563 Jiva Bhedone Vishe Gyandwarnu Varnan

Author(s): Narvahanvijay
Publisher: Narvahanvijay

Page 2

ભેદ પડે છે. એ અનંતા ભેદને જાણવા માટે અને સમજવા માટે જ્ઞાની ભગવંતોએ સ્કૂલ દ્રષ્ટિથી મતિજ્ઞાનના મુખ્ય બે ભેદ પાડ્યા. એમાં પહેલો ભેદ શ્રુતજ્ઞાનને ભણતાં ભણતાં એ શ્રુતજ્ઞાનને બરાબર ગોખીને તૈયાર કર્યા પછી વારંવાર પરાવર્તન કરતાં કરતાં એને સ્થિર કરેલું હોય અને જ્યારે એ શ્રુત બોલવામાં આવે, વિચારવામાં આવે તે વખતે શ્રતના આધાર વગર સ્વાભાવિક રીતે બોલાઇ જાય અને વિચારાઇ જાય એને મતિજ્ઞાન કહેવાય છે એટલે કે શ્રુતના આધારથી આત્મામાં મતિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થતો જાય એને ભૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન કહેવાય છે.
મતિજ્ઞાનનો બીજો ભેદ શ્રુતના આધાર વગર સ્વાભાવિક રીતે આત્મામાં જે જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ ( ત્પાતિકી બુદ્ધિ) પેદા થાય છે તેમજ વડીલોનો વિનય કરવાથી જે ક્ષયોપશમભાવ પેદા થાય છે (વેનયિકી), તેમજ કોઇપણ કાર્ય કરતાં કરતાં એ કાર્યની પ્રવીણતાનો ક્ષયોપશમભાવ (કાર્મિકી) આત્મામાં જે પેદા થાય તેમજ અમુક ઉંમરની પ્રાપ્તિ થયા પછી જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ આત્મામાં (પારિણામિકી) પેદા થતો જાય તે મૃતના આધાર વગર મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. આ જ્ઞાનના ક્ષયોપશમભાવથી આત્મામાં અક્ષરના અનંતમા ભાગથી શરૂ કરીને ચૌદપૂત ર્ષ સુધીના જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ સંખ્યાત ભાગવૃદ્ધિ રૂપે, અસંખ્યાત ભાગ વૃધ્ધિ રૂપે અનંતભાગ વૃધ્ધિ રૂપે, સંખ્યાતગુણ વૃધ્ધિ રૂપે, અસંખ્યાતગુણ વૃધ્ધિ રૂપે, અનંતગુણ વૃધ્ધિ રૂપે એમ છ પ્રકારે મતિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થતો જાય છે. વૃદ્ધિ રૂપે એવી જ રીતે છ પ્રકારની હાનિરૂપે મતિજ્ઞાનનો યોપશમભાવ આત્મામાં પેદા થતો જાય છે. આથી ચીદપૂર્વના અક્ષરજ્ઞાનથી ચૌદપૂર્વીઓ એકસરખા જ્ઞાનવાળા હોવા છતાં મતિજ્ઞાનના ક્ષયોપશમભાવથી છ પ્રકારની વૃદ્ધિ અને છ પ્રકારની હાનિ રૂપે મતિજ્ઞાનના ભેદ પડી શકે છે. આ મતિજ્ઞાનને આવરણ કરનાર કર્મ મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે. આ કર્મની વિશેષતામાં કર્મના ઉદયની સાથે ને સાથે આત્મામાં જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ અને ઉદયભાવ બંને એકસાથે રહી શકે છે. જ્યારે ક્ષયોપશમભાવે જ્ઞાન પેદા થતું હોય તે વખતે ઉદયમાં નહિ આવેલા પગલો અધિક રસવાળા સત્તામાં રહેલા હોય છે અને જ્યારે જ્ઞાન ઉદયભાવે પેદા થતું હોય ત્યારે બાકીના પગલો અઘરસવાળા સત્તામાં રહેલા હોય છે. આથી મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ અને ઉદયભાવ એકસાથ રહેલો ગણાય. છે.
શ્રુતજ્ઞાન - સાંભળવાથી જે જ્ઞાન પેદા થાય તેને શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. કે જે જ્ઞાનથી આત્મામાં અક્ષરનો આકાર પડે. સુક્ષ્મરૂપે અથવા સ્કૂલ રૂપે આત્મામાં અક્ષરનો આકાર પેદા થાય એને ભાવબૃત ક્ષયોપશમભાવે કહેલું છે. અનુકુળતામાં રાજીપો, પ્રતિકૂળતામાં દ્વેષ તેવો જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ તે ભાવશ્રુત. આ ભાવથુત જઘન્યથી એટલે કે ઓછામાં ઓછું સુક્ષ્મ અપર્યાપ્તા-લબ્ધિ અપર્યાપ્તા-સૂક્ષ્મ નિગોદ ઉત્પત્તિના પહેલા સમયે વિધમાન એવા જીવોને સર્વજઘન્ય ભાવશ્રુતજ્ઞાન ક્ષયોપશમભાવે રહેલું હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી ચૌદપૂર્વના બધા અક્ષરોનું જ્ઞાન આત્મામાં પેદા થાય છે. તે ઉત્કૃષ્ટ ભાવશ્રુત કહેવાય છે. આવો ઉત્કૃષ્ટ શ્રુતજ્ઞાની જીવ પણ પ્રમાદને વશ થઇને સર્વજઘન્ય શ્રુતજ્ઞાનને પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
પુણ્યને ખતમ કરવાનું કામ કરનાર કુટુંબ.
એકેન્દ્રિય જીવોને વિષે મતિઅજ્ઞાન અને મૂતઅજ્ઞાન આ બે અજ્ઞાન રહેલા હોય છે. એમાં સોથી. વિશેષ અજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ વનસ્પતિમાં રહેલા જીવોને વિશે હોય છે. જ્યારે બાકીના જીવોને વનસ્પતિ કરતાં અજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ ઓછો થતાં થતાં સુક્ષ્મ પૃથ્વીકાય અને એનાથી ઓછો સુક્ષ્મ
Page 2 of 49