Gujaratma Dharmik ane Tattvagyanna Sahityani Paristhiti

Author(s): Narmadashankar D Mehta
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 4

તત્ત્વજ્ઞાનના સાહિત્યની પરિસ્થિતિ શી રીતે દુઃખથી છૂટો રહું, અને સુખ સાથે જીવી શકું ? આ પ્રશ્ન જયાં સુધી ઊઠે છે ત્યાં સુધી દુઃખના સાધનરૂપ અધર્મથી નિવત્ત થવાનો, અને સુખના સાધનરૂપ ધર્મમાં પ્રવત્ત થવાનો પ્રશ્ર સામો ઊભો જ રહે છે. જયારે સુખદુ:ખની વાસના ઊઠશે નહીં, ત્યારે ધર્મ-અધર્મનો પ્રશ્ન ઊઠશે નહી. મનુષ્યની સુખદુઃખની વાસના જેવી સાહજિક છે, તેવી ધર્માધર્મની વાસના પણ સાહજિક છે.સુખદુઃખ ચિત્તના પરિણામી કાર્યધર્મો છે, અને ધર્મ-અધર્મ તે કારણધર્મો છે.સુખદુઃખ પ્રકટ થયા પછી, તેના અંકુરો નીકળ્યા પછી, તેના કારણો પ્રતિ આપણી દષ્ટિ વળે છે. આ જ કારણથી ધર્મ અને અધર્મને 'અદષ્ટ' નામ આપવામાં આવે છે. ચિત્તના ઘણા વ્યાપારો પુરુષની અનુભવ-મર્યાદામાં આવતાં નથી, પરંતુ કાર્યોના ઉદય થયા પછી તે અદષ્ટકોટીમાંથી દષ્ટ કોટિમાં આવે છે. આપણો જીવનયોનિ પ્રયત્ન, આપણા હૃદયનો સંકોચવિકાસ, આપણી પાચનક્રિયા, આ વગેરે સર્વ જીવનનિર્વાહક ચેષ્ટાઓ આપણી સામાન્ય જ્ઞાનમર્યાદામાં આવતી નથી, પરંતુ જયારે રોગ વડે અસ્વસ્થતા પ્રકટ થાય છે ત્યારે અસ્વસ્થતાનાં કારણો તે અવયવોમાં શાં છે તેનું ભાન થાય છે અને અષ્ટ ભૂમિકામાંથી દષ્ટ ભૂમિકામાં લાવવાને આપણે મથીએ છીએ. ધર્માધર્મ નામના આપણા વિશેષગુણોના પણ આ જ પ્રકારે અસ્તોદય થાય છે. સુખ-સાક્ષાત્કાર સમયે ધર્મસંસ્કાર સમજાય છે; દુઃખના અનુભવ પ્રસંગે અધર્મસંસ્કાર સમજાય છે. સુખમાં પરિણામ પમાડનાર અને ઊંચી ગતિ કરાવનાર મનનો બીજરૂપ ગુણ તે ધર્મ; દુઃખમાં પરિણામ પમાડનાર અને નીચી ગતિ આપનાર ગુણ તે અધર્મ. સામાન્ય રીતે આ ગુણો આત્મચૈતન્યને દષ્ટ થતા નથી તે અદષ્ટ કહેવાય છે. પરંતુ ઉપાય વડે તે દષ્ટ અથવા અનુભવમર્યાદામાં આવી શકે છે. સાધારણ બુદ્ધિવાળાને સુખ અને દુઃખના કારણરૂપે તે અનુમાનમાં આવી શકે છે, પરંતુ અસાધારણ પ્રતિભાવાળાને તે ગુણ પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. જેમ આપણા સુખદુઃખને, આપણા પ્રયત્નને, આપણે અનુભવમર્યાદામાં લાવી શકીએ છીએ, જો કે તે દેહ બહારના પદાર્થો નથી, તેમ આપણા ધર્માધર્મના સંસ્કારને તથા તેના વેગને યોગ્ય ઉપાયથી આપણે અનુભવમર્યાદામાં લાવી શકીએ છીએ.સામાન્ય મતિને જે અદષ્ટ છે, તે આર્ષમતિને દષ્ટ થાય છે. ધર્માધર્મનું પ્રત્યક્ષ તાર્કિક મતિ વડે