Book Title: Gujaratma Dharmik ane Tattvagyanna Sahityani Paristhiti
Author(s): Narmadashankar D Mehta
Publisher: L D Indology Ahmedabad
View full book text
________________ 24 ગુજરાતમાં ધાર્મિક અને ભાવનાને પોષણ આપ્યું હતું તે તેમની ઉત્તર અવસ્થાના ચિત્તના પરિવર્તનથી સંરક્ષક ભાવનાના રૂપમાં પલટાઇ ગઇ, અને જે સુધારક કવિ જૂની પ્રણાલિકાને નિંદતા હતા તે ઉત્તર અવસ્થામાં સમજણવાળા સનાતની થઇ ગયા આ બંને ખરી રીતે ઉત્તમ કવિઓ હતા, પરંતુ ધર્મ તથા નીતિના સંબંધમાં તેઓ મુખ્ય વિચારક નહોતા. ધર્મ અને નીતિના સાહિત્યમાં તેમનો ઉપકાર કાવ્ય દ્વારા થયો છે. પ્રત્યક્ષ ઉપકાર તેમનો નથી. ધર્મ નીતિના સનાતન અને નવીન આદર્શો રજૂ કરનારી બે અવાંતર શાખાઓ ગુજરાતમાં 19 મી સદીમાં થઈ છે. એક અંગ્રેજી કેળવણીના યોગવાળી પરંતુ યુનિવર્સિટીના શિક્ષણ સંસ્કાર વિનાની. બીજી યુનિવર્સિટીના શિક્ષણસંસ્કારવાળી. પહેલી શાખાના પ્રવર્તક રા. બા. ભોળાનાથ સારાભાઈ (1823 થી 1886 ) અને બીજી શાખાના પ્રવર્તક બ્રહ્મનિષ્ઠ મણિલાલ નભુભાઈ (1858 થી 1898). રા. બા. ભોળાનાથ સારાભાઈ પૂર્વાવસ્થાના સનાતની મૂર્તિપૂજક શૈવ, ઉત્તર અવસ્થાના અમૂર્ત ઇશ્વરવાદી ભક્ત થયાં.પંડિત મણિલાલ નભુભાઈ અમૂર્ત બ્રહ્મવાદી છતાં મૂર્ત ઇશ્વરવાદીના સંરક્ષણ અને અમૃતબ્રહ્મના જ્ઞાન સાથે મૂર્ત ઇશ્વરની ભક્તિનો સમન્વય કરનાર તત્ત્વચિંતક. રા. બા. ભોળાનાથભાઈની ઇશ્વરભક્તિ તેમની ઈશ્વરપ્રાર્થનામાળા, ઇશ્વરપાસના, દિંડી અભંગમાં એવી તો મધુર અને મોહક ભાષામાં છે કે સિધ્ધાન્તમાં ભેટવાળા સનાતની મૂર્તિપૂજકો પણ પરમેશ્વરની પ્રાર્થનામાં તેમનાં કાવ્યોનો ઉપયોગ કરી શકે છે. રા.બા. નવલરામભાઈ કહે છે તેમ “પ્રૌઢ ભાષા પણ અનુભવી વિદ્વાન ગૃહસ્થથી લખાયેલી હોય છે તો તે સાધારણથી કાંઈ સમજાતી નથી. પ્રૌઢ ભાષા સાધારણ લોકોને અપ્રિય કે અગ્રાહ્ય નથી. તેનું પ્રત્યક્ષ ઉદાહરણ ભોળાનાથભાઈની પ્રાર્થનામાળા છે... જો કે પુસ્તક, સંસ્કૃત શબ્દોથી ભરપૂર છે. ફારસી, અરબી શબ્દો તો ઘણું કરીને આખા પુસ્તકમાં એકે શોધ્યો પણ જડશે નહિ, અને અપભ્રંશ શબ્દો પણ ન ચાલે જ વાપરેલા દેખાય છે, તો પણ ભાષાની બાબતમાં સર્વમાન્ય થઇ પડયું છે; અને જૂની કેળવણીના માણસો પણ હોંશે હોંસે વાંચે છે.” રા. બા. ભોળાનાથભાઇની ઘણી ઊંડી ધર્મનિષ્ઠા હતી. તે નિષ્ઠાનું શુદ્ધ પ્રતિબિમ્બ તેમનાં પઘોમાં તરવરે છે, એટલું જ નહીં પણ તેમના ગદ્યમાં તો સ્થિર
