Apbhramsa Vyakarana Gujarati

Author(s): H C Bhayani
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad

Page 231

૧૬૮
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
હેમચંદ્રનાં ઉદાહરણનું આધારભૂત અપભ્રશ સાહિત્ય વિવિધ કક્ષાનું હેવાનું જણાય છે. સ્વય ભૂ, પુષ્પદંત જેવાની પ્રશિષ્ટ અપભ્રંશ કૃતિઓ ઉપરાંત લૌકિક સાહિત્યમાંથી પણ ઉદાહરણે લેવાયેલાં છે. –મણું- પ્રત્યયને છૂટા હાથે વપરાશ એ હેમચંદ્રના સમયની સમીપની લેકબેલીનું લક્ષણ હોય એમ લાગે છે. એવા પ્રત્યયવાળા શબ્દો ધરાવતી ભાષા વધુ આ તરફની-વધુ જીવંત છે. આપણું લેકગીતમાં રુ, સ્ત્ર વગેરે સ્વાર્થિક પ્રવાળા શબ્દો છૂટથી વપરાયેલા છે ( રાતલડી,' “વીજલડી.” “ગરબડિયે,’ ‘ઝાળી ડાં' “ચૂંદડલી', નણદલ,” પરોણલા.” “પાણીડાં વગેરે અનેકાનેકી, તે પરથી આવું અનુમાન કરી શકાય છે. ગુજરાતના અંગવિસ્તારક પ્રત્યો માટે જુઓ “વાધ્યાપાર', પૃ. ૨૩૪-૨૪૧.
૩૦હેમચંદ્રના વ્યાકરણના પ્રાકૃત વિભાગના પહેલા પાદમાં (સ. ૨૬૯) વિનય, ajરાયણ અને દૂરને જ પ્રાકૃતમાં લુપ્ત થવાને નિયમ આપે છે, તેને આધારે દરવનું –િ ને પછી –બહ- અને –-પ્રત્યા ઉમરાઈને ફિચ-.
વસૂરસ્ટારમાં સારું- –ાહ- અને –– એમ ત્રણ પ્રત્યય સાથે છે. જણાવેલાં કારણે નાયકને વારંવાર યુદ્ધમાં સંડોવે તેવાં–તેને ઘરથી સતત દૂર અને જોખમમાં રાખે તેવાં છે.
૪૩ર-૪૩૩. આગલા સૂત્રમાં સ્વાર્થિક પ્રત્યેનું સ્ત્રીલિંગ ફુ પ્રત્યથી સાધવાને નિયમ આપે છે. પણ પૂરી જેવા શબ્દ પરથી દૂક બને છે, તે સાધવા આ બે સત્રો આપેલાં છે. હેમચંદ્ર પ્રમાણે પૂરી–બહા-= ધૂઢ-. બૂઢમ–ને સ્ત્રીલિંગને હું નહીં, પણ આ પ્રત્યય લાગે છે, અને તે લાગતાં તેની પના નો શું થાય છે. યૂઝ-ને હિત માં લાગતાં ધૂરા અને સુ. ૪૩૩ પ્રમાણે ધૂમr.
ખરી રીતે તે – રમ- પ્રત્યયનું સ્ત્રીલિગ -અહિ- થાય છે. સં-() – પ્રત્યયનું સ્ત્રીલિગ -ડુ- છે (વાઢા-, વાઢિા -) તે પ્રમાણે ર પરથી જામ- અને સ્ત્રીલિંગ હિલ થાય. નહિમાનું અંત્ય સ્વરના હસ્વભાવના નિયમ પ્રમાણે ગોહિલ, અને ફળને છું એમ સ્વરસંકેયની પ્રક્રિયાને લીધે શોરી એમ વિકાસક્રમ છે.
૪૩ર. કુળ (< ઇન પું) અપભ્રંશમાં સ્ત્રીલિંગ બને છે. કેટલાંક ઈકોરાંત પુલ્લિગ નામે આવી રીતે બકારાંત સ્ત્રીલિંગ નામોની અસર નીચે આવેલાં છે. ગુજ. “આગ” (બી.) <આગિ<શ<િઅનિ- આનું બીજુ ઉદાહરણ