Atmanand Prakash Pustak 045 Ank 10

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 5

શ્રી દ્વાદશાનિયચક મહાશાસ્ત્ર
૧૮૩
કારિકાઓમાં મળવાને સંભવ જ નથી. પણ આના ઉપર વસુબંધુએ ભાષ્ય રચેલું છે. તેના લાવાલી પૂષિને કરેલા ફ્રેંચ ભાષાનુવાદમાં બરાબર મળી આવે છે.
તતોદ્ વિજ્ઞાને પ્રત્યક્ષમૃ–આ વસુબંધુના પ્રત્યક્ષલક્ષણને પણ ઉલ્લેખ આવે છે. વિજ્ઞાન-વસુબંધુના શિષ્ય દિનાગને જૈન સાહિત્યમાં ઘણે સ્થળે વિજ નામથી ઉલ્લેખ આવે છે. ચીની સાહિત્યમાં તેની નામથી પ્રસિદ્ધિ છે. વિશાળ વસુબંધુને શિષ્ય હતે, એ વાત ટિબેટિયન તથા ચીની પંરપરામાં પણ મનાય છે. નયચક્રમાં પણ એવા જ ઉલ્લેખો મળી આવે છે. જેમકે–વાર્ન વણવંધો રઘુ: “તતોર્થ વિણા प्रत्यक्षम्" इति ब्रुवतो यदुत्तरमभिहितं परगुणमत्सराविष्टचेतसा तत्त्वपरीक्षायां परमोदासीनचेतसा तु येन केनचिदभिप्रायेण स्वमतं दर्शितमेव दिन्नेन वसुबन्धुप्रत्यक्षलक्षणं दूषयता।
પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં વિજ્ઞાનનાં અનેક વચનેની મલવાદીએ સમાલોચના કરી છે અને અનેક કારિકાઓ ઉદધૃત કરેલી છે. આ બધાં અવતરણ વિનાના પ્રમાણસમુરચય,
ન્યાયમુખ, આલંબનપરીક્ષા ઈત્યાદિ અનેક ગ્રંથોમાંથી લેવામાં આવ્યાં હશે, એમ લાગે છે. તે તે ગ્રંથ ઉપર દિગ્ગાગે બનાવેલી ટીકાગ્રંથોમાંથી ઘણે સ્થળે પાઠો લેવામાં આવ્યા છે, એમ જણાય છે. એક સ્થળે સામાઘરીક્ષા ગ્રંથને ઉલ્લેખ આવે છે. પૂર્વાપર પ્રસં. ગથી આ પણ દિનાગરચિત જણાય છે. કદાચ પ્રમાણસમુચ્ચયના કોઈ ભાગને જ સામાન્ય પરીક્ષારૂપે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું હોય એ પણ બનવાજોગ છે. દિનાગે નાનામેટાં સે પ્રકરણની રચના કરી હતી. વાદન્યાયની શાંતક્ષિતવિરચિત વ્યાખ્યામાં (પૃ. ૧૪૨) દિગ્નાગના એક ચાવાક્ષા ગ્રંથને પણ ઉલ્લેખ આવે છે. અત્યારે લગભગ આ બધા જ ગ્રંથ સંસ્કૃત ભાષામાં નષ્ટ થઈ ગયા છે. કેટલાક ગ્રંથના તિબેટિયન તથા ચીની અનુવાદ અત્યારે પણ મળી આવે છે. આ અનુવાદના આધારે પત્ય તથા પાશ્ચાત્ય અનેક વિદ્વાને સંસ્કૃતમાં તેની પુનર્ઘટના કરવાને પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. તેવા સંશોધકોને-વિદ્વાનેને આમાંથી અતિવિપુલ સામગ્રી મળશે એ નિઃશંક છે.
૧ જુઓ, હ્યુએન સાંગની ભારતયાત્રા. On Yvan Chawang's Travels in India (By W ATTERS. Vol. II, p. 210).
૨. આ ગ્રંથનું પ્રથમ પ્રકરણ હંસર યુનિવસટિથી પ્રકાશિત થયું છે.
૩. આ ગ્રંથને ચીની ભાષા ઉપરથી છે. યુસીએ ઇગ્લીશ ભાષામાં કરેલે અનુવાદ જર્મનીથી પ્રસિદ્ધ થયેલ છે.
૪. આ ગ્રંથ આઠથર લાયબ્રેરી (મદ્રાસ-પ્રાન્ત )થી પ્રસિદ્ધ થયેલ છે.