Book Title: Chakradutt
Author(s): Jagannathsharma Bajpayee Pandit
Publisher: Lakshmi Vyenkateshwar Steam Press

View full book text
Previous | Next

Page 333
________________ (३०६ ) अर्थात् इमलीकी पत्ती के रससे स्वेदन करनेसे अथवा धियाँ २४ शराव जलमें पकाकर ३ शराव शेष रखना चाहिये । उसी क्वाथसे पाक करना चाहिये ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ पाकवः । हस्तप्रमाणवदनं श्वभ्रं हस्तैकखातसममध्यम् । कृत्वा कटाहसदृशं तत्र करीषं तुषं च काष्ठं च ॥६८ अन्तर्घनतरमर्द्ध शुषिरं परिपूर्य दहनमायोज्य । पश्चादयसश्चूर्ण श्लक्ष्णं पङ्कोपमं कुर्यात् ॥ ६९ ॥ त्रिफलाम्बुभृङ्गकेशर शतावरीकन्दमाण सहजरसैः। भल्लातककरिकर्णच्छदमूलपुनर्नवास्वरसैः ॥ ७० ॥ क्षिप्त्वाथ लोहपात्रे मार्दे वा लोहमार्दपात्राभ्याम् । तुल्याभ्यां पृष्ठेनाच्छाद्यान्ते रन्ध्रमालिप्य ॥ ७१ ॥ तत्पुटपात्रं तत्र श्वभ्रज्वलने निधाय भूयोऽपि । काष्ठकरीषतुषैस्तत्सञ्छाद्याहर्निशं दहेत्प्राज्ञः ॥ ७२ ॥ एवं नवभिर्भेषजराजैस्तु पचैत्सदेव पुटपाकम् । प्रत्येकमेकमेभिर्मिलितैर्वा त्रिचतुरान्वारान् ॥ ७३॥ प्रतिपुटनं तत्पिप्यात्स्थालीपाकं विधाय तथैव । तावद्दिनं च पिष्याद्विगलद्रजसा तु युज्यते यत्र ७४ तदयश्चूर्ण पिष्टं घृष्टं घनसूक्ष्मवाससि लक्ष्णम् । यदि रजसा सदृशं स्यात्केतक्यास्तर्हि तद्भद्रम् ॥७५ पुटने स्थालीपाकेऽधिकृतपुरुषे स्वभावरुगधिगमात् । कथितमपि यमौषधमुचितमुपादेयमन्यदपि ॥ ७६ ॥ चक्रदत्तः । त्रिफला और गोमूत्र में स्वेदन करनेसे भी लोह शुद्ध हो जाता है । विशेष उन्हीं ग्रन्थों में देखिये ) इसके अनंतर कन्दगुडूची, त्रिफला, विष्णुकांता, अस्थिसंहार ( हत्थाजोड़ी ) हस्तिकर्णपलाशके पत्ते और जड़ तथा शतावरी व काला भांगरा, शालिञ्चशाककी जड़, काशकी जड़, पुनर्नवा और भांगरा के कल्क से उस लोहपर लेप करना चाहिये और फिर उसे सुखा लेना चाहिये । फिर अधिक समयतक जलमें मावित कर साफ किये शालके कोपलोंको भट्टीमें बिछाकर धौंकनी से धौंकना चाहिये । तथा अग्निकी लपट अधिक करनेके लिये मिट्टी, नमक आदि मिली कूचीसे कोयलों को न हटाना चाहिये किन्तु यदि हटाने की आवश्यकता ही हो, तो स्वच्छ जल में धोकर सुखायी गयी कूँचीसे हटाना चाहिये । क्योंकि दूसरे द्रव्यों के मिल जानेसे ओषधियाँ, अपना गुण छोड़ देती हैं । अतः कूड़ा या धूलि आदिको सदा बचाना चाहिये । फिर लोहके पत्रों को चिमटेसे पकड़कर प्रज्वलित भट्टीके मध्य में रखना चाहिये। ज्यों ज्यों लोहा गलता जावे, त्यों त्यों और बढाते जाना चाहिये और गले हुए लौहको ऊर्ध्वमुखवाली अंकुश ( कटोरीयुक्त चम्मच ) से निकाल कर पूर्व स्थापित त्रिफलाक्वाथमें बुझाना चाहिये । शेष त्रिफलाक्वाथ रख लेना चाहिये । और जो लोह इस प्रकार भस्म न हुआ हो, उसे फिर इसी प्रकार पकाना चाहिये । फिर भी जो न मरे, उसे छोड ही देना चाहिये, क्योंकि वह लोह ही न होगा । फिर उस लौहको मजबूत लौहके खरलमें कूट बहुत जल छोड़ धोकर मिट्टी और कोयला साफ कर अग्नि अथवा धूपमें सुखाना चाहिये | फिर उसे लौहकी सिल अथवा काले पत्थरकी सिलपर पीसना चाहिये । ( उपरोक्त धूपमें सुखा लेना ही लोहका “ भानुपाक " कहा जाता है । तथा जो कंद गुहूची आदि ओषधियाँ बतलायी हैं, उनके साथ वैद्य लोग लौहसे षोडशांश अथवा आधा स्वर्णमाक्षिक भी छोड़ते हैं ) ॥ ५२-६५ ॥ स्थालीपाकविधिः । अथ कृत्वायोभाण्डे दत्त्वा त्रिफलाम्बुशेषमन्यद्वा । प्रथमं स्थालीपाकं दद्याद् द्रवक्षयात्तदनु ॥ ६६ ॥ गजकर्णपत्र मूलशतावरी भृङ्गकेशराजरसैः । प्राग्वत्स्थालीपाकं कुर्यात्प्रत्येकमेकं वा ॥ ६७ ॥ इसके अनन्तर लोहे की कढाई में शेष त्रिफलाजल व लौह छोड़कर उस समय तक पकाना चाहिये, जबतक द्रव निःशेष हो जावे | फिर हस्तिकर्णपलाशकी जड़, शतावरी, भांगरा व काले भांगराका त्रिफला के मानके अनुसार मिलित क्वाथ बना छोड़कर पकाना चाहिये । अर्थात् ५ पल लौहमें ७ पल ओष रसायना एक हाथका गोल गड्ढा खोदना चाहिये, बीच में बराबर रखना चाहिये । तथा उसका मुख कढाह के सदृश गोल बनाना चाहिये । इस गढेके नीचेके आधे भागको वनकण्डे, धानकी भूसी और लकडियाँ भरकर आग लगा देनी चाहिये | ऊपरसे त्रिफलाके क्वाथ तथा भांगरा, नागकेशर, शतावरी, माणकन्द, भिलावाँ तथा एरण्डके पत्र और मूलके स्वरससे भावित कीचड़के समान लौहको लौह या मिट्टीके शराव सम्पुट में बन्द कर रखना चाहिये । ऊपरसे फिर वनकण्डे आदिसे ढककर रातदिन आँच देनी चाहिये । इस प्रकार इन नौ ओषधियों में से प्रत्येकसे एक एक बार अथवा सब मिलाकर ३ या ४ पुट देना चाहिये । प्रतिपुटमं पीसना तथा स्थालपिक करना चाहिये । पीसना इतना चाहिये कि कपड़ेसे छन जाय । फिर उसे महीन कपड़े से छानना चाहिये । यदि केवड़े रजके सदृश महीन हो जावे, तो समझना चाहिये कि उत्तम लौहभस्म वन गयी । पर यह ध्यान रहे कि जिस पुरुष के लिये लौह बनाना है, उसकी प्रकृति व रोगके अनुसार कही हुई. औषधियाँ भी अलग कर देनी चाहियें और अनुक्त भी मिला देनी चाहियें । वैद्यको इसके लिये विशेष ध्यान देना चाहिये ॥ ६८-७६ ॥

Loading...

Page Navigation
1 ... 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374