Apbhramsa Vyakarana Gujarati

Author(s): H C Bhayani
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad

Page 230

ટિપ્પણ
ધીર પરથી અર્ધતત્સમ દિન- થયું છે. તે પરથી અર્વા. “આધીન.” આમ આધીન” એ પરાધીન વગેરે પરથી માત્ર તારવેલું ન પણ હોય; અર્વાચીન ઘડતરનું નહીં, પણ પરંપરાગત હેય.
છંદ ૨૭ માત્રાને કુંકુમ. એ દ્વિપદી છે. ૧૫મી માત્રા પછી યતિ. માપ ૧૫+૧૨; ગણવિભાગ : ૪+૪+૪+૩ અને ૪+૪+૪.
આ ૫ઘ “પરમાત્મપ્રકાશમાં પણ મળે છે, જુઓ પરિશિષ્ટ સૂત્ર ૪૨૯ -૪૩૭માં કેટલાક તદ્ધિત પ્રત્યયા આપ્યા છે.
૪૨૯. પ્રત્યય –૬– અને — - છે, તેમને સત્રમાં રહ-અને-હુ- રૂપે આપેલા છે. આગળ ઉમેરાયેલે સુકાર પારિભાષિક છે. સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય કે આદેશના આરંભે એવું સૂચવવા માટે કાર મૂકે છે કે એ પ્રત્યે લાગતાં તેમની પૂર્વેને સ્વર–અંગને અંત્ય સ્વર–લુપ્ત થાય છે. આવા પ્રત્યયોનું પારિભાષિક નામ હિન્દુ છે. ડિત- એટલે એ – – પ્રત્યય, જે લાગતાં અંગને અન્ય સ્વર લુપ્ત થાય છે. +-અડ-=ઢોવ+- -=વોનg-. આ પ્રત્યયો “સ્વાર્થો લાગે છે – ‘સ્વઅર્થે લાગે છે, એટલે કે એ પ્રત્યય લાગતાં આ ગન મૂળ અર્થમાં કશો ફરક પડતું નથી. પ્રત્યયસહિત કે પ્રત્યયરહિત અંગને અર્થ એકને એક રહે છે. એટલે તે સ્વાર્થિક પ્રયો પણ કહેવાય છે. ખરી રીતે તે એવા પ્રત્યે આત્મીયતા, વહાલ, લાડ, લઘુતા, હીનતા, અપકર્ષ વગેરે ભાવછાયાઓ સુચવવા વપરાતા થાય છે. પછી અતિ પરિચયથી તેમની એ અર્થછાયાઓ ઘસાઈ જતાં તે સ્વાર્થિક પ્રત્યયે બની જાય છે—માત્ર અંગવિસ્તારક પ્રત્યયો બની જાય છે.
સંસ્કૃતમાં છે. પ્રત્યય (વાળ વગેરેમાં) પ્રચારમાં હતા. તેમાંથી આવેલા – પ્રત્યયને પ્રદેશ પ્રાકૃત-અપભ્રંશમાં અતિવિસ્તૃત બન્યો. અપભ્રંશમાં તે લગભગ ગમે તે અંગને --પ્રત્યયથી વિસ્તાર કરવાનું વલણ છે. ગુજરાતીનાં છોકરી ને હિંદીના લડકા' એ પ્રકારના અગે અપભ્રંશના સ્વાર્થિક –-પ્રત્યયને આભારી છે. ગુજરાતીમાં વર્તમાનકૂદત, ભૂતકૃદંતો અને “વિકારી” વિશેષ વગેરેમાં આ -- પ્રત્યય છે.
--પ્રત્યય, પછીથી – ૪>-ઢ– એમ ગુજરાતીમાં ઊતરી આવ્યા છે. મોજી> મોરલે'.
ખરી રીતે –ાર– અને -- એકલા નથી વપરાતા –કહે - અને– કથ- એમ ––પ્રત્યયના સંગે જ તે મળે છે. જુઓ પછીનું સૂત્ર.