________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નયચક્રને સંક્ષિપ્ત પરિચય.
૧૯૩
તત્વાર્થ ટીકાકાર શ્રીહરિભદ્રસૂરિએ તેમની ટીકામાં (પૃ. ૧૧૭, ૧૨૧, ૧૩૩, ૧૫૬, ૨૦૬, ૨૪૭,૨૪૮,) “વાર્ય' “ગુફ” તથા વૃદ શબ્દથી સિદ્ધસેનાચાર્યના અભિપ્રાયને અનેક વાર ઉલ્લેખ કર્યો છે. શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજને સમય વિક્રમ સં. ૭૫૦ થી ૮૨૫ સુધીને ઐતિહાસિક સંશોધકે માને છે. સિદ્ધસેનગણિએ તત્વાર્થ ટીકામાં (પૃ. ૩૭) દિગંબરાચાર્ય અકલંકના સિદ્ધિવિનિશ્ચયને ઉલ્લેખ કરેલો છે. અકલંક ચરિત્રમાં “વિશ્વ માળીયાતણavમાગુાિ જાડાઇ તિનો વર્તારો માનમૂન I ?”–આ પ્રમાણે અકલંકના બૌદ્ધવાદિવિજયને સમય વિકમાર્કશક ૭૦૦ આવે છે. કેટલાક વિદ્વાને
૧. હારિભદ્રી ટીકા સિદ્ધસેનીયાથી પછી થયેલી છે-એ સિદ્ધ કરતા બીજા પણ ઘણા પુરાવા મેં એકઠા કર્યા છે. સ્થલસંકોચના કારણે તથા અપ્રસ્તુત હોવાને લીધે અહીં એ ચર્ચા નથી કરતે; પણ જે મુખ્ય વાત જાણવા જેવી છે તે જણાવું છું –
મુદ્રિત હારિભકો વૃત્તિના અંતભાગમાં એક નીચે મુજબ પાઠ છપાયેલો છે –
एतदुक्तं भवति- हरिभद्राचार्येण अर्धषण्णामध्यायानामाद्यानां टीका कृता । भगवता तु गन्धहस्तिना सिद्धसेनेन नव्या कृता तत्त्वार्थटीका नव्यैर्वादस्थानाकुला। तस्या एव शेषमुद्धृतं चाचार्येण ( शेषं मया) स्वबोधार्थम् । सात्यन्तगुरुयं डुपडुपिका टीका निष्पन्नेत्यलं प्रसङ्गेन । प्रस्तुत प्रारभ्यते ॥” (५. ) આ પાઠ વિચારતાં એમ સ્પષ્ટ લાગતું હતું કે સિદ્ધનીચા વૃત્તિ શ્રીયશોભદ્રસૂરિશિષ્યના કથન પ્રમાણે નવીન છે અને તેથી હારિભદ્રીયવૃત્તિ સિદ્ધસેનીયાથી પ્રાચીન જ હોવી જોઇએ. બીજી બાજુ અમને એવી જાતનાં પ્રમાણ મળે જ જતાં હતાં કે જે સિદ્ધસેનીયા હારિભદ્રીવૃત્તિથી પ્રાચીન છે, એ વાતને સિદ્ધ કરતાં હતાં, એટલું જ નહિ પણ હારિભદ્રી સિદ્ધસેનીયાનો સંક્ષેપ છે એ વાતનું જ એમાંથી સૂચન મળતું હતું. આથી આ બંને ય વિરોધી સ્થિતિમાંથી માર્ગ કાઢવો અમને મુશ્કેલ લાગતું હતું, પરંતુ હમણું મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજે હસ્તલિખિત પ્રતિમાં આ સ્થળે જે પાઠ છે તે કૃપા કરી મોકલ્યો છે. તેના આધારે બધે જ વિરોધ દૂર થઈ જાય છે. એ પાઠ આ પ્રમાણે છે
एतदुक्तं भवति- हरिभद्राचार्येण अर्धषण्णामध्यायानामाद्यानां टीका कृता । भगवता तु गन्धहस्तिना सिद्धसेनेन या कृता तत्त्वार्थटीका नयैर्वादस्थानाकुला तस्या एव शेषमु(षा उ)दृताऽऽचार्येण स्वबोधार्थम् । વાત્યન્ત ( ચે)ä સુપુ%િા ટી નિગ્નેય ઝોન......... / (પૃ. 1 ).
વાચકે જોઈ શકશે કે આમાં નચ એવો કઈ શબ્દ જ નથી કે જે સિદ્ધસેનીયાને નવીન ” સિદ્ધ કરે. લેખકે હરિભકી-સિદ્ધસેનીયાના પૂર્વાપરભાવ વિષે મૌન જ ધારણ કર્યું છે એટલે બીજા પ્રમાણથી જે સિદ્ધ થાય તે માનવું રહ્યું.
પરમ પૂજ્ય શ્રી ૧૦૦૮ સાગરાનંદસૂરિજી મહારાજ સાહેબે કઈ પ્રતિના આધારે એ મુદ્રિત પાઠ સંપાદિત કર્યો છે તેની અમને ખબર નથી. એ સંબંધમાં અમારી તપાસ ચાલુ છે.
For Private And Personal Use Only
