Gujaratma Dharmik ane Tattvagyanna Sahityani Paristhiti

Author(s): Narmadashankar D Mehta
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 27

26 ગુજરાતમાં ધાર્મિક અને મળ્યું છે. જ્યારે ગુજરાતી ભાષામાં પ્રાચીન કાવ્યોનું સાહિત્ય વાસુદેવ અથવા કૃષ્ણની મૂર્તભાવની ભક્તિમાં પરિસમાપ્ત થઈ અટક્યું હતું, જ્યારે પ્રાર્થનાસમાજે અમૂર્ત ભાવની ઇશ્વરભક્તિને વેદને પરવશ બનાવી હતી, ત્યારે સર્વ દર્શનના અભ્યાસથી થયેલી પરિપકવ બુદ્ધિ વડે બ્રહ્મનિષ્ઠ મણિલાલે વેદના ધર્મ અને બ્રહ્મ એ બે પદાર્થોની એકવાક્યતા કરી હતી. બ્રહ્મનિષ્ઠ મણિલાલ‘પ્રિયવંદા” અને “સુદર્શન' માસિક દ્વારા તથા અનેક સ્વતંત્ર નિબંધો દ્વારા વેદાન્ત-દર્શનના ધાર્મિક અને તાત્ત્વિક જ્ઞાનનો પ્રવાહ ધારાબંધ ચલાવી ગુજરાતમાં નવું ધર્મબલ પ્રકટ કર્યું હતું. અદ્વૈતદર્શનના તેમના નીચેના ગ્રંથો ધર્મજ્ઞાનના નવા કીર્તિસ્તંભો છે: રાજયોગ, મોનીઝમ ઓફ અતિઝમ, જીવન્મુક્તિવિવેક, સિદ્ધાન્તસાર, પંચશતી (“ઇમીટેશન ઓફ શંકર ') નું ગુજરાતીમાં ભાષાંતર, આત્મનિમજ્જન (પ્રેમજીવન અને અભેદોર્મિ), વૃતિપ્રભાકર, માંડૂક્ય ઉપનિષદ. બ્રહ્મનિષ્ઠ મણિલાલના કાવ્ય, અલંકાર, નાટક, જૈનદર્શન, યોગદર્શન, અને ન્યાયશાસ્ત્રને લગતાગ્રંથો તેમની પ્રખર વિદ્વત્તાના નમૂના જ છે. ટૂંકામાં દાર્શનિક સાહિત્યનો ગુજરાતીમાં જન્મ બ્ર. મણિલાલથી થયો એમ કહેવામાં અત્યુક્તિ નથી. મણિલાલના “સુદર્શન' ના બ્રહ્મવાદની સામે ટક્કર ઝીલનાર “જ્ઞાનસુધા' નો એકેશ્વરવાદ હતો. મણિલાલના જ્ઞાન-વૈરાગ્ય ઉપરનો ટકોર અને “જ્ઞાનસુધા' નો નીતિ-ભક્તિ ઉપરનો ટકોર તત્ત્વાવભાસીને મધ્યમ માર્ગનું શીખવવા બસ હતો. કહેવાતી અદ્વૈતમસ્તીમાં નીતિનું શિથિલપણું અને ભક્તિની એકદેશી તાણમાં બુદ્ધિનું ડૂબી જવું- એ બે અતિશયોનો સમયાનુસાર અટકાવ કરનારી બે વ્યક્તિઓ ગુજરાતમાં પેદા થઈ હતી : (1) મનઃસુખરામ સૂર્યરામ ત્રિપાઠી, અને (2) ગોવર્ધનરામ માધવરામ ત્રિપાઠી. (1855-1907). મનઃસુખરામભાઈના લેખો કૃત્રિમ સંસ્કૃત શબ્દોથી ભરેલા હોવાથી લોકભોગ્ય થયાં નથી, પરંતુ તેમાં રહેલા વિચારના ગાંભીર્યને લઇને વિદ્વદ્ભાગ્ય થઇ શક્યા છે. મનઃસુખરામભાઇના આરંભના લેખો બહુ કિલષ્ટ ન હતાં.” ધર્મ અને ભરત ખંડની આધુનિક સ્થિતિ”- એ નિબંધ પ્રમાણમાં સરલ ભાષામાં લખાયો છે. મનુષ્ય પ્રાણીમાં ઇન્દ્રિયપ્રાપ્ત જ્ઞાન અને બુદ્ધિપ્રાપ્ત જ્ઞાનની શક્તિઓ સ્વભાવથી જ હોય છે. ઇન્દ્રિયપ્રાપ્ત જ્ઞાનશક્તિને ભાસના કહીએ તો બુદ્ધિપ્રાપ્ત જ્ઞાનશક્તિને