Book Title: Gujaratma Dharmik ane Tattvagyanna Sahityani Paristhiti
Author(s): Narmadashankar D Mehta
Publisher: L D Indology Ahmedabad
View full book text
________________ ગુજરાતમાં ધાર્મિક અને “સંસ્કૃતમય ગુજરાતી” એ લેખમાં સમાયેલા આક્ષેપના ભોગ તેઓ ન થયા હોત. શ્રી ગોવર્ધનરામનું ધાર્મિક ચિંતન વધારે તપોમય હતું. તેમના ચિંતનમાં બુદ્ધિ અને શ્રદ્ધાને સમાન સ્થાન હતું. શંકરાચાર્યના વચન માત્રમાં જે મનઃસુખરામની શ્રદ્ધા હતી, તેના કરતાં બહોળી અથવા પ્રૌઢ શ્રદ્ધા શ્રી ગોવર્ધનભાઈને સર્વ ધર્મજ્ઞોના વચનમાં હતી.ગોવર્ધનભાઈનું ધર્મનું અધ્યયન એકદેશી ન હતું, પણ અનેકદેશી હતું. તેમના ધાર્મિક વિચારોમાં વૈષ્ણવ,શૈવ, વેદાન્ત અને બૌદ્ધ, ખ્રિસ્તિ વગેરે અનેક સંપ્રદાયોના સિદ્ધાન્તોનો સાર પેઠેલો જણાય છે, અને વ્યવહારધર્મ અને પરમાર્થધર્મની જીવનમાં એકવાક્યતા કરવાનો તેમનો ખાસ ઉદ્દેશ જણાય છે. “સરસ્વતીચન્દ્ર ના ઉત્તર ભાગોમાં ગોવર્ધનરામે આપણા ધર્મની એકદેશી સુધારણા કરવાને બદલે સર્વદેશી કરવાના પ્રસંગો ચીતર્યા છે. બ્રહ્મનિષ્ઠ મણિલાલભાઈએ પાશ્ચાત્ય વિદ્યાના સંસ્કારવાળાને અનાસ્થામાંથી અટકાવી આપણા ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાનમાં શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય તેવું અદ્વૈત માર્ગનું સાહિત્ય ગુજરાતીમાં ઉપજાવ્યું. પરંતુ વ્યાવહારિક નીતિધર્મનું શૈથિલ્ય અટકાવવામાં તેમના પ્રયત્ન સર્જાશે ચરિતાર્થ ન થયાં. અદ્વૈત માર્ગની મસ્તીમાં ચઢેલાં અન્તઃકરણોને કંઈક અંકુશમાં સ્થાપે અને વ્યવહાર અને પરમાર્થ ધર્મની એકવાક્યતા થાય એવાં સાધનોની યોજના કરવાનો પ્રશસ્ત પ્રયત્ન વડોદરમાં શ્રેય સાધક અધિકારી વર્ગના આચાર્ય શ્રીમસૃસિંહાચાર્યે (ઇ.સ. 1854-1897) કર્યો હતો. આ મહાપુરુષોનું ઐહિક જીવન એટલું તો આકર્ષક હતું કે તેમના સંબંધમાં આવનાર નાનામોટા સર્વ તેમના સિદ્ધાન્તોની પ્રીતિથી સાંભળતા અને વિચારની કસોટીએ ચઢાવતાં હતાં. તેમણે હિન્દુ ધર્મનું સ્વરૂપ વ્યાપક રીતે સમજાવ્યું છે, અને સાંપ્રદાયિક પદ્ધતિમાં ગૂંચવી નાખ્યું નથી. આ કારણથી શ્રેયસાધક અધિકારી વર્ગનું ધાર્મિક અને તત્ત્વજ્ઞાનનું સાહિત્ય સર્વતંત્રસ્વતંત્રરૂપે ગુજરાતીમાં ઉત્પન્ન થયું છે. સંસારસુધારો આ વર્ગના આદ્ય સંસ્થાપકને ઈષ્ટ હતો, અને તે વિના ધર્મશુદ્ધિ પ્રજાજીવનમાં આવતી નથી એમ તેઓ સારી રીતે કહેતા હતા. પરંતુ સંસારસુધારણાની રીતિ સ્વ. મહિપતરામભાઈ વગેરે સુધારકોની રીતિ કરતાં જુદી હતી. પ્રાચીન રીતરિવાજો ધર્મ નામે પ્રચલિત છે, તેનો એકદમ ઉચ્છેદ કરવાથી, અને તેને સ્થાને બીજી પદ્ધતિ એકદમ દાખલ થવાથી પ્રજાનું ચિત્ત અવ્યવસ્થિત થઈ ચકડોળે ચઢશે એમ તેઓ સમજતા હતા. તેથી, પ્રાચીન કાળના
