનના ત્રણ મોટાં વૃક્ષો ઊગ્યાં છેઃ- (1) વેદધર્મનું (2) બૌદ્ધધર્મનું, (3) જૈન ધર્મનું. તેમાં વેદધર્મના, સ્મૃતિ, ઈતિહાસ,પુરાણ, તન્નો, આગમો વગેરેથી ઉપવૃંહણ પામેલા વિશાલ ધર્મવૃક્ષને આપણે હિન્દુ ધર્મ કહીએ છીએ. તેની અનેક શાખા-પ્રશાખાઓ છે, અને તેનાં પત્રો,પુષ્પો અને કુલોથી આ મહાન્યગ્રોધ અથવા વટવૃક્ષની નીચે ઘણા સંપ્રદાયો અને પંથના સાધુજનો વિશ્રામ લે છે. તેવી જ રીતે હીનયાન અને મહાયાનની શાખાના અહેતુ અને બોધિસત્ત્વો મહાબોધિ વૃક્ષ નીચે વિરામ લે છે; અને દિગંબર અને શ્વેતાંબર શાખાના શ્રાવકો અને સૂરિઓ શાલવૃક્ષ નીચે વિશ્રામ લે છે. શ્રુતિ,મૃતિ; સદાચાર, પોતાના કલ્યાણનું ભાન, અને યોગ્ય સંકલ્પથી ઉત્પન્ન થતો કામ, એ ધર્મનાં મૂલ ગણાય છે. તે વડે ધર્મનું જ્ઞાન અને અધર્મનું જ્ઞાન અંકુરિત થાય છે. ધર્મજ્ઞાન વડે કુશળ કર્મ મન, વાણી અને શરીરનાં થવાથી ચિત્તને સુખ ભોગવવાનો વિશેષ અધિકાર મળે છે. અધર્મના જ્ઞાન વડે અકુશલ કર્મથી નિવૃત્ત થવાય છે, અને દુઃખના ઉદયને અટકાવાય છે. અવિહિત અને નિષિદ્ધ કર્મ રાગ, દ્વેષ અને મોહના દબાણને લઈ કરવામાં આવે તો દુઃખને ભોગવવા લાયક સંસ્કાર ચિત્તમાં પડે છે. એટલે નિયત નિમિત્ત ઊભા થતાં દુ:ખનો અનુભવ જાગે છે. આ પ્રમાણે શુદ્ધબુદ્ધિ વડે સુખ અને દુઃખનું સ્વરૂપ, તે સુખ અને દુઃખના કારણરૂપ ધર્મ અને અધર્મનું સ્વરૂપ, તે ધર્મ પ્રતિની ઈચ્છા અને અધર્મ પ્રતિનો દ્વેષ