________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
નચક્રના સક્ષિપ્ત પરિચય.
ભલે દિવાકરજી દ્વિગ્નાગના સમકાલીન ડાય, એટલે દિવાકરજીને સમય ક્રિષ્નાગના સમય સાથે સબંધ ધરાવે એમ કહી શકાય. ક્રિષ્નાગ વસુખને શિષ્ય હતા. વસુખનુ આયુષ્ય ૮૦ વર્ષનું હતું. એટલે દિગ્માગના સમય પણ લગભગ વસુખના સમયની આસપાસ જ ગણાય. વસુખના સમય વિવાદગ્રસ્ત છે. ભિન્ન ભિન્ન ઐતિહાસિકા વસુ અધુના ભિન્ન ભિન્ન સમય ક૨ે છે, પણ તેમાં વિક્રમની ૪થી શતાબ્દી વસુખના સમય હાવાની માન્યતા જ વધારે પ્રામાણિક જણાય છે.
(
(6
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભર્તૃહરિના સમય વિચારણીય છે. ચીની યાત્રી ઇત્સિંગે તેની ભારતયાત્રામાં જણુાયું છે કે “ ભતૃહિર નામે એક શૂન્યતાવાદી મહાન બૌદ્ધ પડિત હતા. તેણે સાત સાત વાર બૌદ્ધભિક્ષુત્વ સ્વીકારીને તેને સાંસારિક મેહથી ત્યાગ કર્યાં હતા. તેનું મૃત્યુ થયે આજે ૪૦ વર્ષ થયાં છે. '' ઇત્સિ'ગે આ યાત્રાવૃત્તાન્ત ઇસ્વીસન ૬૯૧ માં લખ્યું હતું એમ માનવામાં આવે છે. આને આધારે ઐતિહાસિકા વાકયપદીયકાર ભર્તૃહરિના સમય વિ૰૧૭પ થી ૬૫૦ સુધીના માની લે છે, પરંતુ આ માન્યતા ખીલકુલ સંગત નથી. વાકયપદીયનુ સ્થૂલ અવલાકન કરવાથી પણ સ્પષ્ટ જોઇ શકાય છે કે વાકયપદીયકાર ભર્તૃહરિ શૂન્યતાવાદી બૌદ્ધ ' નહાતા પણ શબ્દાદ્વૈતવાદી મહાવૈદિક-વૈદિકશિરામણ હતા. વાક્યપરીયકાર ભર્તૃહરિ ‘ શૂન્યતાવાદી બોદ્ધ ' હોય અને તેણે સાત સાત વાર બૌદ્ધભિક્ષુત્વ ગ્રહણ કરીને તેના ત્યાગ કર્યાં હાય-એ કાઈપણ રીતે સભાગ્ય જ નથી. તેમજ અનેક પ્રમાણેા એ વાતમાં સાક્ષી પૂરે છે કે ભર્તૃહરિ વસુરાતના શિષ્ય હતા. ઉપર કહેવાઈ ગયું છે કે વસુરાત વસુખના સમકાલીન હતા. વિક્રમની ૬-૭ મી શતાબ્દિમાં થયેલ ઇત્સિંગાભિપ્રેત ભર્તૃહરિ વિક્રમની ૪ થી શતાબ્દિમાં થયેલા વસુરાતના શિષ્ય હાય એ તા કાઇપણ રીતે સંભવે જ નહિ. આ સંબંધમાં ડૉક્ટર તકકુશનુ' એવું કહેવુ છે કે— ભતૃહિરને વસુરાતના સાક્ષાત્ શિષ્ય ન માનતાં પર'પરાશિષ્ય માનવા. આથી ઉપરની આપત્તિ ટળી જાય છે. ” પરંતુ ડો. તકકુશની આ દલીલ નિરાધાર અને અર્થહીન છે. ઇત્સિંગાભિપ્રેત ભર્તૃહરિ અને વાક્યપદીયકાર . ભર્તૃહરિના નામસામ્યથી ઐકયની જે રૂઢ અને ભ્રાન્ત માન્યતા બંધાઇ ગયેલી છે તેનુ' યથાકથ'ચિત્ ઉપપાદન કરવાના જ એમાં
૧૮૯
For Private And Personal Use Only
૨ જુએ. “ અર્લી હીટરી એફ ઇન્ડીઆ.' (Early History of India, By Vincent A Smith ) વસુખના સમયસબંધમાં ભિન્ન ભિન્ન સંશોધકોએ કરેલી ચર્ચા જાણવા જેવી છે. જી. “ હીસ્ટરી ઓફ ઇન્ડીઅન લિટ્રેચર. ભા. ૨. ( History of Indian literature. By પ્રા. વિન્ટરનીઝ )। તત્ત્વસંગ્રહની ઈગ્લીશ પ્રસ્તાવના । અભિવ`કાશ( કાશી વિદ્યાપીઠ)ની સંસ્કૃત પ્રસ્તા વના. જર્નલ એક્ ધી રોયલ એસિઆટિક સાસાયટી( લંડન )ના સન ૧૯૦૫ ના અંકમાં ડા. તકકુશના લેખ. આ ડે. તકકુશના લેખ ખૂબ વિસ્તૃત છે અને તેમાં જાણવાલાયક ખૂબ વિચારસામગ્રી છે.
