________________
સંસ્કૃત સાહિત્યમાં લોકWા સંગ્રહ: વેતાલપચવિંશતિ
રસિકલાલ છો. પરીખ માનવસમાજમાં લોકનાં ચિત્ત ઉપર પ્રભાવ પાડે આવી કથાઓ તે પ્રથમ મૌખિક પરંપરાથી એવા અસાધારણ શક્તિવાળા વીર પુરુષો આગળ જીવતી રહે છે. આવું મૌખિક તરતું કે પ્રવાહી પડતા થઈ પ્રસિદ્ધ થાય ત્યારે તેમના વિષે પરાક્રમ- સાહિત્ય સમય જતાં લિપિબદ્ધ થાય ત્યારે તે સ્થિત કથાઓ રચાય છે. સમય જતાં મૂળ પુરુષ સાથે સાહિત્ય બને; જેકે ગ્રંથસ્થ થયા પછી પણ મૌખિક સંબંધ ન ધરાવતી કથાઓ પણ તેને કેન્દ્રમાં રાખી પ્રથા બંધ થતી નથી. આ જાતનું કથાસાહિત્ય એના તેની આજુબાજુ ગૂંથાય છે. વિસ્મૃતિ થતાં કે બીજાં મૂળ સ્થાનથી દેશ-પરદેશમાં પ્રચાર પામતું રહે છે; કોઈ કારણે, આવા કથાસમૂહો બીજા કેઈ વીર અને સ્થળ અને કાલના ક્રમમાં વધતાઓછા ફેરફારો પુરુષને કેન્દ્રમાં રાખી લે છે. એમાં એમનો સંબંધ તેમાં થયા કરે છે. કથાઓ પોતે ઘટનામાં કંઈક કંઈક ઓછો વધતો હોય કે મુદ્દલ પણ ન હોય, છતાં ફેરફાર પામે છે અને કઈ વાર નાયક પણ બદલાઈ એવી વાસ્તવિક કે કપિત ઘટનાઓની કથાઓ તેમને જાય છે. આ પ્રક્રિયા કે વિક્રિયા દ્વારા કથાઓનાં કરતી રચાય છે. અર્થાત આવી કથાઓ મૂળ નાયકે જ કે માલાઓ કે પ્રવાહો-નદીઓ બનતા હોય ગમે તે હોય પણ તે એક કે બીજી રીતે વિશિષ્ટ વીર છે; એમાં દેર કેઈ એક ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ નાયક પુરુષો સાથે સંકલિત થાય છે. આનાં ઉદાહરણ બની જાય છે; તો કઈવાર કથા કહેનાર જ દેર દરેક જનસમાજના સાહિત્યના ઇતિહાસમાં મળે બની જાય છે, જેમ વેતાલ પંચવિંશતિમાં બન્યું છે; જેમકે રામની આજુબાજુ ગૂંથાયેલી કથા છે. આવાં કથાજો કે માલાઓ કે સરિતાઓનું એથી રામાયણ, કુરુવંશની સંકલિત કથાઓમાંથી પ્રથમ સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ હોય છે, પણ પાછળથી મહાભારત ઈત્યાદિ. ધર્મસંસ્થાપકોમાં બુદ્ધ અને બીજી કોઈ મહાન વ્યક્તિની કથામાળાઓમાં ગૂંથાઈ મહાવીર વિષેનાં કથાચકે પણ આ જાતનાં છે. જાય છે. આમ થવામાં કથાઓનું લિપિબદ્ધ થઈ વત્સરાજ ઉદયનની આજુબાજુનાં કથાચકો પ્રાચીન ગ્રંથસ્થ બનવું એ એક કારણ બને છે. એમને , સંસ્કૃત સાહિત્યની ખાણ જેવાં છે. અશોકકેન્દ્રીય મંથસ્થ બનાવનાર કવિ પિતાની સંયોજક શક્તિથી કથાચક બૌદ્ધ પરંપરામાં જાણીતું છે. બીજા રાજવી કથાજને જોડી મેટે કથા સરિત્સાગર બનાવે છે. કથાચક્રોમાં જયસિંહ સિદ્ધરાજ અને અકબર બાદ
પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્યમાં આ કથાસાગર શાહનાં કથાચક્રોને ઉલેખ કરી શકાય. યુરોપીય
બનાવનાર તરીકે ગુણાઢય કવિ (ઈ. સ. ૬૦૦ દાખલાઓમાં આર્થર રાજા વિષેનું Mortede
પહેલાં) પ્રસિદ્ધ છે. આ ગ્રંથ પૈશાચી પ્રાકૃતમાં Arthurl } Chanson de Rollandai dia ગણી શકાય. પરંતુ પ્રાચીન છતાં અદ્યાપિ જીવતું
1. Mathew Arnold: Essays in Criticism,
Second Series, p. 14. કથાચક ઉજજયિનીના પરદુઃખભંજન વિક્રમ રાજા
2. Monton : Modern Study of Literature વિષેનું છે.
pp. 20-28, 28-32. * ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયાના સૌજન્યથી. તા. ૯-૪-૬૯ના 3 Kirth : A History of Sankrit Literature રિજ કરવા વાર્તાલાપને છેડેક વિસ્તારી,
pp 266-12. ૨૧૪
[[ બુદ્ધિપ્રકાશ, જુન '૬૯
