Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
- પ્રાચીન કથારસ મંડળી.
વ્યાધિાવનારા યા દ િનો—
જ રી -લાલ મુકુંદરાયે મારા
જ ન રીચ : ડો- પ રd 0 5
For Private and Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ
KutchUdEો જ . જ રીતે
વ્યાધિવિનાશ યા દનિ દોસ્ત. એક
ઉD, COPhon) aid
San Andro,
શુદ્ધ ગુજરાતી ભાષામાં
બનાવનાર ચન્દુલાલ મુકુન્દરાય માસ્તર. પ્રાચીન ગ્રદય મંડળી મેનેજર
અને
hi
ni
ગુજર્જર વિજય માસિકપત્ર એડીટર
O
Aadha a
dave a b મા કે
અમદાવાદમાં મામાની હવેલીમબે અમદાવાદ યુનાઈટેડ પ્રીન્ટીંગ અને હતી જનરલ એજન્સી કંપની “લિમિટેડ”ના મુદ્રાલયમાં
રણછોડલાલ ગંગારામ મુદ્રાંકિત કર્યું.
સને ૧૮૮૮, સંવત ૧૮૪૫. કિસ્મત રૂપિઓ ડોઢ ટપાલ ખર્ચ જુદ, ગ્રંથ સ્વામિત્વના સર્વ હક કર્તાએ સ્વાધિન રાખ્યા છે.
-
do not drillin.. Ahir day of
analamma
-
For Private and Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Sા છીછરી છે
જાહેરખબર. 3 આ ગ્રંથ-વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિને દોસ્ત—નામે જ કોઈ પ્રગટ થયેલા પુસ્તકના અગાઉથી અને હવે પછીથી કે
- થનાર ગ્રાહકોએ, આ પુસ્તક ખરીદ કરતી વખતે, 2)
પ્રગટ કર્વની સહી લેવી તે શીવાયના (એટલે સ- શાક
હી વગરના) પુસતક કોઈએ લેવા નહી, છતાં કોઈ વાર હતી. લેશે, તો તેની ઉપર કાયદેસર ઈલાજ લેવામાં આવશે.
નંબર. વ્યાધિવિનાશ યા દદિન દોરતબુકની ને કિમ્મત. રૂપીઆ. આના. પાઈ આપી છે છે આ બૂક અને ખરીદ કર્યો છે. બક્ષીસ,
પ્રગટ કરી તરફથી પણ મા બક્ષીશ આપવામાં આવેલ છે. હાલ પ્રા. ઝં. મેં મેનેજર અને ગુર્જરવિન્ય એડી- 5
છે ટર. મને જરની ગેરહાજરીમાં આકટીંગ તરીકે કામ કરે હતી . કરનારે સહી કરવી. છે સહી. - તા. માટે સને ૧૮૮
ચન્દુલાલ મુકુંદરાય માતર.
વ્યવસ્થાપક,
For Private and Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ग्रन्थार्पण. स. मे. रा. वा. चुनीलाल माणेकलाल फर्स्ट क्ला
स सबोडिनेट जडज साहेब अमदावाद. आप साहेव राज्य नितिनुं उत्साहथी कार्य . * करवा छतां विद्योत्तेजक काममां आगेवा र न थइ स्वदेशमुं श्रेय अने भारतीनो
उदय करवा तन, मन, अने धनथी जे परिश्रम ल्योछो तथा आपनी मारा प्रये अगाध प्रीतिनी यादगीरी चि रकाल राखवाना हेतुथी हुँ आ पुस्तक आपने नम्रता पूर्वक अर्पण करूं टुं ते स्वीकारशो.
चं. मु. मास्तर.
प्राचिन ग्रंथोदय मंडली. (HRScootestosteROHD
For Private and Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
આ ગ્રંથની છેવટમાં “ પ્રસિદ્ધ થયેલા અને હવે પછીથી પ્રસિદ્ધ થવાના ગ્રંથની જાહેર ખબર આપવામાં આવી છે તે ઉપર વાંચનારનું ખાસ ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે,
For Private and Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગ્રંથકર્તાનો પ્રસ્તાવના.
વ્યાધિ વિનાશ યા દદિ દોશત-નામ ચંય બહાર પડે છે જેની લખવા શરૂ આત મેં કેટલાક દિવશ થયા કરી હતી પણ તેમના પુરતાં સાધન ન મળવાથી તે ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ કરવા વિચાર મૂલતવી રાખ્યો હતો, પણ પાછળથી જેવાં જોઈએ તેવાં સાધનો મળવાથી એક સમુદાય વિષયનું પુસ્તક કરવાનો વિચાર થયો, આ વિચારે પાર પાડવામાં કેટલીક મુશ્કેલી પડી હતી, કારણ કે આ પુસ્તકનાં પ્રત્યેક વિષય સમજુતી સાથે પ્રગટ કરવા જોઈએ, તેવા વિષય મેળવવામાં કેટલી અડચણ આવી પડી કે તે પુસ્તક ન છપાવવું એમ પણ એક વખત વીચાર થયો હતો, પણ કેટલાક મિત્રોની ઉશ્કેરણીથી તે વિચાર બંધ રાખી છતાં સાધન મેળવી તે પુસ્તક છાપવું શરૂ કર્યું. | ગુજરાતી ભાષામાં વૈદક સબંધી ઉપયોગી પુસ્તક મારા ધારવા પ્રમાણે ઘણું નથી પણ અંગ્રેજી ઢબને અનુસરી ઘણું પુસ્તક જોવામાં આવે છે. પણ તેની અન્દર કેટલાક વિષય એવા કઠણ હોય છે કે પુસ્તક વાંચવાથી પુરું જ્ઞાન ન મળે તો પછી રોગનું નિદાન કરી ઔષધોપચાર શી રીતે કરી શકે? એવા હેતુથી ફક્ત ખરો જે તત્વ તેને શોધી દેશી ઢબને અનુસરી. “જ્યાધિ વિ. નાશ યા દઈિનો દોરત” નામે પુસ્તક પ્રગટ કર્યું છે જે પુસ્તકને એક વખત આદિથી અન્ત સુધી વચ્ચે ખાત્રી થશે, તેમજ કેટલાક પુસ્તકમાં છ ઔષધો વાપરવામાં આવે છે, અને તેનાં
For Private and Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૬ )
તોલ માપ પણ ઇંગ્રેજીમાં દર્શાવ્યા હોયછે જેથી કેટલાક મનુષ્યોને તે દવા વાપરતાં કેટલી હરક્ત આવેછે કારણ કે કેટલેક સ્થળે ઇંગ્રેજી ોષવા તે દેશને મનુસરી દાખલ કર્યાછે, પણ માપણે તે દેશના તોલ માપ સાથે સબંધ નથી, એવા હેતુથી આ પુસ્તકની અન્તુર તમામ દેશી વનસ્પતી (એટલે કાષ્ટોષધી) આપણા દેશને અનુસરી તોલ માપ સાથે દાખલ કરીછે, તથાપિ વાપરતી વખતે રોગ અને વયનું નિશ્ચે કરી ઔષધ આપવું, કારણ કે વૈદકશાસ્ત્ર ધારું ખારીકછે અને તેનો પુરતો અનુભવ હોવો જોઇએ કારણ કે મા પણા પ્રાચીન વૈદક શાસ્ત્ર હ્મા વર્ષે થયા લખાયલા છે અને ત્યાર પછી તેના ઉપર વિશેષ અવલોકન તથા વિચાર થયો નથી તેમાં કાળે કરી ફેરફાર થયો હશે. હાલમાં વેક શાસ્ત્રનું સાધન થવા માંડ્યુ છે પણ તે ઉપર વધારે લક્ષ અન્યદેશ નિવાસી સ્વદેશી ભાષામાં ગ્રંથો બનાવી પ્રગટ કરેછે પણ જેવી ખુખીથી પ્રાચીન ગ્રંથકતાઓએ સંસ્કૃત ભાષામાં રચ્યાછે તેવી રચના કદી પણ સ્માવવાની નહી એમ નકી જાણવું. આ વાક્ય ઉપરથી વીપરીત ન સમજવું, અને અમારૂં એમ પણ કહેવું નથી કે તે ભાષામાં ૨ચેલાં પુસ્તકો નિરઉપયોગી છે, યા તેનો ક્રો ઉપયોગ કરતું નથી. એવો મતભેદ નથી પણ એટલું તો નકી કે પૂર્વ ગ્રંથકારોની રચના અંને હાલના ગ્રંથકારોના ગ્રંથની રચનામાં અવશ્ય ક્રૂર પડશેજ, તથાપિ જો પ્રયાસ શરૂ હશે તો કાળે કરી ઉપરની ખોટ પુરી પડશે અને ધારેલી સુરાદમાં કૃતેમ નિવડીશું.
આ પુસ્તકમાં સાત પ્રકરણનો સમાવેશ કરવામાં મામોઢે
For Private and Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અને તેના દરેક પ્રકરણ લંબાણથી અને બહુ વિસ્તારથી નહીં લખી શકાય એ રપષ્ટ છે કારણ કે તેમ કરવા જતાં પુસ્તકનું કદ હદ ઉપરાંત “ જતું રહે, જો કે દરેક પ્રકરણને બહુ વિસ્તાર નથી કયો તથાપિ દરેક પ્રકરણમાં અગત્યનો ભાગ કોઈપણ રહી ન જાય એવી કોશીશ કરવામાં આવી છે.
આ પુસ્તકની અદાર વપરાતી સર્વ કાષ્ટ ઐાષધી દાખલ કરી છે અને પ્રત્યેક ઔષધીની બનાવટ અને તેની ઉપર નંબર દાખલ કરવામાં આવેલ છે તે નંબર જોઈ બીજા વિભાગમાં આ વેલા રોગોનું નિદાન અવલોકન કરી ઔષધે વાપરવાં. આની અ“દર રસાયણ એટલે ધાતુ અને ખનીજ પદાર્થને પણ સમાવેશ કર્યા છે કારણ કે દેશી ઔષધિમાં ધાતુ અને તેની ભસ્મ અને માત્રા બહુ વપરાય છે પણ તે સર્વને આ પુસ્તકમાં લેવા દુરસ્ત ધાર્યું નથી કારણકે તેમની બનાવટ યા કૃતી માટે એક મત નથી, માટે જેટલી આ પુસ્તકમાં દાખલ કરી છે જેમાંની કેટલીક વિશે અમને ખાત્રી છે કે તે અવક્રિયા નથી કરતી– દેશી ઔષધી અને ધાતુથી કેટલાંક ચમત્કારીક ઓષધ બને છે પણ તેનો અનુભવ લેવાય તથા બનાવટ કરી ઉપયોગ કરી શકાય તેવાં સાધન નથી કારણ કે તેમાં રાજ્યકીય આશ્રય સિવાય બની શકે તેમ નથી તેથી વધારે કોળમ ળાં ન કરતાં તત્વરૂપે સોપથી દર્શાવ્યો છે. દેશી ઔષધીઓના ગુણ દુષણ, માત્ર. બનાવટ, અને ઉપગનું વર્ણન કર્યું છે, દેશી વૈદકનું પ્રકરણ ઘણું અપૂર્ણ છે એમ હું સારી રીતે જાણું છું, અને આ પુસ્તકની બીજી આ
For Private and Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
તીનો પ્રસંગ આવશે તે આ ખોટ પૂરી પાડવા આશા રાખું છું.
આ પુસ્તકમાં સરળ અને સહેલી ગુજરાતી ભાષા વાપરવામાં આવી છે, સંસ્કૃતના શબ્દો ઘણી જગ્યા પર બાદ કરવા પ્રયત્ન ક
છે છતાં કોઈ જગ્યાએ સંસ્કૃત શબ્દો રાખવા દુરસ્ત ધાર્યું છે કેમકે તેને ઘણાખરા વિદક સંબંધી જ્ઞાન ધરાવનાર સમજી શકે છે.
આ પુસ્તક તૈયાર કરવામાં અંગ્રેજી અને દેશી પુસ્તકનો લાભ લેવામાં આવ્યો છે. મારા ઈષ્ટમિત્ર કલ્યાણરાય આરતલાલ તરફથી દેશી ઔષધી તથા બીજા વિષય લખવામાં અમૂલ્ય મદદ મળી છે તથા આ પુસ્તક તૈયાર કરવામાં પ્રફ સુધારવામાં અને પુસ્તકની ગોઠવણ કરવામાં જે જે મદદ મળી છે એથી એ ગ્રહસ્થનો આ પ્રસંગે મોટો ઉપકાર માનું છું. - ઘણા અગત્યનાં કામમાં એક જ વખતે મન સેવાથી આ ઉપયોગી પુસ્તક છપાવવા પાછળ જેટલો વખત રોકવો જોઈએ તેટલે મારાથી રોકી શકાયો નથી તેમ તેના પ્રફરાટ સુધારવામાં જેટલી કાળજી રાખવી જોઈએ તેટલી રાખી શકાઈ નથી તેથી ઘણે ઠેકાણે દ્રમ્ દોષિત ભૂલ રહી ગઈ હશે તેને માટે હું આશા રાખું છું કે શુક્સ વાંચનાર દરગુજર કરશે.
. મુ. ભારત
For Private and Personal Use Only
For Private and Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અનુક્રમણિકા. વિષય.
૫૪. | વિષયે. મંગલાચરણું ........................૧
- પ્રકરણ ૨ જી.
શેની ઉત્પતીની સમજ ...૯ પ્રકરણ ૧ લું
રોગોનું નિદાન ................૧૯ આરોગ્ય વિષે સુચના ..........૧ સામાન્ય રીતે રોગોના ઉપ- હવા ક્યારે અને કેવી કેવી .....૩ દ્રવની સમજ .......... ૨૦ કપડાં •••••••••••••••••••••• ઝા રોકવાથી થતા રોગ ...૨૧ હજામત ••••••••••••••૫! પેશાબ રોકવાથી થતા રોગ. ૨૧ તીન •••••••••••••••••••૬ ઓડકાર રોકવાથી થતા રોગ.૨૧ નીકરમ........... ............ છીંક રોકવાથી થતા રોગ..
.......................... ! કામ રોવાથી થતા રોગ . ભોજન..... ............. ..આંસ રોકવાથી થતા રોગ. ભક્ષ પદાર્થની સમજુતી .........૮ | વોમીટના રોકવાથી .. .., વાયુના પ્રકોપની સમજ ...૧૧ નિંદ્રા રોકવાથી થતા રોગ . ૨૨ પીતના પ્રકોપની સમજ....૧૧ ઉધરશ એકવાથી થતા રોગ... કફના પ્રકોપની સમજ .........૧૨ તરસ રોકવાથી થતા રોગ છે. દેશમદ .............................. ૧૨ મહેનતથી દમ ભરાય અને રૂતુવિચાર........................ ૧૨ તે શેકવાથી થતા રોગ .., છ રૂતુની સમજ....... .-૧૨ ! ભૂખ રોકવાથી થતા રોગ , એક રૂતુમાં સંચય થએલા ! ૬ત પરીક્ષા................................................. બીજી રૂતુમાં પ્રકોપ પામે
_શુભાશુભ શુકનની સમજ .. ૨૩ તેની સમજ ................૧૩] , શુભ શુકને....................' એક દીવસમાં છ રૂાઓ ! નાડી પરીક્ષા... ...............૨૩
ની સમજ .......૧૩ નાડી કેવા દરદીની ન જેવી રૂતુ ની પરીક્ષા....... .....૧૩ તેની સમજ... ...........૨૪ રૂતુની અન્દર ભક્ષાભક્ષ વિધી-૧૫ નાડીની ગતી તથા તેથી ઉ. સાધારણ નાયમે............૧૮ | ત્પન્ન થતા દેશોની સમજ..૨૪
For Private and Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૧૦ )
મુત્ર પરીક્ષા..................૨૫ ના લક્ષણ ... ••••••• છઠ્ઠા પરીક્ષા...................૨૬ સુવાવડી સ્ત્રીના તાવના લ, ૩૭ ઝાડાની પરીક્ષા........ . ! કાળવુરના લક્ષણ .......૩૭ નેત્ર પરીક્ષા ............... ! અતીસારનું નિદાન .........., ચેહેરા ઉપરથીદરદીની પરીક્ષા , વાયુના અતીસારના લક્ષણ ૩૮ વદને સુચના..........૨૦ પીતના અતીસારના લક્ષણ છે. વૈદ કેવો જોઈએ............૨૭ કફના અતીસારનાં લક્ષણ. કેવા વેદનું ઔષધ ન ખાવું ૨૮ સનેપાતના અતીસારનો લક્ષણ, ખરાબ પાણીથી રોગોની ! અફસ તથા શહાદીકથી * ઉ૫તી ............................૨૮] થતા અતીસારના લક્ષ...૩૯ કાળ જ્ઞાન ...................... ૨૬ ખામાસયથી મળ પેદા થ. રોગોના ત્રણ પ્રકાર છે ... ..૩૦ વાથી અતીસાર થાય તેના રોગોના નિદાન . ...................૩૧ લક્ષણ ...................... વર ઉત્પન્ન થવાનો મુખ્યદ ૩૨ સંગ્રહણીના લક્ષણ•••••• વર આવવાની અગાઉનાં વાયુ પ્રકોપથી સંગ્રહણીના લ૦ ૪૦
ચીહ ........................૩૨ પીંત સગ્રહણના લક્ષણ .... વાયુના તાવના લક્ષણ...૩૨કફની સંગ્રહણીના લક્ષણ.. વાતપીતના તાવના લક્ષણ ૩૩ સનેપાતમાં સંગ્રહણીનાલક્ષણ૪૧ પતિના તાવના લક્ષણ .....૩૩ હરસ રોગનું નિદાને...", પીત કફના તાવના લક્ષણ, વાયુના હરસના લક્ષણ.......૪ કફના તાવના લક્ષણ ....... ૩૪ પીતના હરસના લક્ષણ છે વાત કફના તાવના લક્ષણ... મન હરસના લક્ષણ... સભપાતના તાવના લક્ષણ... { લોહી પડતા ખુની હરસનાં લ.૪૩ કામવીકારનો તાવ ... .... ૩૫] કમી રોગનું નિદાન............. એકાંતરીઆ તાવના લક્ષણ ૩૫ પાંડુરોગના લક્ષણ.....૪૪ હડિમ્પરના લક્ષણ...... વાયુથી થતે પાંડુરોગ... બીકના તાવનાં લક્ષણ...., 1 કફથી થતે પાંડુરોગ ........., જીણુંવરના લક્ષણ .......| પીતનો રોગ..........૪૫ અજીર્ણ તથા મળના તાવ ત્રીદોષનો પાંડુરોગ..... ,
For Private and Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કમળાનું નિદાન..........( જળદરના લક્ષણ...-૬૬ રક્તવી કારના રોગની સમજ ૪૦ સેજની સમજ................૧૭ અજીર્ણ વીકારની સમજ...૪૦ આતરગાળના રોગની સમજ ઉધરશન ગની સમજ છે ! સાચ્છનાંઠના લક્ષણ વાયુની ઉધરશના લક્ષણ....૪૮ બદ ••••••••••• કફની ઉધરશના લક્ષણ....' ' કંઠના રોગના લક્ષણ.............૭૦ પીતની ઉધરશના લક્ષણ.. ભગંદરનો રોગ છે ....... , અસાધ્ય ઉધરશના લક્ષણ | ઉપદંશના રોગની સમજ... રે ક્ષયરોગની સમજ.••••••••••• . પાંડુરોગની સમજ.............૩ દમની સમજ..... ............૪૮ દાદર ગજકરના લક્ષણ ૭૪
અરૂચીની સમજ..............૫૦ ખરજવાનું નીદાન..................૪ ઉલટીની સમજ .......૫૦ વાળો નારૂનું નીદાન ......૭૫ ઉન્માદની સમજ.................૫૧ વીસફોટકને રોગનું નીદાન...૭ વાયુના પ્રકોપથી ઉન્માદની સ પર શીતળા બળીયા કાકાનું નીદાન.૭૭ પીતના ઉન્માદની સમજ.., મસ્તક ગ..... ... ૭૮ કફના ઉમાદની સમજ.. સંધીવાનું નિદાન..........૮૦ ઝિરી વસ્તુઓ ખાવાથી થતા રકતપીતના રોગનું નીદાન...૧
દરદની સમજ....................૫૩|૨તવાનું નીદાન ......., કેકરાનાં લક્ષણ............. ૫૩ કોગળીયું યા મરીનું નીવાન ૮૩ પક્ષઘાતનાં લક્ષણ.............. ૫૫ મુંઝારાની અગાંઠનું નીદાન...૮૪ સૂળરોગ .. ........... ૫૬ સલેકમનું નીદાન.........૮૫ ચુભવાયુના રોગના લક્ષણ...પ૦ પીનસના દરદનું નીદાન...૮૬ બરોળના લક્ષણ................પ૯ વણધનું નિદાની............૮ મૂત્રગાંઠના લક્ષણ...........૬૧ લુ લાગવાનું નીદાન ........૮૭ પથરીના રોગના લક્ષણ - ૧૨ - શીળસનું નીદાન...........૮૮ પ્રમેહની સમજ................૧૩ કખવાનું નીદાન....................., મધુ પ્રમેહ થવાનાં કારણ...૬૪ લુખસનું નીદાન........, મિરોગની સમજ................ ખીલનું નીદાન.............૯ ઉદરરોગની સમજ...... ૬૫ ખસનું નીદાન........,
For Private and Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૧ )
દાઝવાનું નીદાન..........૯૦ પોની પ્રદરની સમજ... હડકવાનું નીદાન............., રજોદર્શન પ્રકાર.........૧૫ ધનુરઆંચકીનું નીદાન ..૨૧ સુવા રોગની સમજ...........૧૬ આંચકી તથા ધનુરના લક્ષણ હર બાળકના રોગની સમજ ૧૦૭ કણેરોગની સમજ.............
પ્રકરણ ૩ જું નેત્રરોગની સમજ .......... હ૪ એષધીઓના ગુણ અને દુઆંખમાં રા૫ડનું વધવું.૯૯ | ષણ પાના ૧૦૭૧ર સુધી, આંખમાં વાવલાની સમજ છે ! વિષ પ્રકરણની સમજ આંખમાં ખીલ તાપડીઆ સેમલ.......... ........... ........ ૧૨૨
ની સમજ............. .. ૯૭રસકપુર................................... ..૧૨૩ આંખની અન્દર જુબાનું પડવું, ત્રાંબાનું ઝેર.........૧૩ આંખનું તેજ કમી થવાની ભીલામાનું ઝેર ..... ૨૩
સમજ ......................૧૮ થાનું ઝર.............૧૨૪ ઝામરવા ની સમજ ... ... ...૯ તમાકુ ••••••••••••••••••••• પરવાળાની દરદની સમજ., વછનાંગ.... ......૧૨૫ મુખરોગ.....
૧૦૦ અફીણ ...........................૧૨૫ હોઠરોગ ................................ ••••• | ધતુરો •••••••••••••••••• દાંતરોગ.................... ••••••• | દારૂ .................................૧૨૬ મુખપાકની સમજ ....... .. ૧૦૧ ઝેર કોચલાં ..................... ગાલપચોળીઆની સમજ.. »
પ્રકરણ ૪ થું. ગળાનું દરદ.................. | સાદો તાવ... .... ........૧૨૬ વાજીકર્ણની સમજ.......૧૦૨ વાયુનો તાવ................ ૧૨૭
સ્ત્રી રોગની સમજ... ...૧૦૨ પીતજ્વર.... ...................૧૨ યોનીના સેજાની સમજ...૧૦૩ કફજ્વર સાથે ઉધરસ ... ૧૨૯ નાના બાળકોને પ્રદરની સમજ૧૦૩ વાયુ અને કફના તાવનો ઈ. ૧૩૦ ચોની ઉપર થતા દર્દની સમજ ૧૦૩ કફ પીતના તાવનો ઈલાજ.૧૩૧ સુત્રદ્વારની ઉપર સેજાની. સનેપાત ......... ૧૩૫ સમજ. ...............................૧૦૪ | અતિસાર ...............................૧૩૭ યોની હરની સમજ......, વાયુનો અતીસાર........૧૩૯
For Private and Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
.
( ૧૩ )
પીતનો અતીસાર કનો અતીસાર લોહી પડતો અતીસાર સંગ્રહરણી
19
૧૩૯ | સેાજાના ઉપાયો .. આંતરગળના ઉપાયો ૧૪૦ સારણગાંઠના ઉપાયો ૧૪૦ બદના ઉપાય ૧૪૫ કમાળાના ઉપાયો. ૧૪૮ ભગદરના ઉપાયો
હરસનો ઉપાય... કૃમી રોગના ઉપાય.. પાંડુ રોગનો ઉપાય.......ક ઉપદેશના ઉપાયો
...
કમળા
રકત વીકારનું ઔષધ...... ૧૫૧ વાતરક્તનો ઉપાય અજીર્ણના રોગનું ઐાષધ. ઉધરસના ઈલાજે, ક્ષયનો ઈલાજ, દમનો ઉપાય... સ્વાસના ઉપાય.. અરૂચીના ઐષધ.. ઉન્માદના ઉપાયો ફેફરાના ઉપાયો .. પક્ષઘાતના ઉપાયો સુળના ઉપાધી..... ગુક્ષ્મવાયુના ઉપાયો બરોળના ઉપાય
...
www.kobatirth.org
મુત્રકચ્છના ઉપાય પથરીના ઉપાય પ્રમેહના ઉપાય મધુ પ્રમેહના ઉપાય સેદરોગના ઉપાયો ઉદરરોગના ઉપા જળાદરના ઉપાયો...
...
''',,
........
******
૧૫૩ ઉપાય
... ૧૯૪
૧૫૪ ખરજવાના ઉપાયો ૧૯૫ ૧૫૪ વાળાના ઉપાયો ......૧૯૬ ૧૫૯ વીસ્ફેટકના ઉપાયો.. ....... ૧૯૭ વીસ્ફેટકરોગ ઉત્પન્ન થવાનાં
૧૯૮
....
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૦ માહાના ઉપાયો
..
********* 12
1041815
, ૧૬૧
કારણ .૧૬૩ શરીરે ચાંદીના ઉપાય......૨૦૦ ૧૬૭ પારાની વીક્રીયાની સમજ...૨૦૧ ૧૬૭ શીતળાના ઉપાયો ૩૦૩ ૧૬૯ મસ્તકરોગના ઉપાય... .....૨૦૩ ૧૬૯ મગજ ખાલી પડે તેનો ઉ...૨૦૪ ૧૭૨ દિવાના ઉપાયો ૧૭૪ રક્તપીતના ઉપાયો તવાના ઉપાયો. ૧૭૭ કોલેરાના ઉપાયો.
.૨૦૬ ...?v=
..૨૧૧
૧૭૮ મુઝારાની ગાંઠના ઉપાયો...૨૧૨ ૧૭૯ સળેખમના ઉપાયો ૧૮૧ પીનસના ઉપાયો....
૧૮૨ સસણી તથા વરાધના ઉપાયોર૧૪ ૧૮૫ લુ લાગે તેના ઉપાયો......૨૧૬
૬.૧૫૬
૧૮૭
દાદર અથવા ગુજકરણના
.....
'
૧૮૫૯
૧૯૧
•૧૯૨
૧૯૩
For Private and Personal Use Only
,,
...****
ܕܕ
૨૧૩
ܕ,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૧૪ )
-
સીલસના ઉપાયો.......... ટંકણુંખાર..... બામલાઈના ઉપાયો ..૨૧૭ સિમલ સંખીયો .............૨૩૩ લુખસના ઉપાયો .............. સેમલ........................••••••••• 55 ખીલના ઉપાયો .. ...૨૧૭ | રસકપુર . ........ ••• .. •• છે ખસના ઉપાયો.....
હીંગળાકમાંથી પાસે કહાડવા દાઝાના ઉપાયો... . ૧ ની રીત હડકાવનાઉપાયો .......... ૨૧૮ ચો નીકપુર ••••••••• કરશુરોગના ઉપાયો............... ૨૧૯ રૂપી મતકી.. નેત્રરોગના ઉપાયો............૨૨૦ શીલાજીત............... મુખરોગના ઉપાયો.......................૨૨૧ પાર .............. હોઠ રોગ ...... ...................: , હડતાલ ••••••••••••
સ્ત્રી રોગના ઉપાયો....... ૨૨૫ મનસલ ..............................૨૩૫ પ્રદરરોગના ઉપાયો.........૨૬ | હીરા મોતી પરવાળા ....... સુતીકા રોગના ઉપાય • •...૨૨૭ નેપાળો.......... બાળરોગના ઉપાયો...........૨૮સુવર્ણ દીક ધાતુનું સાધન..... , બાળકને બંધકોશ ............ર૮ સેનાનું મારણ .......... ૨૩૬ બાળકને ઉધરસ................૨૨૯ ૨પરસનું મારણ....................... , બાળકને ઝાડનો ઉપાય ••••• છે | તાત્ર ભમ ...... બાળકને કૃમીનો ઉપાય .. .. , પીતળ મારવાની વીધી ..... , બાળકના તાવના ઉપાયો ... ૨૩૦ | સીશું મારવાની વીધી...... , બાળકને માથ૬ખવાનાં ઉપાયો બિંગ મારવાની વીધી ...૨૩૮ બાળકના માથામાં ગડનીકળેતે છે લોહ મારણ વીધી............ , પ્રકરણ ૫ મું.
સેનામીનું મારણ ...૨૩૮ ધાતુનું સાધન અને મારણું ૨૩૧ | અષક ભસ્મ...........................૨૨૯ હી ગળાક......................................૨૩૨ સુરમાનું સે ધન.......................... ) ગાંધક ........•••••.... મનસેલિ .................. ..... 5 ઝરકાચલ .................. | ઉડતાલ ••••••••••••• કલઈ ••• ••••••••••••••••• •
••••••••....૨૪૦ અફીણુ ••••••••••••••• .
ખાપરીયું........•••••••••• ,
પીર
.
,,
,
For Private and Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૧૫ )
અસ્થિભંગનું નીદાન ..૨૪૧ પાતાલયંત્રની સમજ સત્રની સમજ ..૨૪૨ આષવાના પ્રતિનિધીની
પ્રકરણ ૬ છું. રોગોની સંખ્યા પ્રકરણ ૭ યું. Øરીર પ્રકરણ... શરીરનાં અસ્થિની સમજ...૨૪૪ માધારણ સ્નાયુની સમજ...૨૪૮ | અગતની સૂચના
મજ
*.**.*
For Private and Personal Use Only
******
૨૧૦
૨૫૩
,,
સ
૨૫૪
૨૫૬
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અમદાવાદ. પ્રાચિન ગ્રંથોદય ઓફીસમાંથી પ્રગટ
થયેલાં પુસ્તકોની યાદી.
પ્રગટ થયેલાં. જ્યોતિષ સિદ્ધાન્ત ભાગ ૧ લો–પોતિષશાસ્ત્રને થ–શુદ્ધ ગુજરાતી ભાષામાં. વ્યાધિવિનાસ યા દદિને દોસ્તક શાસ્ત્રનો ગ્રંથ–શુદ્ધ ગુજ, Rાતી ભાષામાં. બીરબલ વૃતાંત-અકબર અને બીરબલની વાત
ગુર્જર વિજય-ભાસિક ચોપાનીઊં હાલ પ્રથમ વર્ષ ચાલે છે. કિંમત રૂ૦૮–૦
હવે પછીથી પ્રગટ થનાર પુસ્તક ચન્દ્રશ-સંસ્કૃત શબ્દને ગુજરાતી અર્થ. ભગવદ્ગીતા–પધમાં. ગ્રહસ્થો પયોગી ભોમીઓ. વધવત્સલ-માસિક ચોપાનીયુ વિદ્યકશાસ્ત્રનું.
અમદાવાદ, પ્રાચિન ગ્રંથોદય ઓફીસ
બદાય ભાસ્કર.
For Private and Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અથ વ્યાધિવિનાશ ચા દર્દનોદોસ્ત.
अथ मंगळाचरण. જ. कंठेयस्यविराजितेहिगरलंशिरपेच मंदा किनि । वामांगगिरजानम्कटिटटेशार्दूल चमम्बरं ॥
मायायस्यरुणद्विविश्वमखिलंतस्मै नमः शंभवे ।
जंबुवत् जलबिन्दु पत्जलजवत् जंबालवत् जालवत् ॥ અર્થ—જેના કુંડને વિશે જાંબુના રંગની ૉ છે અને મસ્તકને વિશે, જળ બીંદુવત ગંગાજી અને ડાખા ગે મળના ડે પાર્વતી સેભછે, ફુલ, ચમૅ, શૈવાળની માફક સેભી રહ્યુંછે જેની ભાષામાં આખુ જગત, જાળ રૂપે લપટાઇ રહ્યું, એવા જે શંકર, તેને નમશ્કરે કરી ઞા ગ્રંથનો પ્રારંઞ કરૂંછું,
વષસે ભી રહ્યું બીરાજમાત છે, કટને વિષે મા
પ્રકરણ ૧ લુ. આરોગ્યતા વિષે સુચના,
શરીર સુધારી મારોગ્યતામાં વધારો કરવો, તે પ્રાણી માત્રનો મુખ્ય ધર્મ છે, કારણ કે સરીરે સુખી તે સર્વે વાતે સુખી” મા કહેવત પ્રમાણે જેમ બને તેમ તત્ મન અને ધનવડે
તારસ્ત થવું
For Private and Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૧ લું.
કે જેથી નાના પ્રકારના ભોગનો લાભ લઈ શકાય, એટલું જ નહી પણ આપણું કાતી તથા કીર્તિમાં વધારો થાય; આપણી ઉત્પન્ન થતી પ્રજા નીરોગી થાય, આપણા આયુષમાં વધારો થાય, છંદગી સુખી અવસ્થામાં કઢાય, શરીરે નીરોગી રહેવાય, અને તેથી જ સારાં ફળ ઈ. ની પ્રાપ્તી થાય, મનુષ્ય માત્રને શરીરની અંદર જે દર પેદા થાય છે, તેના બે પ્રકાર છે-એક શારીરીક તથા બીજે માન સીક, શારીરીક પ્રત્યેક શરીર પા બહાર રહે છે, અને માનસિક જેનો
આધી એવી સત્તા કહે છે તે માત્ર શરીરની અંદર જ રહે છે. આ બને દરદો શરીરમાં કુપગ્મના પ્રકોપથી પેદા થાય છે, તે કપથી નદોષ પેદા થાય છે. ત્રીદોષ કોપાયમાન થઈ, શરીરની અંદરખાપી નાના પ્રકારના અને ખરાબ કરી અનેક પ્રકારનાં દર પેદા કરે છે, જેમાંના કેટલાએક દરદો કાળે કરીને અસાધ્ય થઈ ૨હત પયા રહે છે, ને કોઈ ઉપાય તેને લાગુ પડતો નથી. કેટલાંક દર
વાં થાય છે કે જેનો પોગ્ય ઉપાય થાય તો મટી જઈ શરીર સુધારો પણ શરીરમાં કોઈ પ્રકારનો વ્યાપ થઈ બહુ ફેલાવા પામે છે તેને દર કરતાં બહુ ખસેસવું પડે, પસાની અવશ્ય બહુ રહે; છતાં તેનો ખરો ઈલાજ ખબર ન હોય તે તે સાધ્યનો અસાધ્ય થઈ છે. દગીને ખરાબ કરે છે, એટલું જ નહીં પણ પ્રજાને રોગીષ્ટ નીરખળ તથા કાવતહણ કરે જેથી વંશ વૃધી પણ તેવી જ થાય, ને સાપ પરીણામ પણ તેથી ભાગ્યે જ નીપજે તેટલા જ માટે દરેક મનુષ્ય હજાર કામ પડતાં મુઠી લાખોની આયપત્ય ત્યાગી પ્રથમ શરીર સુકરવું એમ પ્રત્યેક જણને કહેવાની અમારી ફરજ છે.
For Private and Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-~-
~~-~
~-
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનોદોસ્ત, ~
હવા કયારે ને કેવી લેવી. પ્રત્યેક મનુષ્યને દરરોજ હવાની જરૂર છે, જે ચાખી ખુલી ૫૦ ફીટ લંબાઈ તથા ૪૦ ફીટ ઉચાઈને આશરે સુગંધીદાર લેવી જેથી શરીરને પુષ્ટી મળે છે તેથી કરીને આરોગ્યતા સુધરે છે. તે હવા જંગલ મિદાન બાગ નદી તળાવ ન બને તો દરીયાકીનારાની સેવા તે અત્યંત પુષ્ટી આપે છે, તેમજ સાંજના છ વાગ્યાથી આઠ વાગ્યા સુધીની હવા પણ બળવાન છે. માટે તે પણ લેવાની જરૂર છે. સ. ખબતમામ દીવસ કામ કરવાથી મગજબુમરાઈ જાય છે, તે હવા બીજ સુધરે છે, ને તેના સુધરવાથી સારા સારા વિચારો પેદા થાય છે, તેટલાજ માટે દરેક મનુષ્યને હવાની જરૂર છે. મગજ તર રા ખવાને સુગંધીદાર ૫ (કલનું સેવન કરવું, સબબ, તેને સુધા વાનો આધાર હવા ઉપર છે, માટે જેમ બને તેમ ચિંખી હવા
ચી. પાછલી રાત્રે (૩)થી પાંચ વાગ્યા સુધીની હવા ઝેરી હોય છે તેથી તેને ત્યાગ કરવો. ચોમાસામાં તથા સહ તાડ પડતી શીખ નાની હવાને ત્યાગ કરવો. ગરમ, ખરાબ ઝાડની, ગંદા પાણીને તથા પણ માણસની ગરદની હવાનો પણ ત્યાગ કરવો. શીઆબામાં હવાની જરૂર નથી માટે તન તથા મનને શરીરની શકતી માફક કસરત આપવી જેથી શરીરમાં આવો છુટા રહે. મગજ સુધારવાને પ્રત્યેક મનુ ચિખ ગાયનું તાજું ધી તેની અંદર કેસર અથવા એલચી ઝીણી વાટી હમેશાં સવારે નાકમાં સુપવાં, જેથી મગજમાં બહુ સુધારે છે, તબીયત સુધરશે અને તેથી આપણે સાથે કાયદો થશે.
For Private and Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૧ લું,
કપડાં.. દરેક મનુષ્ય સ્વચ્છ તથા થેલાં કપડાં પહેરવાં. એક વાર પહેલે ને પરસેવો બહુ લાગ્યો હોય તો તેમને ધોઈને જ બીજે દિવસે પહેરવાં સબબ તેવાં કપડાંમાં ગંદકી તરત પેદા થાય છે. જેથી કરીને જુ, ઈત્યાદી નાના છની ઉત્પતી બહુ થાય છે જે શરીરને નુકસાન બહુ કરે છે, તેટલાજ માટે સ્વચ્છ તથા ધોયેલાં વસ્ત્ર પહેરવાં જોઈએ પણ બહુ જાડાં ને વધારે સખ નહિ પહેરવાં. ફક્ત બે અગર ત્રણ પેહેરમાં બને તો ફલાટીન અગર ઉનનાં કપડાં અંદરના ભાગમાં પહેરવાં જેથી કરીને ગરમીથી પરશેવો અંદર જ રહી, શરીરને ઠંડુ રાખે છે. ઠંડી હવામાં વધારે ફરવાનું હોય તો હાથે ને પગે મજ રાખવાં તેથી તેમનું રક્ષણ થાય છે. દેશી રીવાજ મુજબ પાગડી બહુ મોટી તથા તેલમાં ભારે પહેરવી નહિ. સબબ વધારે બોજાથી મગજને નુકસાન પહોંચે છે, તથા વ્યાધી થઈ નેત્ર દોષ પેદા કર રેછે તેથી જેમ બને તેમ હલકા વજનની પહેરવી. બીજુ આપણું ચાલુ રીવાજ પ્રમાણે રંગીન કપડાં પહેરવાં પડે છે તે કેટલેક દરજે રીવાજ સારો છે, પરંતુ લીલા રંગનાં બનાતી, તથા, સારાં કપડાં બનતા સુધી ન પહેરવાં, કારણ કે તે રંગમાં ઝેરની અસર હોવાને લીધે, કોઈ વખત, શરીરને નુકસાન પહોચાડે છે. બીજા રંગનાં કપડાં માટે કાંઈ હરક્ત નથી. કોઈ કોઈ ઠેકાણે રૂાને અનુસરી કપડાં રંગબેરંગી, ચીત્રવીચીત્ર, પહેરવાનો ચાલ ઘણે ઉતમ છે. પણ પણ તંગ ને બદનને ચાટી જાય તેવાં સંખ-ન પહેરવાં તેમ ઘણાં જ
લાં ને નરમ ને પાતળાં પહેરવાં નહિ. શરીરના ભાગથી ૪ અને
છે
*
For Private and Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાધિવિનાશ યા દરિદસ્ત
છે નરમ પહેરવાં, સબબ, તંગ કપડાં પહેરવાથી, શરીરનાં અવય ઉપર દબાણ થઈ કરતા લડીને અટકાવ થાય છે. તેથી બાધી પેદા થાય છે, પગના રક્ષણ માટે, જેડા પણ જરા ઢીલા પહેરવા, સંજ જોડાથી પગમાં ફરતા લોહીને અટકાવ થઈ, ચાલવામાં હરકત કરે ને પગમાં ઘસારા પડે, ને જે તે પાકે તો નાના પ્રકારના બાંધી પેદા થાય. માટે શરીરને અનુકુળ પડતાં કપડાં, ઈત્યાદી કામમાં લેવાં. .
હા મત, હજામત કરાવ્યાથી મનુષ્યની કાંતી શુભ છે. જેથી ચાર, યા, આઠ દીવસને અંતરે, હજામત કરાવવી. તે વખતે સાવચેતી બહુ રાખવી, સબબ, સ હજામતથી નેત્ર ને મસ્તકને વ્યાધી થાય છે માટે તે વખતે દાબીને વાળ લેવરાવવા નહિ તેમ તેમને ચીમટાથી ટુપાવવા (ખુટાવવા) નહિ. તેમ વધારે વાર અ ફેરવાવવો નહિ માત્ર એક બે વખતમાં બાળ સાફ થયા એટલે બસ. પછી હજામ પાસે તેલ ખુબ માથા ઉપર ચળાવવું, સબબ, ઉતરેલા વાળમાં, તે તેલ પ્રવેશ કરી તેમાં ઠંડક રાખે છે. વળી માથાપર વધારે તથા લાંબા વાળ ને રાખવા, અગર શોખ હોય તો દર એથે દીવસે સાફ કરવા જેથી કરીને તેની અંદર શું છે, ઈત્યાદી થાય નહિ. વાળ સુકવી હમેશાં તેમાં તેલ નાંખવું તેથી માથામાં ઠંડક રહે છે. હાલ પગના નખ દાબીને ન લેવરાવવા. (કપાવવા) સબબ, તેથી, તે ભા ગમાં પીડા થાય છે, જેથી શરીરને નુકસાન પહોંચે. હજામત કરાવવાને દીવસે ખાંડને ખટાશ એ બે વસ્તુઓ ખાવી નહિ, કાર
For Private and Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૧ લું.
ણ કોઈ જગાએ આ દાબીને સવા હોય, યા વાગી લોહી ની કળ્યું હોય તો તે ખાંડ ખટાશની અસરથી વખતે ધનુર થઈ જ પ્રાણુનો નાશ થાય માટે હજામત વખતે સાવચેતીની પણ જરૂરી છે. હજામત બહુ વધાર્યાથી પણ રોગો ઉત્પન્ન થાય છે. તેટલા માટે ઉપર કહેલી વખત હજામત અને નખ લેવરાવવા.
દરેક મનુષ્ય હમેશાં નાહાઈશરીરને સ્વચ્છ રાખવું. નાણાવાની જગ્યા એકાંત હોવી જોઈએ. ગરમ તથા નીરમળ પણ એ હમેશાં સ્નાન કરવું. સ્નાન કરવા પહેલાં શરીરે તેલ ચાળવું, પછી સાધારણ ગરમ પાણી વડે સાબુ લઈ શરીર ખુબ ચાળીને નાહવું, બની શકે તે તે ગરમ પાણીમાં સુગંધી પદાર્થ નાખવા પછી ખુબ પાણીએ નાહી શરીર સાફ લોહી નાંખવું. જેથી, શરીર સાફ નરમળ થઈ, પરશેવો નીકળવાનાં અવશે સાફ શેખ રહે છે. તેથી કરીને શરીર નાગી થશે. ઘણુ ગરમ, ઘણું મંડા, ગંદા, ચતુષ્પદના વધારે પસારાવાળાં, બંધેજ, સડેલા, ખારા, ગળ્યા વગરના, ગંદકીવાળા ઈત્યાદી વિકારવાળા પાણીથી કદી સ્નાન કરવું નહિ. તેમ કર્યાથી રોગની અવશ્ય વૃધી થાય છે. માટે સ્વચ્છ, ગળેલું તથા નરમળ પાણી વડે જ હમેશાં સ્નાન કરવું. તાન નહિ કરવાથી શરીરની આ રયતામાં બગાડ થાય છે, ને તેથી આપણા શરીરને હરકત આ વિ છે, માટે ઉપર કરેલી રીત પ્રમાણે જ સ્નાન કરવું.
નીત્યા સ્નાન કર્યા પછી સ્વધર્મનુસાર ઈશ્વર પ્રાર્થના કરવી, તેને
For Private and Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત,
કરવાનું કારણ માત્ર એટલુંજ કે જન્મ ધારણ કરતા મનુષ્ય મંત્રને પોતાના સરજનહારને ભુલીન જતાં તેનું સ્તવન કરવું, સખખ, તે સર્વવ્યાપક છે. બીજુ કારણ, એક સ્નાન કર્યા પછી શુરીરમાંનાં તમામ અવયો સ્વચ્છ થાયછે, તેથી મત્રો નરમ થઈ શરીરમાંનું લોહી સ્નાયુના ભ્રમણથી કરેછે, તથા તે કરવાની ગતીમાં પણ કે ફાર થાયછે, માટે કલાક અગર તેથી વધારે વખત સુધી . એકા ગ્રહ ઞીતે ઈશ્વર સ્તવન કરવું; જેથી મન કેળવાગે, શરીરના તમામ ભવોમાં થએલો ફેરફાર દુર થશે, આવો નીયમમાં રહેશે, ને તે થીજ આપણને સુખ મળશે,
સવારમાં ઉઠ્યા પછી ત્રણ કલાકને અતરે ચા અગર કોફી પીવી; તેથી શરીરમાં ગરમી પેદા થઈ અપ ખોરાક પાચન ચૂર્ણ શરીરને પુષ્ટી મળેછે. તે પીધા પછી સારો હલકો ખોરાક ખાવો,(કુટ, મેવો પાંઉ, ખીસકુટ વીગેરે, સ્વધમાનુસારી) તેથી ત્રીદોષ ટળેછે. ચા કાકી માછામાં ઓછાં દશ તોલા, ને વધારેમાં વધારે વીસ તોલા સુધી પીવાં. તેથી વધારે લેવામાં નુકસાન કરેછે, તેમાં દુધ ખાંડ નાંખી પીવાનો રીવાજ છે પરંતુ તેની કાંઈ જરૂર નથી. મો ળી મા, મગર તેમાં મરી સુંઢું બારીક પીસી નાંખી પીવું; તેથી વાયુને નાશ કરી, ત્રદોષને ટાળા, ચરીરમાં કાવત વધારશે. ચા પીવાના માવરા કરતાં કાફીનો માવો ઘોડો રાખવો. સબબ તે વીયંને તથા લોહીને હરકત કરેછે, ઉર્જાગરો થયો હોય અગર ખુબ મહેનત કરી હોય ત્યારેજ કાફીની જરૂર છે. તેમના પીવાથી શરીરમાં
For Private and Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૧ લું.
પછી આવે છે, આળસ પર થાય છે માટે તે રીવાજ સારો છે.
ભોજન. ભોજન કરતી વખતે નીર ઉપાધીપડે ને સ્વસ્થપણે ભોજન કરવું. તે વખતે ઉતાવળ ન કરવી, મીષ્ઠાનની સાથે ખારાશ, ખ, ટાશ, તથા તીખાશ, વાપરવી; તિથી ભોજન સ્વાદીષ્ટ લાગે છે ને શરીરને પુષ્ટી મળે છે. મનુષ્ય માત્ર નીયમીત આહાર કરવો, વધારે કરવાથી રોગ ઉત્પન્ન થાય છે; તેમજ સ્વલ્પાહાથી મનુષ્ય નરબળ થાય છે. માટે મધ્યમાં પંતીને એટલે ૬૪ તલા એક દીવસની એ દર બહાર કરવાની જરૂર છે. તેની અંદર મિષ્ટાન, ખારાશ, ખટાશ, તીખાશ વગેરે પદાર્થને ભક્ષણ કરવા. શાક, પત્ર, એટલે કે દમુળાદીક તીખા પદાર્થોને પરીપક્વ કરી ખાવા. એટલે શરીરને પુછી મળશે. પહેલા પોરની અંદર જમવું નહિ, બીજે પહોરે ભુખ્યો ન રહેવું. જમતી વખતે ગમે તેવી ઉપાધી હોય તથાપી એકાંત બનીવડે શત પ્રકૃતિથી ભોજન કરવું. જમતી વખતે અર્ધ ભોજન ની અંદર પાણી પીવું તથા અંતે થોડુંક પાણી પીવું, જેથી શરીર બળવાન થશે, જમતી વખતે પુકુળ પાણી પીવાથી શરીર રોગીષ્ટ થાય છે, માટે ઉપર બતાવ્યા નીયમે પાણી પીવું તથા જમવું.
ભક્ષ પદાર્થની સમજુતી જમીનનો જડ ગુણ પાણીનો સ્નીગ્ધ ગુણ, ગરમીનો તીખો વાયુને લુખો, ને આકાશને પિગળ, (હો) ગુણ છે. એ પ્રમાણે પાંચ તત્વોને ગુણે પ્રત્યેક પદાર્થની અંદર હોય છે, દરેક માણસના ખા વામાં મીઠું તીખું, કડવું, તુરું, ખારૂં ખાટુએ છ ગુણો સહીત પદાથો
For Private and Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાધિવિનાશ યા દદિને દોસ્ત..
આવે છે, જેમાંના પ્રત્યેક પદાર્થ કેવી રીતે નિપજે છે તથા તેમાં શા ગુણ છે તે નીચે મુજબ,
જમીન તથા પાણી વડે મીઠો રસ નીપજે. જેમકે શેલડી, જમીનની અંદર ઉગે છે, તેને પાણી પાવાથી તે પેદા થાય છે ને તેથી તેમાં મધુર રસ ઉત્પન્ન થાય છે. જમીન તથા ગર્મીથી ખાટો રસ પેદા થાય છે, જેમકે આમલીનું ઝાડ, વગર પાણું પાએ ઉગે છે ને તે ગરમીના દીવસમાં જ પાકે છે તેથી તેમાં ખાટો રસ હોય છે. ગરમી ને પાણીના સંયોગથી ખારે રસ; ઉપજે છે. જેમકે, કેળ, ગરમીના જોર વગર પેદા થતી નથી, ને તેની અંદર જે પાણી રહેલું છે, તેનો ક્રનીવડે ખાર બનાવી લેવામાં આવે છે. આકાશ, ને વાયુથી ખારો રસ પેદા થાય છે. જેમકે મરચીને, શીઆળામાં જ મરચાં લાગે છે તેનું કારણ કે તે રૂતુમાં વાયુનું પરીબળ વીશેષ રહે છે, માટે તેનો પાક તીખો, રહે છે. વાયુ ને અગ્નીથી કટુ રસ પેદા થાય. જેમકે લીંમડાને ઉનાળામાં ફળ લાગે છે બબ, તે વખતે ગ
સ્મી પ્રબળ રહે છે તેથી કડવો રસ, પેદા કરે છે. જમીન, તથા વાયુના સંજોગથી તુરો રસ નીપજે છે જેમકે, આબળાં શિઆળામાં જ નીપજે છે, સબબ, તે રૂતુ વાયુની છે, માટે તુરા, પેદા કરે છે, એ પ્રમાણે પચે તત્વોથી ર ની જુદી જુદી ઉત્પતી જાણવી. પદાથાને અંગે ઉણુ, વીર્ય, તથા શીતવીર્ય, એવા બે ગુણ રહેલા છે ઉષ્ણ તથા શીત વીયે કેમ જાણવું.
ગરમીને જેથી દીવસમાં જે પદાર્થો ની પજે, તેને મુવી કહે છે, તેમ રાત્રીના ભાગમાં જે બને તેને શત વર્ષ કહે છે. ઉષ્ણ
For Private and Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
- પ્રકરણ ૧ લું..
વીર્ય એટલે રૂક્ષ પદાર્થ જેવું જાણવું, ને શીતવીર્યની અંદર ની ગુણ પ્રબળ છે. મીષ્ટિ તથા ખારાશ એ બે થકી મધુર સ પદા થાય છે. અને તે થકી કફ પેદા થાય છે. (મધુર રસથી) તેમ ખટાશથી ખટાશ પેદા થઈ પતિને ઉત્પન્ન કરે છે તુરા, તીખાશ અને કડવા શથી તીખો, રસ પેદા થઈ વાયુ ઉપજાવે છે, મધુર રસ, ખાટો રસ ને તીખોરસ, એ ત્રણ પ્રકારના રસ ખાવાથી શરીરને પુષ્ટી મળે છે; પણ વધારે ખવાયાથી વિપરીત એટલે શરીરને હાની કર્તા છે. ઉદાહરણ; પદાર્થોની અંદર કોઈ જગ્યાએ રસ કોઈમાં ગુણ, કોઈમાં વિર્ય, કોઈમાં વપાક, કોઈમાં શકતી એ પ્રમાણે સર્વને અંગે રહેલાં છે; તેથી પ્રસંગોપાત વપરાય તો પરીબળ બતાવે છે, જેમકે ગળાનો રસ, કડવો તથા ઉષ્ણ છે તેથી પીતનું સમાધાન કરે છે. મૂળાને તીખો ગુણ છે, તેથી તે કફની વૃધી કરે છે અને તેમાં સ્તબ્ધ ગુણનો સમાવેશ છે, પણ તેનો રસ આખાથી કફનો નાશ થાય છે વીર્યનું ઉદાહરણ પંચમૂળ, તુર, ને કડવું છે છતાં વાયુને સમાવે છે, સબબ, તેમાં ઉષ્ણ વિ રહેલું છે. બીપાક ઉદાહરણુ, સું તીક્ષણ છતાં વાયુને સમાવે છે. કારણ કે તેમાં મધુર રસ છે. શકતીનું ઉદા હરણ રસ, ગુણ, વિર્ય ને વિપક એ ચારવડે જે જે કાયો નથી થતાં તે કર્મ શતીના પ્રભાવે કરી થાય છે. જેમ બિરસાર, કુષ્ટનો નાશ કરે છે, સબબ, તેમાં વિપરીત, ગુણ રહેલો છે. તે મુજબ પ્રત્યેક પર દાર્થની, છાલની મુળની, ને ફળની અંદર તથા તેમના રસની અંદર જુદા જુદા ગુણો રહેલા છે. માટે દરેક ચીજનો ઉપયોગ કરતાં પૂર્ણ સાવચેતી રાખવી જરૂર છે. પદાર્થનો ઉપયોગ કરવો
For Private and Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
www.kobatirth.org
વ્યાધિવિનાશ યા દિનોોત
ff
એમ વૈદક શાસ્ત્રનો નીયમ છે, હલકો, લુખો, ને શીતળ પદાર્થ વામડો, જાણવો, ખળેલું, તીંખુ, ને ખાટુ તે પોતના ગુણને ઉત્પન્ન ફરવાવાળો ને મધુર સ્નીગ્ધ તે કફને પેદા કરનાર છે, માટે ઉપર કરેલા પદાર્થો જેમ મને તેમ ઘોડા ખાવા. સક્ષમ, તેથી શરીરન ઉબ્રટી નુકસાની છે, વાત પ્રકૃતીવાળાને ભારે સ્નીગ્ધ તે ખારો પદાર્થ ખાવો નહિ. પીતવાળાને તળેલા, મધુર ને મીતળ પાથર ખાવાથી, ઉલટ્ટુ પીત વધારેછે; તેમ કફવાળાએે કડવું ઉષ્ણુ ને ક્ષ પદાથા ખાવા નહી,
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વાયુના પ્રકોપનો સમજ.
લધુ, સ્ત્ર. થડા પાાનું જીવન કવાથી, સ્મૃતીષ શીતકાળમાં કરવાથી, શીત પદાર્થના જીવનથી ઘણું કરવાથી, ઉપવાસ કરવાથી, સંધીકાળે સંભોગ કરવાની ઇચ્છા રહીત થવાથી, ધન, બધું વીયોશ્રી, નીત :ખથી, ભય, ચીંતા રાત્રીના જાગરણથી, શસ્ત્ર વાગન્નાથી જળમાં સુવાથી, અનાદીક પરીપકવ ન થવાયી તથા ધાતુ યથી વાયુનો પ્રકોપ થાયછે; પણ ઉપર કર્યું તેથી ઉભર્યું હોય તો તે, વાયુને શાંત પમાડે છે.
પ્રીતના પ્રકોપની સમજ,
બળેલા, તીક્ષણ, સ્મૃતી ખાટા, સ્મૃતી ઉષ્ણ, મનીમાં શેક કલા પદાર્યા ખાવાથી, ધણા તાપને લીધે. બપોરે ભુખ્યાં રહેવાથી મધરાત્રે ખાવાથી ઈ. પ્રકારથી પીતનો પ્રકોપ થાયછે, તેને શાંત કુ રવા સારૂ મધુર, શીતાદીક પાયાના ક્ષેત્રન કર્યાથી તે શાંત પામો
For Private and Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૧ લું.
કફના પ્રકોપની સમજ. મયુર નગ્ધ, તડાં (કેળાં, ઈ.) પદાર્થોના ખાવાથી અથવા જડ પદાર્થના શવનથી, દીવસે સુવાથી, જઠરાગ્ની મંદ પડવાથી, ભુખ નહીં લાગવાથી, જમવાથી, શરીરને શ્રમ નહીં દેવાથી, (નંદા માં બેથી રહેવાથી) કફનો પ્રકોપ થાય છે, તેને શાંત કરવા સારુ ઉષ્ણુ તથા રૂક્ષ પદાર્થોનું સેવન કરવું.
દેશ ભેદ, દેશ ત્રણ પ્રકારના છે. અનુંપ, જાંગળ, ને સાધારણ તે પ્રત્યેક દેશના રહેવાથીઓએ વિચાર કરવો કે તેમને ત્યાં વાતપીત કે કફમાંથી વિશેષ પ્રબળ કોનું છે તેને અનુસરીને બંધ કરવું,
૨, વિચાર, હીંદુ શાસ્ત્ર પ્રમાણે છ રૂતુ મળી એક વર્ષ કરાવ્યું છે. તેના બે વિભાગ કર્યા છે–૧ સૂર્ય મકર શશીન થવાથી છ, સંક્રાંતી સુધી, ઉતરાયણ જાણવું. ૨ કર્ક રાશિથી છ, રાશી સુધી, દક્ષણાયણ જાgવું. ઉતરાયણુમાં શશી, વસે ને ગ્રીષ્મ એ ત્રણ ૨તુ છે. તેની અંદર મનુષ્યને આહાર તથા બળમાં વધઘટ થાય છે ને તીખા, તુરાને કડવા રસનું ઉતરતું, બળ, ઘટે છે. દક્ષણાપણુમાં વર્ષ, - રને હીમત એ ત્રણ રૂતુ છે. તેમાં દરેક માણસને ખોરાક તથા વિતમાં ખારો, ખાટો, ને મધુરસ ચડતા ક્રમે ફી પામે છે,
છ રૂતુની સમજ. મક તથા પ રમતીમાં ગ્રીષ્મ રૂતુ જ મુવી. તેમાં વસનો
For Private and Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દનિદોસ્ત,
સંચય થાય છે. મીથુન ને કર્ક એ બે સંક્રાંતીમાં શશી રૂતુ, તેમાં વાયુનો પ્રકોપ થાય છે. સીંહ ને કામાં વસ્તુ, તેમાં પિતને સે ચપ તુલને વૃધીકના સર્ષમાં શરદ રૂતુ તેમાં પિત પ્રકોપ ધન તથા મકરમાં હેમન રૂતુ તેમાં કફન સંચય થાય છે. કુંભને મીતમાં વસંત હતુ જાણવી ને તેની અંદર કફનો પ્રકોપ સમજવો. ' એક રતુમાં સંચય થએલો બીજી રતુમાં પ્રકોપ પામે
તેની સમજ. પ્રબ તુમાં વાયુનો સંચય થઈ પ્રાટ તુમાં પ્રોપ પામે છે, હમ તમાં એકઠા થએલો કફ વસંત રૂતુમાં પ્રકોપ છે. વર્ષ ૨/માં એક થએલું પીત શર્દન કોપે છે. વર્ષો હેમત અને ગ્રીષ્મ ૨૧માં એક થએલો જે દોષ તે શરદ, વસંતને માવા, કાળમાં કોપ પામે છે. હેમામાં પીત, ગ્રીમમાં કફ, ને શરદમાં વાત, બાધીઓ શાંત થાય છે.
એક દીવસમાં છ રૂતુની સમજે. પ્રાતઃ કાળે વસંત, મધ્યને ઝીબ, સાયંકાળે ખાવુર, પો. રાત જય તે વખતે વર્ષ, અર્ધ રાત્રીએ શરદ, અને પાણી પહોર રાત્રીએ હેમન્ત, એ પ્રમાણે પણ રૂતુઓની ગણના થાય છે. તેમાં પણ ઉપરની રીત મુજબ સંચય પ્રપ તથા પ્રશમ જણી વેરો, ને અનુસરી ચોમાસું શબળોને. ઉનાળો સમજવો.
- રાની પરીક્ષા, - વસંત-નીરમળ દિશાઓ, શુશોભીત વન આખા તથા સિન
For Private and Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૧ લું.
જણવી.
કષાય, હું વરસ જીવી ને સુખ
નું પ્રતીત થવું, કોયલ, તથા બ્રમશે (ભમરાઓ)ના શબ્દ સૈએ બાય, દક્ષીણું શીશાના પવનનો પ્રવેશ થાય અને નાના ધરનાં જો નવપલ્લવ રખાય ઇત્યારીક ચીન્હોથી વસંત ૨૧ જાણવી. રીબ-તાપ સા પડેગરમીથી છવને સુખે ન મળે. પૃથ્વી પાણી રેષાય, લુ વરસે, હવા ગરમ ૧, અરણ્યમાં મૃગા દીક લાતુર થઈ કરે ત્યારે ગ્રીષ્મ રૂતુ જાણવી.
ખાવટ-આકાશમાં વાદળાં થાય, વીજળી ચમે, વરસાદ ગાજે, કોમળ લીલું ઘાસ ઉગે, કેયડાદીક વૃક્ષો પુલીત થાય, આ રીન્હોથી માવટ તુ જાણવી.
નદીમાં પાણી ભરપુર રહે, સરોવરમાં કમળ પ્રીત થાય, પૃથ્વી લીલી ખાય, વગર ગાજે વરસાદ આવે. આકાશમાં મહાબર થાય. ઈ, લક્ષણોથી વાર સમજવો,
શરદ-સૂર્ય અને આકાશ નીરમળ થાય, સરોવરમાં કમળ તથા હસેનાં જેડાં ખાય, નીચાણ માં પર કાદવ રહે ને શંસા સુકી ખાય. સમાન (સરખી) જમીનપર વૃક્ષાદીકની ઉત્પતી, થાય અને વાંસ નીપજે આ ચોથી શરદ રૂડ જાણવી. | હેમન તુ–પંપવન વાય, માડ તથા ઝાકળથી દીક્ષાઓ
શધ, ધડ તડકો ન ખાય, ગેંડા, શ, હાથી ઈસાદીક જાનવર બત થાય. આંબા, લોદરના અંદર પુછપ દેખાય ઈ. ચીકી
મન ૨૭ જાણવી. ઉપર કહેલી રીતે દોષના પ્રકોપ થવાથી બળ, વણ,કુમ, ધાણ અને છરીત નાશ કરનારા બાધીઓ ઉત્પન્ન જાઉં. તેમના બે પ્રકાર છે. તેઓને રહેવાનું સ્થાનક, મેન, તથા
For Private and Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનો દોસ્ત,
૧૫
શરીર છે; ને અનુક્રમે માનસ અને શારીર કહેવાય છે. માનસ બાથી રજ, તમ, આદી દોષોના કોપના કારણોથી થાય છે, તેમ શરીર બાધીઓનું કારણ આહાર તથા બાહાર છે. આહાર બે પ્રકારના છે. મીબા બહારથી રોગોની ઉત્પતી છે કે યુક્ત આહાર રોગોની નવૃતી કરે છે. છ રસ (ખટરસ) ની અંદર બહાર સમાયેલો છે, તેમ તે દ્રવ્ય એટલે ઓષધીમાં પણ તેઓ રહેલા છે. તેના બે પ્રકાર-૧ સ્થાવર. ૨ જંગમ. દ્રવ્યોમાં રસ, ગુણ, વીયે, વીપાક
અને શતી ઉત્તરોત્તર બળવાનપણાથી રહેલા છે; દ્રવ્યોની ઉત્પતી પૃથ્વી, જળ, તથા કાળાદીકથી થાય છે. રૂતુની ખરાબી થવાથી ઓષધ, જળને હવા પણ ખરાબ થાય છે. બગડેલા પદાર્થોનું સેવન કર્યાથી પ્રાણ, આયુષ્ય, બળ, વીર્વે અને એજવીકાર સૈકાત કરી નાના પ્રકારને રોશેને પેદા કરે છે, તેમજ સારી રૂતુની અંદર સાથે સેવન કરવાથી સારાં ફળ મળે છે.
1. રૂનુની અંદર ભલાભન્ન વિધી. 1. વર્ષ-આ રૂતુમાં વાયુનો પ્રકોપ થવાથી જાસની મંદ થાય છે. માટે રેચ લઈ કોઠ સાફ રાખવો તથા જુનું અનાજ વાપરવું. વાસુ વરસાદની અંદર જ રાગ્નીને પ્રદીપ્ત કરનારો હલકો ખોરાક ખાવો. ખટાશ, ખારાશ, ફતેહવાળા પણ સુકા ને મધવાળા હોય તેવા પદાર્થો ખાવા. ગરમ વસ્તુઓ સાથે મધ કદીન ખાવું. ધી ને મધ સમભાગે ઝેર સમાન છે, માટે વધારે છે તેમને ભાગ લેવો. દહીં ઘણું ન ખાવું પણ ઇચ્છા થાય તે મરી મીઠું નાખી વાપરવું બાહાર જવું પડે તે વાહન ઉપર કે પગમાં જોડા પહેરી જવું.
For Private and Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૧ લું.
પણ ઉઘાડે પગે કદી ન જવું, નદીને કીનારે રહેવું નહીં. શરીરે સુગંધીદાર પદાથાનું ફેવન કરવું. વજ્ર સાકુ, સારાં, સ્વચ્છ ને ગરમ પહેરવાં. નદી તળાવનાં જળ ન પીવાં દીવસે સુવું નહીં. તડ કામાં અતીશય ફરવું નહીં. સ્મૃની તથા સ્ત્રીનું શેત્રના સાધારણ કુ'વું, ધી, તેલમાં, તળેલી વસ્તુએજ ખાવી. પાણી ઉકાળેલું, વસાનું, સ્મર ઝીલેલું, મગર કુવાનું પીવું. પણ પેહેલા વરસા• દના પાણીનો ભાગ કરવા, થંડો પવન લેવો નહીં, ભીનાં કપડાં મેહેરવાં નહીં.
શરદ-સ્મા રૂતુમાં પીતનો પ્રકોપ થવાથી, તીખુ, ધૃત અનેં રૈસ લેવો. તૃષાતુર, મંદાગ્ની, તરતના તાવવાળા, સુવાવડી સ્ત્રી, નૃ, બાળક, તીસ્કુલ, ક્ષયવાળા, ગર્ભણી સ્ત્રી માટલાને જીલાખ માપવો નહીં તેમ ફસ ખોલાવી લોહી પણ કઢાવવું નહીં, સારી પો ભુખ લાગે ત્યારેન જમવું, તથા ખોરાક તદન હલકો, જેવો કે ચોખા, મધ, મગ, સાકર, શેલડી અને ફ્રૂટ એમનું વન કરવું, પ્રાતઃકાળે ઉઠીને નરણે કાડે નવ અંજળી જળ પીવું. સંધ્યાકાળે, સ્વચ્છ વસ્ત્ર પેહેરી સુગંધી, ચંદન ઈ, નો લેપ કરી, પુષ્પની માળા રેરી અગાસીમાં બેસવું. ખારૂં, ખાટું, દીવસમાં સુવું પૂર્વ દીશાનો પવન, કસરત, સ્ત્રીનું વધારે શેવન તથા સૂર્યનો તડકો, સ્મા સ ભાંગ કરવાં.
હેમન્ત—મા રૂતુમાં જઠરાગ્ની પ્રબળ થવાથી પુષ્ટીકારક તથા પુરો ખોરાક લેવો, નહીંતો ધાતુને ખાળેછે. પ્રાત:કાળે દાતણ કરી શરીરે તેલ ચોળી ગરમ પાણીથી સ્નાન કરવું. પછી નિકર્યું, અને
For Private and Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાધિવિનાશ યા દદિનદોસ્ત.
ભોજન કરવું. આ રૂતુમાં પ્રથમ મધુર, ભોજન, પછી ખારા, ખાટા, પદાર્થોનું સેવન કરવું. થોડે તડકો તથા અગ્નીનું સેવન કરવું. આ રૂતુમાં પુષ્ટીકારક, મશાલા વગેરે પાકો વાપરવા. ભુખ વેઠવી નહીં, અગાશીમાં બેસવું નહી, તેમ ઉલટી તથા જુલાબનાં એસો ખાવાં નહીં.
વસંત-આ રૂતુમાં કફ, પ્રકોપ થવાથી ચીકણા પદાર્થો, ખાવા નહીં. ઉલટીથી યા તીક્ષણ પદાર્થને શેવનથી કફને નાશ કરવો. ભારી તથા ચીકણી વસ્તુનું સેવન ન કરવું, દીવસનું સુવું નહીં, કસરત ન કરવી, સુગંધી પદાર્થો શરીરે મરદન કરવા, ગરમ પાણીએ નાહવું તથા સુગંધીવાળા ને ઠંડા પદાર્થોનો ઉપયોગ કરવો.
ગ્રીષ્મ-આ રૂતુમાં પીત પ્રકોપ થવાથી ખારા, ખાટા, તીખા, ઉના પદાથો, અતીશય જળ, એનો ત્યાગ કરવો. સ્ત્રીસંગ તજવો (પક્ષાંતરે કરવો) તડકો, નીરજળ દેશમાં પ્રવાસ, કસરત ઈ. કરવાં નહિ. દીવસે જરા સૂવું; રાત્રે ચંદ્રની શીતળતામાં જરા સુવું. થંડી ચીજોનું સેવન કરવું; છંછે ને હલકો ખોરાક ખાવો. ફળાદીકમાં ઠંડા પદાર્થોનું સેવન વધારે કરવું. આ રૂતુમાં સ્વચ્છ, તથા સારી હવાવાળા ઘરમાં રહેવું, અને સુગંધીદાર પદાર્થોનો વધારે ઉપયોગ કરવો.
પ્રવૃટ– આ રૂતુમાં તુરા લુખા તથા કડવા પદાર્થોનું સેવન કરવું. જેથી વાયુ નાશ પામે તેવા તથા ની ધાદી પદાથે ભોજનમાં વાપરવાં; વસ્ત્ર, વચ્છ, પહેરવાં. છત્રી વગર ફરવું નહિ, આ રૂતુ માં વાયુનો સંચય થાય છે. ઉપર કહેલી પ્રત્યેક રૂતુમાં ભક્ષણની, વીધી
For Private and Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૮
પ્રકરણ ૧ લું.
કહી તેમાં જે રૂતુ મુખ્ય હોય તે રંતુનો જે મુખ્ય ખોરાક તે વધારે ભક્ષ કરવો, ને ખીન્નુએનો ઘોડો ઉપયોગ કરવો, પણ છેક સામ ન કરવો. છ રસનો તુને અનુસરી સામાન્ય ઉપયોગ કરવો.
સાધારણ નીયમો...નીયમીત વખતે શરીરની પ્રકૃતીને અનુસરી ખોરાક ખાવો; તૃષાતુર થવાથી; ખાહાર કરીગ્માવી; બોજો ઉ ચકી; કરારત કરી, મૈથુન કરી ઈ. બીજા શ્રમી શરીર નબળુ, થયુ હોય, તે વખતે, તરત પાણી પીવું નહિ. ભુખ લાગ્યો વગેરે ખાવું નહી; તાઢ તડકો વધારે શેવન કરવો નહિ; થંડુ ભોજન કરવું નહિ. ધાતુના સ્વચ્છ વાસણ કલઈ દીધેલામાં જમવું. પાણી ગળીને પીવું; જમતાં પેહેલાં ને જમી રહ્યા પછો પાણી પીવું નહિ. મધ્ય ભોજને પાણી પીવું. જેથી શરીરને પુષ્ટી મળે, રાત્રે વહેલાં (૩ વાગ્યાની અંદર નહિ પણ પછી) સુવું ને વેહેલાં ઉઠવું. વધારે ઉજાગરા કરવા નહીં; રાત્રે ભારે આહાર કરવો નહિ; ભોજનને અંતે છાશ પીવી; જમી રહ્યા પછી તાંબુલ મુખવાસ કરી ૧૦૦ કુદમ ફરવું, સીંગડાવાળાં ઝેરી ઈ, જનાવરનો ભસેસ ન કરવો. વાવ (કામમાં ન લેવાતું) કુવાના પાણીનો ત્યાગ કરવો, ફાંસીની જગ્યા, અરણ; ઉજ્જડ ધરમાં; સ્મશાનમાં સુવું નહિ, ખગડી ગયેલો કે જેમાં જીવનો પ્રવેશ થયો હોય તેવી ચીજો જેવી નહિ; રાત્રે વાળુ વખતે દુધનું શેલન રાખવું, સ્મૃતી મૈથુન કરવું નહિ; પોતાથી સ્ત્રીની ઉ× મર્ વધારે હોય તો તેની સાથે સંભોગ ન કરવો; હંમેશાં પાંચ વર્ષ ઓછામાં એછી ી નાની હોય તેમ વધારે સારૂં,મૈથુનને ઋત શ્રી તથા દુધનો ભક્ષ કરવો, ત્રાસદાયક પદાથામાં હંમેશ ઞીત ગોડ
For Private and Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનોત.
~ ~ ~- ~ ~-~વવું નહિ; સાંજે સારી હવામાં ફરવું, મોટા તથા ઉંડા વી.
ચાર કરવા નહીં. રાત્રે સુતી વખતે તથા જમતી વખતે બીલકુલ વિચાર કરવા નહિ. સમયને અનુસરી ચાલવું. રૂતુને અનુરારી ૫આપ ભક્ષ કરવો; સત્યથી ચાલવું, કાર્ય વિચાર કરવું. શત્ર કરજ તથા બાધીને વધવા દેવાં નહીં પણ બને તેમ જલદીથી તેમને નાશ કરવો; મહા પાન, માંસ તથા પરનારીથી અળગુજ રહેવું.
પ્રકરણ બીજું.
રોગોની ઉત્પતીની સમજ. શારીરીક ૧૪ પ્રકારના રોગો તેમનાં નામ, ૧ સહાજરોગ, ૧ ગરોગ, ૩ જાતજાતના રોગ, ૪ પીડાજનીત રોગ, ૫ કાળજનીત રોગ, ૬ પ્રભાવ જનીતરોગ, ૭ વિભાવ જનીતરોગ, ૮ દેશજ નીતરોગ, ૯ આગંતુક રોગ, ૧૦ કાપીકરોગ, ૧૧ અંતરરોગ, ૧૨ કર્મજગ, ૧૩ પજોગ, ૧૪ કર્મદોષ, એ પ્રમાણે ચંદ જાતના રોગ છે.
તેિમનું નિદાન–કેટલાએક રોમે એક બીજાના સંસર્ગથી થાય છે. જેવા કે હરસ, કહોડ; જેને સહજ રોગ કહે છે; કુબડા; વીચીત્ર વર્ણન; પાંગળા; છ આંગળીઓવાળા; ઈ. રોગ ગર્ભસ્થાનમાંથી થાય છે. માબાપના અનીયમીત આહાર તથા વહેવારથી બાળકને રતવા; મુંગાપણું; નઠારું શરીર, તેને જાત જાતના રોગ કહે છે. શાસ્ત્રના પ્રહારથી અવયની અંદર અરથીનું ભાગવું; તેને
For Private and Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જું, પીડાજનીત રોગ કહે છે. શીઆળા ઉનાળાને ચોમાસાની રૂતુમાં પેદા થતા રોગોને કાળરોગ કહે છે; દેવતાઓના શ્રાપથી કવા ગ્રહપીડાથી થતા રોગોને પ્રભાવ રોગ કહે છે. સુધા તૃષા, જરા ઈત્યાદીકથી ઉત્પન્ન થતા રોગેને સ્વભાવ જનીત રોગ કહે છે, દેશમાં ચીત્ર વીચીત્ર રંગના કાળા, ભુરા, તથા લાલ રંગનાં મનુષ્ય પેદા થાય છે તેને દેશ જ રોગ કહીએ. શરીરમાં ભૂતાદિકના પ્રવેશથી; મંત્ર મારણ ઉચાટણથી, લોભ, રાગ દેશ કામક્રોધ; ઈ. જે જે રોગ ઉત્પન્ન થાય છે તેને આગંતુક રોગ કહીએ; બાવળાપણું અથવા ચીતભ્રમ તેને અંતર રોગ કહીએ. જવરા દીક રોગને કાયક રોગ કહીએ, પૂર્વજ.
ભાતરના પ્રાયશ્ચીતના ગવડે અથવા આ જન્મમાં બ્રહ્મહત્યાદી પાપોથી થતા રોગને કર્મરોગ કહેવા. વાત પીત કાથી ઉત્પન્ન થતા રોગને દોષજ રોગ કહીએ. વાતાપીત કફની સાથે બ્રહ્મહત્યાદીક પ્રાયશ્ચિત મળવાથી થતા રોગને કર્મોષ રોગ કહીએ. ઉપર કહેલા ૧૪ પ્રકારના રોગના સાધ્ય અતિ અસાધ્ય એવા બે પ્રકાર છે. સાધ્ય રોગ ઔષધીથી જાય છે; પણ અસાધ્ય રોગ કદી જતો નથી; ને માહા અસાધ્ય રોગની તો ચીકીત્સા પણ થઈ શક્તી નથી; સબબ તેમાં બહુ સેગેનો સંયોગ હોય છે.
સામાન્ય રીતે રોગના ઉપદ્રવની સમજ. શરીર સંરક્ષણને અર્થે નીચેના પ્રકાર ધ્યાનમાં રાખવા. ૧ જે માણસ અહેવાયુને બંધ રાખે તેને ગોળ ખળ (તીલી–ફીઓ) આફરાથી પેટ ચડવું; પેટમાં દુખાવો અધેવાયુનું બંધ થવું, મુત્ર કચ્છ બંધકોષ્ટ; નેત્રરોગ મંદાગ્ની, છાતીની પીડા ઈ. રોગ થાય છે,
For Private and Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૧
વ્યાધિવિનાશ યા દરિનોસ્ત. ૨ ઝાડો રોકવાથી થતા રોગો-જે માણસ ઝાડાની હાજતને શેકે છે તેને હાથ પગમાં કળતર, ઉધેવાયું, (વાયુનું ઉચે ચડવું) અધોવાયુનો ફેલાવો, તાલવામાં રોગ થઈ તેનું બેશી જવું, પીનસ રોગની ઉત્પતી, ગળામાં દરદ, કાળજાનો દુખાવો, અધોવાયુમાં બતાવ્યાં તે દરદોનું થવું ઈ. રોગ એથી થાય છે.
પિશાબ રોકવાથી થતા રોગ–ઝ રોકવાથી જે દરદો થાય તે શિવાય, ગોળ ચઢે, બળવધે, સાંધા દુઃખે, ઈદ્રીમાં દરદ, પથરી, તથા આખા શરીરમાં દુખાવો થાય, ઈત્યાદીક રોગો એથી થાય છે.
ઓડકાર રોકવાથી થતાં દરદો-ઓડકાર રોકવાથી હિડકી (હીચકી વાધણી, ઉધરસ, અરૂચી, કંપવા કાળજાનું ધડકવું, અબનો અભાવ છે. દરદો તેથી થાય છે,
છીંક રોકવાથી થતા દરદો-જે માણસ છીંક રોકે છે તેને માં વાંક થાય, માથામાં દરદ તથા શરીરની તમામ ઈદ્રીઓ નીરબળ થઈ જાય છે,
કામ શેકવાથી–અજીર્ણ, અપર અરૂચી, પ્રમેહ, ઈન્દ્રમાં દ૬, સેજે, કર્ણજ્વર ઈ રોગો થાય છે.
આંસુ રોકવાથી–કાળા તથા બોચીમાં દરદ, માથામાં દુખાવો, અબ ઉપર અરૂચી, ભ્રમણ વાયુ ગળાનું ચડવું, નેત્ર રોગો ઈ. રોગ થાય છે.
મીટ (ઉલટી)ના શેકવાથી-ખુજલી, પતિ, પ્રકોપ, આંખનું
For Private and Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જું.
દરદ, પેટનું ફૂલવું, દેહનું ગળવું, દમ, ઉધરસ, કાળજાનો દુખાવો ઈ. સેગે પેદા થાય છે.
નીંદ્રા રોકવાથી–માથુ દુઃખે, આંખો ભારે થાય, બગાસ આવે, આળસ આવે, શરીર અકડાઈ જાવ તથા દુએ ઈ. રોગો થાય છે,
ઉધરસ શેકવાથી–વાધણી, કાળજાનો દુખાવો, શ્વાસ, દમ ઈ. થાય છે.
તરસ રોકવાથી–કાળજામાં દરદ, મુછ ભ્રમણ, બહેરાશ, બેહોશી. સોસ તથા શરીર બંધામાં કળતર ઈ. થાય છે.
મહિનત કરતે દમ ભરાય તિ શેકવાથી - મુછ, પ્રમેહ, કાળજામાં દરદ, ગળાનું ચઢવું, ઈ. થાય છે. - ભુખ રોકવાથી શરીરમાં આતસ ચેડે છે ફો, શરીર ભારે માથાનું દુખવું, અપર અરૂચી, તથા આળસ ઈ. થાય છે.
દુત પરીક્ષા–રને બોલાવવા જનાર માણસની ચેષ્ટા ઉપરથી વિચાર કરી દરદીને જોવા તેણે દે) જવું. તેની સમજ – વીકળ અંગવાળ, પાંગળ, કંગાળ, દુર્બળ, અમંગળ ઉચારવા. મલીન
સ્ત્ર ધારણ કરી આવેલાં, દંડ હાથમાં ગ્રહણ કરી આવેલો, રોગી દુષ્ટ કર્મ કરવાવાળે, રાતું ચંદન તથા રાતા પુપની માળા ધારણ કરેલી હોય, તેલ મદન કરેલું હોય. કાદવ શરીરે લગાવેલ હોય, અમે પવીત્ર ચમર ધારણ કરેલું હોય, બીજાને સંગાથે તેડી લાવ્યો હોય, માથા પર જટા વધારેલી હોય, વૃધ, વિચિત્ર વા પહેર્યા હોય, એક વસ્ત્ર ધારણ કરેલી શી હોય, ગીટ, પાડા ઉપર બેઠેલા માણસ
For Private and Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત,
હોય. ખરાબ શબદ ઉચાર કરનારો હોય, ટેથી બુમ પાડતો આવે, આ પ્રમાણે વેદને બોલાવવામાં આવે તો તેણે દરદીને જેવા જવું નહિ, પણ વિપરીત હોય તો એવાશક જવું.
શુભાશુભ શુકનની સમજ. અશુભ શુધન-દરદને જે તે વિદ જાય ત્યારે ઘરમાંથી નીકછતાં, જે શુકન થાય, તે ઉપર વિચાર કરી જવું. દુર્ગધી પદાર્થ, દુષ્ટ શબ્દ બેલનાર, લવણ-છીંક થાય. મોટેથી રૂદન કરતો કોઈ આવતો હોય, અડદ, તલાશીક ધાન્ય ચામું મળે, ગેળ, વામીટ કરતો માણસ સામો મળે, કાષ્ટ–- છાણ બળેલું ઘાસ-વીણા, દુષ્ટ જનાવરને શબ્દ સંભળાય યુ --ચોકલ, તેલ ધી-નું વાસણ ઢળી જાય ; પતાકાનું પડવું –- ચાંડાલ –૬કુર માણસનું મળવું–બીલાડી, ગધે વાંદરાંનું આ ઉતરવું–આ પ્રમાણે હોયતો દે જેવા ન જવું.
શુભ શુકનવૈદને ઘરમાંથી નીકળતાંજ ડાબી બાજુએ પુરૂષને જમણી બાજુએ. ખચર, હાથી, સ્ત્રી, મળે તો શ્રેષ્ઠ જાણવું– છત્ર–ગાય - બ્રહ્મણ, કયા –માંરા – વેશ્યા સ્ત્રી–ગોરોચન-મંગળકારી પદાર્થ ધી ––ા - હાથી -- દહીં–કોઈ ભણતું સામું આવેગાયન કરતું સમું મળે–બાળક પોગી ઈ. શુકન સુભ રામજવા - ફકત હાથી ડાબી બાજુએ નષ્ટ જાણવો (ખરાબ) પણ સનમુખ શ્રેષ્ઠ છે.
નાડી પરીક્ષા - હાથનો અંગુઠો બ દ કરતાં તર્જની મધ્યમાં ને અનામીકા એ ત્રણ અબળીઓ વડે દે નાડી પરીક્ષા કરવી –-તે વખત વિસ્ત તથા એકાગ્રહ ચીને તપાસવું – પુરૂષનો જમછે ને ક્ષીનો ડાબો હાથ લઈ ના. જેવી.
For Private and Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ર જુ..
નાડી કેવા દરદીની ન જેવી તિની સમજ. તરત, નાહીને આવેલો, ભયભીત, દસ્ત, પેશાબ ન થયો હોય કામી, ચીતાર, હર્ષયુકત, સુધાતુર, તૃષાતુર, શ્રમ કરેલો હોય, (મહેનત કરી આ વેલો) ઘણું ચાલીને આવ્યો હોય અને તરત ઉ ઠો હોય, તરત ભોજન કર્યું હોય, તેવા દરદીની તરત નાડી જેવી નહિ. સબબ–નાડીની ચાલમાં ફરક બહુ પડી જાય છે. તેથી કાંઈ સમજાતું નથી,
નાડીની ગતી તથા તેથી ઉત્પન્ન થતા દોની સમજ.
પહેલી આંગળીએ નાડી વાયુની જાણવી, બીજીએ પીત અને ત્રીજીએ કફ સમજવો. વાયુની નાડી વાંકી તથા અમળાતી ચાલે પીતની ઉતાવળી ને કુદતી, ને કફ ની સ્થીર ને સરખી ચાલે, વાંકી ને કુદતી નાડી વાત પીતની, વાંકી ને ઠસકબંધ વાતકફની, ને ઉતાવળી તથા કરતી ને ઠસકામાં ચાલતી નાડી પીતકફની સમજ પી. તંદુરસ્તી માં નાનાં બચ્ચાંની નાડી એક મીનીટમાં ૧૦ ઇસકા મારે, ત્રણ વરસની અંદરના ખાચાંની ૧૧૦ કસકા મારે. સાત ને પંદર વચ્ચે ૮૦થી ૮૦, જુવાનીમાં ૩૫થી ૮૫ ને ઘડપણમાં ૬૦ થી ૭પ સુધી ઇસકા મારે છે. ઘણું તંદુરસ્ત માણસની નાડી ધીમી ને જોર વાળી હોય છે. જમ્યા પછી ધીમી પડી જાય છે. પેટમાં અસુખ છે દસ્ત પેશાબ ન ઉતર્યા હોય તે વખતે, ઉતાવળી ચાલે છે, વિશેષ આહારીની નાડી પાતળીને ઉતાવળ હોય–તેમ ઘણી ભુખ લાગી હોય ત્યારે પણ તેજ મુજબ ચાલે છે. પેટમાં બદ હજમી, મરડો, કબજીઅતવાળાની નાડી ઘણી ભારે ચાલે છે. શરીરમાં લોહી તપેલું
For Private and Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દ્ધિવિનાશે યાદર્દિનોદોત,
તથા બગડી ગયું હોય તો નાડી ઉતાવળીને ભારે ચાલે,
ચીંતાતુર, ધાતી ભારે હેય, મંદાગ્નીને ધાતુ ક્ષીણવાળાને ક્ષીણને મંદગતીએ ચાલે. તાવવાળા, કામાતુર, ક્રોધાવેશી તથા ભયભીતવાળાની નાડી બહુ ઉતાવળીને જોસમાં ચાલે, બહુ શ્રુસામાં ઞાતિ, વધે અટકી જાય, વળી યાલેને અટકે તે નાડી સનેપાત ની સમજવી,—મા પ્રમાણે નાડી પરીક્ષા કરવી.
૨૫
સુત્ર પરીક્ષા.
પાછલી ચાર ઘડી રાત રડે ત્યારે દરદીને પેશાબ કરાવવો પેડેલી તથા છેલી ધાર સાગ કરવી, બીજી ધારથી કાચના વાસણમાં મુત્ર ઝીલાવવુ. તે ઠરી ગયા બાદ પરીક્ષા કરવો, વાયુના પ્રકોપવાળાનું મુત્ર પાણી જેવું, કાળું, વાદળી તથા જરા રતાશ પડતું હોય છે. ગરમીના વીકારવાળાનું ગરમ નૈ ગૈ લાલ કસુંબા જેવું, કકવાળાનું ચીકણું ધોળું ને થયું હોયછે, પેશાબ કર્યા પછી બે કલાક બાદ તેમાં તેલનાં ટીપાં મુકવાં. તેલ ફેલાઈ ગયું તો તરત દર્દી સારો થાય એમનું એમજ રહેતો ધણું કષ્ટ વેઠી સારો થાય; પણ નીચે જાય હું જઇને દાણા દાણા થઈ વેરાઈ જાયતો દરદી ની4 મરે. તાવવાળાનો પેશાબ ગરમ ને પીળા રંગનો હોય, અજીર્ણ વીકારવાળાને બહુ ગંધ મારે, વાયુના દર્દીના પેશાબમાં તેલ મુકતાં ઉપરજ પસરી જાય. પીતવાળાને મુક્તાં વારજ ફીણ આવે ને પેશાબ રંગે પીળા તથા ગર્મ હોય, કફવાળાને મુક્તાં સફેત દેખાય સનેપાતવાળને પેશાબ રંગબેરંગી એટલે કાળા લાલ પીળા તથા મેલો તેલ મુકતાં નીચે બેસે તે અસાધ્ય રોગ ગણાય છે.
દેખાય, તેમાં
For Private and Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२६
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જુ.
ઉપર પ્રમાણે દરદીની પરીક્ષા પેશાખમાંથી વદ કરી લેવી.
જ્હા પરીક્ષા —વાયું કાંપવાળાની જીભ ખડબચડી તથા ફ્રાટેલી હોયછે, પીતવાળાંને લાલ તથા જરા કાળાશ પડતી, તા કફવાળાને સફેદને ચીકણો હોયછે, તે ઉપરથી વાત પીત તથા કફનું નીદાન કરવું.
ઝાડાની પરીક્ષા-થયુના પ્રકોપવાળા માણસનો ઝાડો વખતે ફીણવાળું. બકરાની લીંડી જેવો સુકો ગંઠાયેલ, કાળાસપરને કુચા પાણી જેવો થાય. તિવાળાનો રંગે પીળા દુરગંધે ભરેલો હોય, ને વાળાનો સંકેત જરા કાને જરા ભીનો હોયછે. ત્રદોષવાળાનો ઉપર્ કહેલા ત્રણે તેમનો મીત્ર હોય છે—મા પ્રમાણે નીદાન કરવું. ત્ર પરીક્ષ.
વાયુના પ્રકોપળાને નેત્રમાં જરા બીત્રા બળે ચપળ રહે સુકાં તથા ધુમાડાના રંગ જેવાં રહે. પોતવાળાની માંખો પીળી 3 લાલ ને જરા બળે, તડકો, કે ઘણું અજવાળું સહન થઇ ન શકે. કફવાળાને માંખે ઝાંખું તથા તેજ રહીત, સર્કલ, પાણી ટપકતી, ને ચીકણી હોયછે.
ચહેરા ઉપ થી દરદીની પરીક્ષા.
વાયુના પ્રકોપવાળાનો ચેહેરો જરા કાળાશ પડતો ને ફીકો જણાય. પીતલાળાનો જા સુજેને ગ્રે પીળાશપર દેખાય છે, કવાળાનો નીરતેજ ને જરા સૌકો હોયછે. લાડુ પ્રકોપાળનું રીર કરકરૂં થવું તથા હાથ પગ પણ થડાં હોયછે. પીત પ્રકોષવાળાને હાથ પૂગ તથા શરીર ગરમ હોયછે. કફ્ કોપવાળાન હાય પગ તે
For Private and Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત.
રિ પરશેવાવાળું, ને થંડું હોયછે. તેમજ વાયુવાળા માણ સનો ચ્યવાજ ઘણા તીનો, ને મંદ હાય પીતવાળાનો તીક્ષને મોટો, તથા કવાળાને બારી તથા ગળામાંથી ખોખરો સ્મેલાંજ નીકળે છે.
વૈદને સુચના.
દરેક વદે દરદીની બર્બર પીંછાન કરવા સારૂ ઉપર કહેલી આઠ પરીક્ષાએથી નિશ્ચય કરવો. પછી તેની ઉમર, શરીરની પ્રકૃતી, દેશનું માન ન્દે, દરદની તેનાજ સુખથી પુરી હકીકત સાંભળી દરકોનાં ચિન્હ જોઇને બુધીનો નિશ્ચય કરો, અને સાર પછી ઓષધ માપવું.
વેદ કેવો ઇએ.
નીર્માણ કરેલાં કૃત્યોનાં કર્યું સંયોગે પ્રાણીમાત્રને દીવસ નિર્ગમન કરવા સારૂ ઈશ્વરે દેહ ( જન્મ) ધારણ કરાવી, તે નીગમન કરવાનું મુખ્ય સાધન દેહછે. શરીરનું તમામ બંધરણ દ્રવ્યપર છે. તેમાંથી ખટરસ ઉતપન્ન થાયછે. જેના પ્રકોપ વડે નાના પ્રકારની શ્રાધીઓ પેદા થાયછે. તેના નીવારણને માટે ? નવીને પેદા કર્યો જેમણે આયુર્વૈદ ગ્રહણ કરીને મઢારભાર વનતી ના ગુણ દુષણ તથા વ્યાધીગાના નીદાનો પ્રગટ કર્યાં. તેવા ગ્રંથના અભ્યાસ કરનાર વેદો તથા ડાકટરોએ સારા ગુરૂ પાસે રહી અ ભ્યાસ કરવો, ઔષધો બનાવવામાં હસ્ત ક્રીયાથી સંપૂર્ણ રીતે વાકેફ થવું; પછી તેમણે વૈદકનો ધંધો કરવો તેમણે સદાકાળ સાવચેત રહેવું ધર્મમાં નીષ્ટા રાખતી, પરોપકાર કરવો સ્પષ્ટ વક્રતા થવું અને
૭
For Private and Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૮
પ્રકરણ ૨ જી •
રોગનું નાદાન કરી અહીંસક પદાથી વાપરી દરદીઓની દવા કરવી જેથી કાંતી, દ્રઘ્ન, અને જસની પ્રાપ્તી થાય. કેવા વૃંદનું ઓષધ ન ખાવું.
જે વૈદ વ્યભીચારી, દુષ્ટ સ્વભાવવાળા, દારૂ ગાંજા વીગેરેનો સની, ચીતભ્રમવાળે, નવું વેદક ભણેલો (વગર સ્મૃનુભવી) માંધળે એહેરો, સ્વાÉિ. મદોન્મત, ધણી ઉપાધીવાળા, મંત્ર, યંત્ર, જાણનારો વશીકરણ કરનારો, મ્લેચ્છ, અભણ, રોગીષ્ઠ, પરદેશી, અને નીરગુણી. સ્માટલામાંનું કોઈ પણ લક્ષણવાળાનું કદી ઔષધ ન ખાવું. અને નેત્રનું ભાષધ તો કરાવવુંજ નહિં સખત-માખા શરીરનું તત્વ નેત્ર છે,તેમાં કાંઈ દોષ થયો હોય તો ખાખી જીંદગી ર૬ ગઈ સમજવી. ખરાખ પાણીથી રોગોની ઉત્પતી.
હમેશાં સાધારણ રીતે રોજ વપરાતું પાણી ગાળીને વાપરવું. પરદેશમાં જવાથી ઠેકાણા ઠેકાણાનું પાણી એકઠું થાયછે, તેથી પેટમાં બરોળ, ગળુ સુજી જાય, પગે રસ ઉતરે, સંગ્રહણી, નારૂ જળોદર ઇસાદી રોગા પાણીવીકારથી થાયછે, માટે ઉકાળેલું પાણી અથવા ૨, પથરે કે ધાતુની વસ્તુ તપાવી લાલચોળ કરી પાણીમાં મારી ગાળીને વાપરવું. ગદું, ચતુષ્પદના પ્રવાહવાળુ, બંધેજ, જીવ વાળું. જે પાણી પીવાથી દર્દ થતું હોય, ખારૂં મેલું, કાદવવાળું, ભારે, તપેલું પાણી, પેહેલા વરસાદનું, સ્મૃતીરાય થંડુ, એવાં પાણી પીવામાં આાવે તો તે માણસને અજીર્ણ ભંડોળ, નારી (વાળા) જળોદર, સોદર, સ્મૃતીસાર, સંગ્રહણી, મરડો, ઝાડો, પથરીનો રોગ. ત્વચાના નાના પ્રકારના રોગ ગડઝુંડ પ્રસાદીક રોગે પેદા
For Private and Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત,
થાયછે, માટે ઉપર બતાવ્યા મુજબનાં પાણીનો યાગ કરી તેમને સુધારી પીવું.
૩૯
કાળજ્ઞાન.
અરૂંધતી, ધ્રુવ, વીઋત્રણપદ તથા માત્ર મડળ એમને રોગીએ હમેશાં જોવાં, એ ચારે પદાર્થો ઉપર જ્યારે દ્રષ્ટી ન પડે ત્યારે એમ સમજવું કે કાળ હવે નજદીક માથ્યોછે. અરૂંધતી એટલે જીભ વિક્મ ત્રીણીપદ એટલે બે ભમરની ખંદરનો ભાગધ્રુવ એટલે નાકનો માગલો ભાગ, ને માત્ર મંડળ એટલે બે મર, નાકનો અગ્રભાગ, જીભનું ટેરવું તથા કાન પાસે શબ્દ ઉચ્ચાર્ કર્યો તે જાણવામાં ન આવે તો સમજવું કે તે દરદી કદી નહીં ખચે. ભમર જોવામાં ન આવે તો સમજવું કે નવ દીવસમાં મૃત્યું થશે. મધ્ય ભાગ ન દેખાય તો પાંચ દીવસે કર્ણે ધોષ ન સંભળાય ત્યારે સાત દીવસે, નાકની ડાંડીની ટોચ ન દેખાય સારે ત્રીજે દીવસે, ને જીભનું ટેરવું ન દેખાયું તો પેહેલેજ દીવસે મૃત્યું સમ, જવું. જે માણસ એકદમ શરીરે જુલી જાય, યા દુરબળ થઈ જાય 3 પ્રકૃતી ખદલાઈ જાય, વાયુ શાન્ત કે અશાંત થાય ત્યારે છ મા સની મંદર નૃત્યુ થશે એમ જાણવું. જીભનું ટેરવું કાળું દેખાય. મુખ ત્રાંખાવણ જણાય જીભમાં કાંઇ સ્વાદ ન સમજાય તો તે માસ ભાગ્યે જીવે.
વૈદ રોગીને જોવા જાય તે વખતે જે લગ્ન હેાય તેનાથી પેઢુંતે ૧-૪-૭-૧૦ જે સ્થાનમાં કેન્દ્ર લગ્ન હેાય અને તેમાં સૂર્ય હૈય તો જવર યુકત રોગી જાણવો એ પ્રમાણે કેન્દ્રી ચંદ્ર મગળ હાય
For Private and Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જુ.
તે કુમ કરી કફ વાત રક્ત દેખ લેગીને છે એમ જણવું, બુધ ગુરૂ શુક્ર કે દ્રમાં હાય રોગ વ્યાધી યુક્ત જાણવો, શની કેન્દ્ર માં હોય તે લાંબા વખત સુધી રોગ રહે. તેથી રાહુ કેન્દ્રમાં હોય તો રોગી જીવે નહીં. રાહુના ફળ પ્રમાણે કેતુનું ફળ જાણવું. આ વી રીતે જ્યોતીષ શાસ્ત્રને અનુસરીને વિદે એડ કરવું.
જે રોગીને રાત્રે દાહ થાય, દીવસે ઠંડી લાગે, ગળામાં કફનો ધસારો સંભળાય, અરૂચી, કંકુ જેવાં લાલ નેત્ર, જીભ કાળી, નાડી ફુલેલી, વખતે બારીક જણાય, તેવા દરદીને એવધની જરૂર નથી પણ ઈશ્વરનું નામ તેજ વદ તેણે સમજવું
જે દરદીની દ્રષ્ટી સારી, બરાબરભાષણ હાથ પગ ગરમ, દાહ , રૂચી, જીભ કોમળ, નાકનો શ્વાસ સરળ વહે છે, પરસેવો ન થાય, તથા જવર હોય, એવાં સંયુક્ત લક્ષણ હોય તો રોગ સાધ્ય સમજવો ને પગ ધ વડે આરામ થાય.
એ સેગના ત્રણ પ્રકાર છે, સાધ્ય રોગ ઓષધી વડે આરામ થાય, કષ્ટ સાધ્ય ઘણે માસે તથા કષ્ટ શવને મટે! પણ અસાધ્ય રોગતો માણસ મરે ત્યારે જ જાય. પ્રત્યેક રોગ ઉત્પન્ન થતી વખતે સાધ્યનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે, પણ તેને ધ્યાનમાં ન લઈએ ત્યારે કુચ્યતા પ્રકોપથી કષ્ટ સાધ્યનું રૂપ પકડે છે, અને તેની વિક્રીયાથી અસાધ્ય થઈ શરીરને નુકસાન કરે છે. માટે ના કે મિટો ગમે તેવો રોગ થયો કે આળસ ન રાખતાં તેને નાશ કરવો.
અસાધ્ય રોમાંના નીચે, દરશાવેલા ભયંકર રોગોનો વિશે -
For Private and Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દિને દોસ્ત.
૩૧
શાબર ચીકિત્સા કરી તેવા દરદોને વધવા દેવા ન જોઈએ જે વાકે, હાડગંભીર, નાસુર, ભગંદર, સુવાવડમાંથી થતા રોગ, સંગ્રહણી, કોલેરા, પ્રમેહ, વરસે નીઓ, સનેપાત, વાઈ, જીર્ણજ્વર, વ્યતીય
શ્વર, ચીતભ્રમ, પીનસ, ક્ષય, શરીરમાં અથીનું ભાંગવું, નેત્રવ્યાધી, હરસ ટાંકી, કાળાના રોગ અ ચી. ચાંદી, કોડ, વાયુના જોરથી મેળાનું ચડવું, સારણગાંઠ, વૃઘણ વૃધી, અાંતરગાળ બરોળ ગુમવાયુ, જળોદર, કઠોદર, વાયુથી શરીરનું ફુલવું, કાળી તથા ઘણું દીવસની દાદર, ખરજવું, પથરી ગજચર્મ, રકતપીત (હાથ પગનાં આંગળાં ખવાઈ જઈ ટી પડે ને વહે છે તે વિસ્ફોટક, પાંડુરોગ, વસાગર રોગ, રતવા, તિકડ, બંધ પાનીને રોગ ગર્ભ
ગ, સ્તનમાં હાડગંભીર, પ્રદર, પોની સૂળ નીમાં અસ્થીનું આવું આવવું, આંચકી, સ્વાસ, ધનુર, વાજીકરણ (નપુસકપણું, છર્દી (જમી રહ્યા કે તરત ઉલટી થાય) કંઠમાળ, પા, બોલતા જીભ કલાઈ જાય, ઉન્માદરોગ, શિવાંગ સાંધીવાયુ (સંધીવા) યોનીના કમળનું બહાર નિકળવું, અદ્દા સીસી શરીરમાં અસ્થીનું વધવું, મદનું વધવું અસાધ્યવ્રણ, પેરીનસનું કપાઈ જવું, ઉતારોમાં બંટી કાગ, મુંગાપણું, બેહેરાપણું, ઇત્યાદી અસાધ્ય રોગ છે, માટે જેમ બને તેમ વધવા ન દેતાં તરત ઉપાય લેવા જોઈએ, કારણ, જે તે બે શરીરમાં ઘર કર્યું તે જિંદગી પર્યત જવાને નહીં, માટે વિર સાવચેતીથી આ દરદોનો નાશ કરવો, ઉપર બતાવ્યા તે શીવાયના બીજ રોગો સાધ્ય જાણવા અને તેઓ ઓષધી વડે દુર થાય છે.
ગોનાં નીદાન મનુશ્ય માત્રને જે જે રોગો ઉત્પન્ન થાય છે તેમાં જ્વર મુ
For Private and Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જું.
ખ્ય છે. જવર શિવાય જન્મ પણ નથી, તેમ મૃત્યુ પણ નથી જવરની ઉત્પતી દક્ષ પ્રજાપતી ઉપર માહાદેવજીને કોપ થયો તે વખતે કો ધમય વાસ નીકળ્યું તેમાંથી તે પેદા થયો છે.
જવર ઉત્પન્ન થવાનો મુખ્ય ભેદ, મિથ્યા બહાર અને વિહાર, પુષ્કળ ખાધાથી, શતી ઉપરાંત ખાવાથી, ઘણું ફરવાથી, આમાશયના આ પ્રય વડે જે દોષ ઉત્પન્ન કરે તે દોષને બાહાર પ્રગટ કરી, રસ ધાતુની અંદર જઈ વર ઉત્પન્ન કરે છે, પ્રત્યેક રોગ મળના પ્રકોપ વડે ઉત્પન્ન થાય છે.
જવર આવવાની અગાઉના ચીન્હ. કેટલીક વખત હવામાં ફરવાથી, તેમાં ફેરફાર થવાથી, ઘણી મહેનત કરવાથી, શરદી,ગરમી ઈત્યાદીના લાગવાથી, તાવ આવે છે, તે આવતા પહેલાં શરીર નરમ પડવા લાગે, કામમાં ચીત ગડે નહિ, માથુ દુખે, ભુખ બંધ થઈ જાય, કમર તુટે તાડ વાય, ઉપરાછાપરી આળસ બગાસાં આવે ને સુવાનું મન થાય, સુતા પછી તાડ જઈ તપી તાવ આવે, ચહેરો લાલ થઈ જાય આંખો બળે ને તેમાંથી પાણી ઝરે, તરસ બહુ લાગે, જીભ સુકાય, દરત કબજ થાય, નાડી, ખુબ જોરમાં ચાલે. ઇત્યાદી ચીન્હો તાવના સંજોગે થાય આંખે અંધારાં આવે અને શરીર બહુ નબળું પડી જાય. ઘણું કરી તાવ પર આવી ઉતરી જાય છે.
વાયુના તાવનાં લક્ષણ. વાયુના તાવવાળાને બગાસાં આવે, દસ્ત કબજ, પેટમાં સુળ
For Private and Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દરિદોત.
પંચાઈ દરદ થાય પેટ ચડે, શસર છે, માં બદસ્વાદ થઈ જાય, માથું દુખે, કે સેસ પડે, સુવાય નહીં. તેને આટલાં લક્ષણે થાય છે.
વાતપીતના તાવનાં લક્ષણ બગાસાં બહુ આવે, ખાલી બેકારી, ઉલટી થાય તેમાં કડવાં પીળાં પીત નીકળે, આંખે અંધારાં આવે માથું દુખે, ઊંઘ ન આવે, જીભ ગળુ સુકાઇ જાય, અને ભારે નહિ ને શરીર બધું છે આટલા લસણ અા દરદીને થાય.
પીતના તાવના લક્ષગુ. માં આળ રહે, સેસ પડે, જય કડવાશ પણ રહે, ઉલટીમાં કડવાં પતિ નીકળે, શરીર નરમ થાય ને તાવ સખ આવે. આંખો લાલ તથા જરા પીળી દેખાય, દસ્ત પીળો ને પાતળું થાય મીશાબ પીળા રંગવાળે, આંખો બહુ બળે, પરશેવો બહુ છૂટે, ચકર આવે, ઊંધાય નહિ. પીતજ્વરવાળાને આ લક્ષણે થાય છે. તેમાં જે લેહીનો બગાડ હોય તે સ્વાસ ભરાઈ જાય, બદન થયુ પડે ને બહુ દુખે, ચકર આવે સેસ પડે; પેટ ચડે ને આખો લાલ થાય.
પતિ કફના તાવના લક્ષણ માં ગળચટું, તથા ચીકાશવાળુ, જીભ ળી ને રાતી તથા ચીકણી, અભ ભાવે નહી, પાણીનો સોસ બહુ રહે, ઉધરસ આવે અવાજ ખોખરો થાય, ચક્કર આવે, પેશાબ ચીકણે રાતો ને જરા સફેદી પર થાય. ઝાડે ફીણવાળો તથા લાલ રંગને હેય શરીર અ
For Private and Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જુ
કડાઈ જાય, છાતી છે, શરીરે દાહ બળે પણ બહારથી થં; માલમ પડે. આ લક્ષણો હોય તેને પીતકફને તાવ સમજવો.
કફના તાવનાં લક્ષણ ધાસ બહુ રૂંધાય, ઉધરસ, સળેખમ, મિાં ગળચટુ, શરીર યં, ઉઘ બહુ આવે, પેશાબ ચીકણે ને સફેદ, તાવનું જોર કમ, અભેપર અરૂચી તથા શરીર વજનદાર ને ભારે લાગે, આ દરદીને આટલાં લક્ષણ હોય છે.
વાતકફના તાવનાં લક્ષણ પરસેવો બહુ છૂટે ઉધરસ આવે દમ રૂંધાય હાથે પગના સાંધા ઝલાય, શરીરે કળતર થાય લેબ્સ (સળેખમ) થાય, શરીર કાંપે ને ભારે લાગે અને ભાવે નહીં, માથું દુખે, બોચી ઉપર ભાર લાગે, ઊંઘ ન આવે, પેટમાં દુખાવો થાય, અવાજ ભારી ને ખોખ નીકળે. શરીર સ્થળ ગળામાં કફ બોલે, ખરખરી પડે, મોટું બદરવાદને ગળચરું બગાસાં આવે, પેશાબ સફેત તથા આશમાની ને ચોક, ઝાડે ફીણવાળા ચીકણો ને કાળાશપડતો તથા જીભ બીની ને આશમાની રંગની હોય. આ દરદીને ઉપર બતાવ્યા મુજબ લક્ષણ હોય છે.
સનેપાતના તાવનાં લક્ષણ આ દરદ થવાનું કારણ કે જે માણસ ઘણું ગરમ ખાણું ખાય, સ્વાદીષ્ટ પદાથો બહુ ખાય, ફી ઉપરાંત જમ જમ કરે, અણગળ ને નષ્ટ પાણી પીઓ, ઘણે ભારે ખોરાક ખાય ઈત્યાદી કારણોથી આ દરદ થાય છે. તેનાં લક્ષણ–મગજ ભમી જાય,
For Private and Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દોસ્ત.
મીજાજ ફરી જાય, શરીર કળાહી થતું જાય ના કાવતી વધતી જાય તમામ સાંધા તુટે, હાડકાં દુ:ખે, શરીર ઘણું અકડાઈ જાય, તથા દુખે, આ ઝમ, માથુ અત્યંત દુખે, આંખો લાલ તથા તેની નીચેનો ભાગ કાળાશ પર હોય, ગળુ સુકાય, જીવ રૂંધાય, સ્વાસ ઘુંટાય, અન ખવાય નહિ, લોહીનો બળો પડે, જીભ કાળી ને ખડબચડી થાય, ગરમ જગ્યામાં ઊંઘ આવે, ચમકી ઉઠ, વખતે ચીત્રવીચોત્ર ચાળા કરે, હસે, રૂ, બીછાનામાંથી ઉછળી ઉછળીને પડે, કંઠમાં કફ બહુ બેલે, પેટ ભારે તથા તેમાં દુખાવો બહુ થાય પિશાબ ને દરત બહુ ઉતરે કે કબજીઅત રહે, નાડી ઠેકાણું વ• ગરની થઈ જાય (વખતે ખુબ કુદે ને જરાકમાં ડુબી જાય) આશમાની રંગનો ઝાડે, પેશાબ બગડેલા લોહી જેવો થાય આ દરદીને આરામ થાય.
કામવીકારનો તાવ, આ તાવ સ્ત્રી પુરૂષ બંનેને અન્ય અન્ય બહુજ માયા હોય તે માં અમુક વીઘો નડવાથી તેમની ઈચ્છા ન થવાને લીધે ઈન્તઝારીમાં કામાન્ધ થાય તેથી આ તાવની અસર તેમને થાય છે. તેનાં લક્ષણ એ દરદીનું ચીત હમેશાં વિષયરકત રહે. કાળજું દુખે ખુધી ભ્રષ્ટ થાય ભુખ તરસ નીંદ્રા લજા (બેશરમ થઈ જાય) વિગેરેનો ત્યાગ કરે તથા આખે શરીરે અગ્ની બળે છે,
એકાંતરીઆ તાવના લક્ષણ. શરીર તુટે, ઉપરા ઉપરી બગાસાં આવે બેસવું કે કામ કરવું ગમે નહીં કે ફાટે તાડવાવ તાવ ભરાઈ આવે ન પડે નહીં દમ
For Private and Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મ૨ણ ? જુ.
બાય નાડી બહુ થી ત વળી ચાલે નરસ બહુ લાગે ધાસ - શ્વાસ બહુ જોરમાં ચાલે પેશાબનો રંગ બહુ લાલ દેખાય. કારી ભાવે, અનપર અરૂચી થાય આટલાં લક્ષ મુ તરીઆ તથા સાથીઆ તાવનાં જાણવાં.
હાડજવરનાં લક્ષણ. આ તાવવાળાને અન્ન પર અરૂચી પાણીની તરસ બહુ લાગે માથું ભારે રહે નાક બંધ મું રહે જરા થંડ તવા કમકમાટી આવી તાવ ભરય. ચહેરો ફીકોને નતેજ જણાય. કુચા પાણી જેવો ઝા આવે. પેશાબ બહુ થાય. દિનપર દીન શરીર ગળતું જાય. પોધના આવેશથી તે દદીનું શરીર કપે છે પતિને પ્રકોપ થાય છે તથા પતન્વરમાં બતાવ્યાં સઘળાં લક્ષણ તને થાય છે.
બીક લાગવાથી તાવ આવે તેનાં લક્ષણ એક એક ચમકી ઉઠવાથી, ડર બહુ લાગવાથી, ભયાનક પદાર્થ જેવાથી ને તેના ત્રાસથી તાવ આવે, ચીતભ્રમ થાય, મળમુત્રનું ભાન ન રહે તથા ખાવું પીવું સારું લાગે નહીં.
cર્ણ જવરનાં લક્ષણ. આ જ્વરનું પ્રમાણ ૦૧ દીવસનું છે, અને તે પછી કાના થાય છે. પણ કુપટ્યના પ્રક્ષેપથી દરર જ શરીરમાં એ રહે છે. અબ ખવાતું નથી પાણીની તરસ બહુ લાગે શરીર ઠંડુ તથા નાબળ થતું જાય તેમ પેટમાં કબજીએત રહે તેથી બળનું જોર વધતું જાય છે.
અજીર્ણ તથા મળવીકારનો તાવ. આ દરદને પેટ ચડે ને તેમાં ગરગડાટ થાય, દુખે મેળ
For Private and Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનેશેખ. આવે ને મોમાં પાણી ભરાઈ આવે. ઉલટીની ચાહના રહે, પિ શાબ છુટે, ઝાડ પાતળો ખારા ઓડકાર આપે, આટલાં લક્ષણ અજવાળાને થાય મળવીકારવાળાને પેટમાં દુખે, ને ચુંક આ વે, સોમ પડે શરીરે દાહ માથું દુખે, વાધણું વારંવાર આવે તથા ચકર આવે.
સુવાવડી સ્ત્રીને તાવનાં લક્ષણ શરીર ગમ જે ભારે લાગે શરીરના ઘણે ભાગમાં એને ચડે કળતર થાય તથા ઝા છુટી જાય આટલાં લક્ષણ તેને થાય.
કાળજવરનાં લક્ષગુ. કંઠમાં કફ બોલે, શરીર કાળું પડી જાય છભ કાળી પડે તથા બોલતાં બોલનાં અચકી જાય, વાસ ઉઠવાનાં સર્વ લહણ જણાય સ્વાસ ચાલે ત્યાં સુધી લાગુ પડતી દવાની અસર સારી પડે થવા નો સંભવ રહે છે પણ ભરૂસે રાખી શકાય નહી. એ લક્ષણો કાળજવનાં છે.
ઉપર લખેલા વિશેનાં નીર તથા મુખ્ય વરનાં લક્ષણો સેલિથી સમજી શકાય તેવી ભાષામાં પ્રગટ કર્યો છે તે શિવાય બીજ ભણવાની અ ય હોય તો ય ગ્રંથમાં જોવાં; સબબ વધારે છેહોળવાથી કેટલીક બાબત પર શંકાઓ બહુ ઉત્પન્ન થાય છે તેથી વાંચક વર્ગ ગુચવાડામાં આવી પડે છે તેમ રોગોનું નિદાન બરાબર ન થતાં કેટલીએક અડચણે આ ડી પડે છે. માટે સરળ તથા સેવી રીતે સમજાય તેવો બન જરૂરી વય દાખલ કરી છે.
અતિસાર (ઝાડ ના ગનું નીદાન. અતીસારનાં કારણું–અતીશય ભારે, ચીકણી, સુખી ખારી
For Private and Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જું.
ખાટી, અપવ, તાડી વસ્તુઓના ખાવાથી, નઠારું ગંદુ પાણી પીવાથી, રૂતુના પ્રકોપથી, ગરમીમાં ફથી; લુ લાગવાથી, ગરમ ને પાતળી વસ્તુઓ ખાવાથી ઝાડો રોકવાથી એવા કારણોથી આ દરદ પિદા થાય છે. લક્ષણ-આંતરડામાં મળ ભરાઈ રહે, દત પીળે ને થાણે થશે પાતળો આવે પેટમાં આકડી આવે દરદ થાય શરીરે કળતર કાળજામાં દુખાવો, પેડુ ભારે પેટ ચડીને અને ખવાય નહિ.
વાયુના અતીસારનાં લક્ષણ આ દરદીને દસ્ત ઉતરતી વખતે પેડુ દુ:ખે ને દરદ બહુ થાય. ૫૩ ઈસાદીક સાથે મળ ઉતરે પણ લુખો ચીકણો ફીણવાળે ને જરા લાલાશ પડતો હોય ત્યારે વાયુનો અતીસાર સમજવો.
પીતના અતીસારનાં લક્ષણ શરીરમાં દાહ ઉો આંખે અંધારાં ને ચકર આવે કંઠ સુકાય ને પાણી પીવાનું મન બહુ થાય ઝાડ પચરંગી પાતળો ને બહુ ગંધ મારે, ગુદા સ્થાન પર સેજે, પીડા થાય અને પરસેવો બહુછુટે.
કફના અતીસારનાં લક્ષગુ. આ દરદીને અનર અરૂચી શરીર ભારે પેશાબ સફેત દસ્ત જ ફીણવાળ સફેદ ને બહુ ગંધ મારે ગળામાં કફ બોલે શરીર ઠંડુ રહે, એ સર્વ લક્ષણ કફના અતીસારનાં સમજવાં.
સનેપાતના અતીસારનાં લક્ષણ. આ રોગ અસાધ્ય છે. તે દરદીને માથુ દુ ને ભારે લાગે શરીર કળાહીણ સાંધા તુટે શરીર તમામ દુબે આંખો ઝમે તથા
For Private and Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિને દોસ્ત.
-
કે
લાલ ને કાળી થાય ગળુ સુકાય છે પાતળે અસમ રંગ, પેશાબ કાળા લેહી જેવો, આંખ આડી પટી ઠેકાણું વગેરેને ફરે નાડી સ્થાનભ્રષ્ટ થાય ને કોણપર ન રહે.
અફસોસ તથા કાદીકથી થતા અતીસારનાં લક્ષનું
આ દરદીને અપર અરૂચી લોહી બંગડી જાય પેટમાં મળ બંધાય ને જમી જઈ મરે થઈ લેહીં પડવા માંડે શરીરમાં આતસ ડે છે. સદરહુ લક્ષણોથી આ દરદની પરીક્ષા થાય છે. આમાશયમાં મળ પેદા થવાથી અતીસાર થાય તેનાં લક્ષણ
આ દરદીની પાચન થતી બીલકુ મંદ પડી જાય છે. ને સાદો હલકો ખોરાક પણ હજમ થઈ શકતો નથી, તેથી તેને અપ થઈ મળાશયને બગાડે છે. પેટ પેડુમાં સૂળ પેદા કરે, મળ કઠણ થઈ જાય, તેથી ઝાડે સાફ આવતો નથી. વાતપીત કફનો પ્રકોપ કરે છે, નાભી આગળ ચુંક લાવે છે, ઝાડે પાતળો કરે છે, ને પેટમાં દુખાવો રાખે છે. ઝાડ સફેત કે રાતા રંગનો, ગુદામાં દરદ કરે છે. ધાતુને બગાડી નબળાઈ લાવે છે. સરીર સુકવી તોય પેદા કરે છે ગળામાં સોસ પાડે દરદને વધારી લોહી પડવું શરૂ કરે છે. આંખો ઘડી ઉતારે વાંધણું આ શરીરમાં ગંધ પેદા કરે ને પગે સોજ આણે.
સંગ્રહણનાં લક્ષણ આ રોગ સુ જડ ગરમ ખોરાક ખુબ ખાવાથી, ખાઈને સુઈ રહેવાથી અજીણમાં ઉપરા છાપરી ખાવાથી અને ન ખાવાની વસ્તુઓ ખુબ ખાવાથી આ દરદ પેદા થાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
re
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જી.
લક્ષણ ઝાડો બહુ થવાથી શરીર કળ હોણું થઈ જાયકે અશુ કંતી બહુ આવે દરદ પેદા થાય ખરોળ વધે આંતરડાં સન્ન થાય ખાધેલું પાચન થતું નથી તેથી એમનું એમ ઝાડાવાઢે નીકળે. - રીઅે સ્માતસ તથા ગળું સુકાઈ જાયછે. વાયુપ્રકોપથી સંગ્રહણીનાં ક્ષણુ,
મા દરદીને ઝાડો ફીણવાળો ગંધ મારતો ને જરા લાલ રંગનો, ઝાડે જવાનો નીયમ ન રહે. મલપર રૂચી ન રહે, માં બદ સ્વાદ રહે, પેટ પેડુમાં માંકડી તથા દર્દ બહુ થાય, શરીર છેક લેવાઈ જાય, તમામ સાંધા દુખે, ગળે કાચકી બાત્રે, સેાસ ડે, પેટ પેડુ ભારે લાગે, તથા વાયુને અજીર્ણના આડકારો માવે, મા સર્વનું મૂળ ખાવા પીવામાં અનીયમીતપણું છે,
પીતસંગ્રહણીનાં લક્ષણ,
મા દરદીને લીલો ફાળાપર પીળા ઝાંખા રંગનો ઝાડો તેમાં ખાધેલું અન એમનું એમ નીકળે; ખાટા ઓડકાર સ્માલે; કો સેસ પડે; શરીરે વહુ ઠે; અશકતી બહુ વધતું જાય; હાથ ૫ગમાં વાંઢા ને ગોટલા ચઢ પેટ પેડુમાં દર્દ રહે; કાળમાં ચુ· થારો, સ્મા લક્ષણે તેને થાય તે સર્વનું કારણ અનીયમીતપણે ખટર્સ; બહુ ગરમ ભારી ચીકણી ઇત્યાદીક વસ્તુ ખાવાથી થાય છે. તેને વળી ખાલી ખકારી થાય તે વખતો વખત વામીઢ (ઉલટી) પણ થાયછે.
કફની સંગ્રહણીનાં લક્ષગુ. સ્મા દિનું શરીર ફુલી જાય, કમજોરી, શરીરમાં આળા તે
For Private and Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાધિવિનાશ યા દદિને દોસ્ત. ૧ સુવાનું વારંવાર મન થાય, સુત એટલે પછી તેના મિૉનો સ્વાદ - ચિટ રહે ઉધરસ આવે, ગળામાં કફ બોલે, પેટ પેડુ ભારે રહે, કામદેશ બહુ જાગે, જમ્યા પછી જેમ મીઠા ઓડકાર આવે તેવા તેને વગર ખાધે આવે, ઝા સફેત ફીણવાળ લોહી પરૂ સાથે ઘણું મહેનતિ ઉતરે મેં હાજત બની રહે, શરીર અકડાઈ જાય હાથપગ ૧. ગોટલા ચડે આંખે અંધારાં આવે, તથા જીવને ચેન ન પડે, આ સર્વનું કારણ ઘણું ચીકણી વારૂઓ ભારે આજે ઇત્યાદી અજીર્ણમાં અનીયમીતપણે ખાવાથી છે.
સનેપાતમાં સંગ્રહણનાં લક્ષણ. ત્રીદોષમાં અતીસારનાં લક્ષણો બતાવ્યાં તે સર્વે આ દર રીતે થાય છે. તેમ વાતાપીત કફના કોપનાં સર્વ ચીન્હો તેમાં સાથે હોય છે આ રોગ અસાદ ગણાય છે.
હરસ રોગનું નિદાન. હરસ છે પ્રકારનો છે તેમાં ખુની હરસ આષધવડે પણ જો નથી, તેથી તેને અસાધ્ય રોગ ગણે છે. બીજા સરવ સાધ્ય તેથી દવાઓથી આરામ થાય છે. તિની ઉત્પતી–વાતાપીત ને કફના પ્રકોપથી તે પેદા થાય છે એટલે ખટાશ ખારાશ ચીકણી ચીજો
અનીયમીતપણે બહુ ખાવાથી ત્રીશેપ પિદા કરી તેને ઉત્પન્ન કરે છે) તે ગુદાની અંદર તયા કીનારી ઉપર થ ય છે. તે ભાગને બગા ઉને માંસમાં મસા પેદા કરે છે. તેમાંના ઘણાખરા દુઝે છે, ને પીડા બહુ કરે છે. લસણ–આખુ શરીર દુખે તથા ગળતું જાય, અભ ખવાય નહીં તેમ ખાધું તે પચે નહિ; ઓડકાર ખુબ આવે, મારે
For Private and Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Yર
- પ્રકરણ ૨
મું.
પેશાબ કબજ રહે, આળસ બહુ આવે, કાળજે દુખાવો, વાસ ચઢે, ઝીણે તાવ રહે, ઉધરસ બહુ આવે, ઈત્યાદીફ નાના પ્રકા૨ની વ્યાધી શરીરમાં રહે છે.
વાયુના હરસનાં લક્ષણ. આ દરદીને અને પચે નહિ, સોસ પડે, મગજ ભમી જાય આખુ શરીર તથા સાંધામાં દુખાવો, તાવની અસર રહે, સળેખમ થાય, ગુદામાં કપાસીઓ જેવડા અણીદાર મસા દેખાય, એવાં ચિહો આ દરદીને દેખાય છે.
પતના હરસનાં લક્ષણ આ દરદીને ઝાડે લીલા પીળા રંગનો થાય તે સાથે લેહી પડે, શરીરનો રંગ પીળાશપર થતો જઈ ગળતું જાય, અન ભાવે નહિ, સેસ ઘણો પડે તથા દાહ લો, મગજ ભમી જાય, ચકર આવે, તથા પરશેવો બહુ છુટયાં કરે, મસા નરમ કોમળ તથા તેભનાં માં લાલ પીળ ને ધોળાં દેખાય.
કફના હરસનાં લક્ષણ. આ દરદીને માથું દુખ્યા કરે, ઝા કે પેશાબ કબજ રહે, ને ઉ. તરે ત્યારે પીડા બહુ કરે, તાડ વાય ઝાકે પાતળે પરપોટીવાળો ફી યુક્ત થાય, પેશાબ સફેત ચીકણે, શરીર અશકત થતું જાય, મિ ગળચટુ, ઉલટી થયાં કરે, અન્ન ભાવે નહિ; તથા ખાતી વખત ઉ લાળા (બકારી) આવે, ગળામાં કફ બો , અવાજ ખોખરો થાય, કાળજામાં ને પેટમાં દરદ થયા કરે, અજીર્ણ થાય, ચાલતાં વાસ ફૂંધાય તેને મસા મોટા તથા કફથી વાંટાએલા રહે, ખરજ બહુ આવે આટલાં લસણ તેને હોય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિન સ્ત
લોહી પડતા (ખુનો) હરસનાં લક્ષણ આ દરદને ખુની હરસ કહે છે. તે અસાધ્ય ગણાય છે. તેને મસા લાલ ઘેરા રંગના હોય છે, તેમાંથી લોહી ગરમ નીકળે છે. શરીર લેવાતું જાય, કળતર, દુખાવાનું જોર વધતું જાય, વાછુટ બીલકુલ ન થાય, ઝાડ સફેત ફીણવાળો ચીકણો તથા કફયુકત હોય છે. કફ પ્રકોપી ઝાડાને પાતળે તથા ફીણવાળ ને ચીકણે કરી નાંખે છે. દરદી બહુ દુખ પામ અને વણ વરસ સુધીમાં તે મૃત્યુ પામે.
ક્રમી રોગનું નિદાન. ક્રમી એક જાતના સફેત રંગના વડા થાય છે. તેમનો આ કાર પાતળો, લાંબો તથા અણીદાર હોય છે. તે મિષ્ટાન દૂધ ખાંડ ઈમાદક પદાર્થોના ખાવાથી, અજીર્ણથી પેદા થાય છે. તેઓ અને તરડામાં રહે છે. તેમનું જોર વધવાથી પેટમાં પીડા; ગેળા, વોમીટ (ઉલટી) તથા પિટ ચડી આવે. તેમની ત્રણ બત છે. એક તો જે આંતરડામાં રહે છે તે. ઝાડા વાટે ને વખતે ઉલટીમાં પણ તે બહાર નીકળી પડે છે. બીજી જાતના ઝીણું ને પાતળા દોરા જેવા ગુદા તરફના ભાગમાં તથા મારાં આંતરડામાં રહે છે. ત્રીજી જાતના બહુજ લાંબા થાય છે. તે હજારો નાના કકડાના બનેલા હોય છે, તેઓ આંતરડામાં ચુંટી રહે છે. સાધારણ જુલાબથી તે ઉખડી પડતા નથી પણ ફક્ત ઓસડના ઝેર પહોંચે ત્યારે જ છુટી પડે. તેથી તેના સાંધાના કકડ થઈ થઈ ઝાડા વાટે નિકળે છે પણ જે મિનો ભાગ અંદર રહી ગયો તે કેટલેક દીવસે તેને તેવોજ કૃમી પેદા થાય છે. આ સર્વ પ્રકારનાં કરમનાં ઈંડાં પાણી અગર ખોરાક
For Private and Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જુ.
સાથે પેટમાં જઈ વધી જઈ દુખ બહુ છે. લક્ષણ તાવ આવે અરૂચી થાય. વખતે ઝા થઈ આવે કે કબઝીઅત કરી નાંખે. ઉલટી થાય, ચમકી ઉઠાય, માથામાં દરદ પેદા કરે અને શરીરને પણ વખતે અશકત કરી નાંખે. કાળજામાં દરદ કરે ને ભ્રમણ કરી નાંખે
પાંડુરોગનાં લક્ષણ આ દરદીને શરીરમાં લેહી ઘણુંજ કમ રહે છે. તેમ થવાનાં ઘણાં કારણે છે–જેવાં કે સંગ્રણી, હરસ, જખમ વાગવાથી. બરોળ વિધવાથી. નાના પ્રકારના વરવી ઈત્યાદીક કારણોથી - રીરનું લોહી ધટી ચહેરો ફીકો ને નિસ્તેજ થઈ જાય છે. હાથ, છભ, પગ. માં ઈ. સફેત થઈ જાય. હાથ પગ પર સોજો આવેપેટ વધે, શરીર ગળે, મળમુત્ર પીળા રંગનાં થઈ જાય અને પચે નહીં, દમ ભરાઈ જાય, છાતી ધડકે તથા માથું બહુ દુખે. એ દરદીને આ સર્વ લક્ષણો હોય છે.
- વાયુથી થતો પાંડુરોગ. શરીર ધ્રુજે. ઘડી ઘડીના શ્રેમમાં પરસેવો છૂટી જાય, શરીર બહુ દુખે, અજીર્ણ રહ્યા કરે, શરીર કાળું પડતું જાય, આંખો લાલ ને પેશાબ કાળે તથા લાલાશ પડતો થાય આ દરદીને આ સર્વ બક્ષણે થાય છે.
કફથી થતો પાંડુરોગ, આંખો વાળી, નાડી કફના જોરમાં, શરીર સફેન, પેશાબ જરા પળો ને સફેન, ગળામાં કફ બેલે, બળખો ચીકણે નિકળે, શરીરના સર્વ ભાગ પર ઘીથર આવે, માથું પેટ પેડ ભારે ને દુ
For Private and Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનોરત.
ખાવો બહુ રહે, બગાસાં ઉપરા ઉપરી આવ્યા કરે અને ભાવે નહીં ને ખવાય પણ નહી. માં ગળચટું રહ્યા કરે આટલાં લક્ષણ આ દરદીને હોય છે.
પીતના પાંડુરોગનાં લક્ષણ તાવ આવે, સેસ પડે, ગળું સુકાય, શરીરે દાહ બળે ચહેરો પીળે ને શરીરે થર આવતી જાય, આંખો પીળી પેશાબ ગમ ને પીળાશ પડતો, ઝાડ, પાતળ, પીળો ને ગરમ, અનપર અરૂચી, મિડું કડવું, દમ ચડે શરીર બધુ છે, ને શરીર કમજોર થઈ ગળતું જાય. આટલાં લક્ષણે આ દરદન થાય.
ત્રીદોષથી થતો પાંડુરોગ, આ દરદીના લેહીનું પાણી થતું જાય, નસો બધી જતી જય અવશે સર્વ નાવિત થતાં જાય, શરીર એકજ પીવું પડે દમ ઘણે ચઢ, તાવ ભરપૂર જેસન રહે, શરીર પર બધે સોજે, મૂળ, અતિસાર, સંગ્રહણી, એ સર્વ લક્ષણે તેને થાય.
કમળાનુ નીદાન. આ રોગની અંદર કાળજામાં પીત પિદા થાય છે. પછી તે આખા શરીરમાં ફેલાવા માંડે છે, ને આખરે લેહી સાથે મળી જાય છે, તે વખતે દરદ ભરપુર નેસમાં હોય, તેને આપણે કમળી કહીએ છીએ, લક્ષણ પતિ પીળું હોવાથી, ને, શરીરમાં પરરવાથી તેનો રંગ પીળો દેખાય છે, નવ નખ પણ તેવા જ દેખાય છે. શરીર દુખે, ચેન પડે નહીં, તથા અ.ળસ બહુ આવે, શરીરે ચળ બહુ આવે, પેશાબ પીળો, ને પચરંગી દેખાય તેમ
For Private and Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨
.
તે ઘણો છૂટે; ફક્ત દસ્ત જ રંગે સફેત હોય છે. પરશેવો પીળા તિથી જ્યાં લાગે તે સાવ પીળું દેખાય. જીભ, થંક, બળખો, લીંટ ઇત્યાદી પીળાં દેખાય. ઝા કબજ, વાયુ છુટે નહીં. પેટ પેઠું
છે, અને ભાવે નહીં. ખાધું પચે નહીં, જ્યારે ભરપુર જેસમાં આવી કમળી થઈ ગઈ ત્યારે દરદી બેશુધ, ભાન વગરનો, જેમ આવે તેમ બંકે તથા અંતે મૃત્યુ પામે છે. એ અસાધ્ય ગણાયછું. તેને ઇલાજમાં મુખ્ય દત સાફ લાવવા કોશીશ કરવી. આ દર
નો ઉપદ્રવ મુખ્યત્વે કરી તાવમાં દુધ ખાવાથી પાંડુરોગથી ભારી દિલગીરીથી, ચીંતા ફીકરથી, જબરી બીક હોવાથી, અજીર્ણ વીકારથી, ઈત્યાદીક કારણથી લોહવીકાર થઈ પોત પ્રકોપ પામે છે તેથી થાય છે.
રકતવીકારના રોગની સમજ - અનીયમીતપણે ખાવાથી, ખારી ખુબ ખાવાથી અજીર્ણવીકારથી, અતીમૈથુનથી, મહા શોક ભય ઇત્યાદી કારણથી શરીરનું લોહી ઉડી જઈ, માસ બળી જાય છે ત્યારે લોહી પડવા માંડે છે. તિનાં લક્ષણું શરીર એકજ લેવાતું જાય, ખવાય નહીં તો પણ ખાવા જાય કે ઉલટી થઈ પાછું નિકળે, ખરાબ ઓડકાર આવે, કાજુ, પેટ પિડુ સરવ દુખે સેસ પડે ને કંઠ સુકાય. સૂળ ચાલે, મગજ ભમી જાય ચહેરો લાલ થઈ જાય, તેમ બધુ લાલ ને લાલ જ દેખાય જે ગુદામાં, નાકમાં, ને ગૂાથાનમાં રૂધીરાવ થાય તેને અસાધ્ય રોગ સમજવો. તેને ત્રણ રકત પીત કહે છે: જે પીતો પ્રકોપ હોય તો નાકવાટે ચીકાસ પડતું લાલ કાળું લોહી
For Private and Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિન હોત.
૪૦
જાય, કાળુંને લુપું લેહી વહેતો વાયુ પ્રકોપ અને પીળું મોકણું તથા આશમાની રંગનું લેહી વહે તે કફ પ્રપ જાણો. એ ત્રણે સાધ્ય સમજવાં પણ ગુહ્યથાનેથી સભર વિહેવા માંડ્યું તો તે દરદીની આશા જીવવાની મુકી દેવી.
અજીર્ણ વીકારની સમજ. અજીર્ણ થવાનું કારણ ખોરાક હજમ થવાની જગ્યાએ વિ. ક્રિીયા થવાથી આ દરદ પેદા થાય છે. અનીયમીતપણે ખુબ ખોરાક ખાવાથી, કાચાં ફળ અન ઈત્યાદીક વિશેષ ખાવાથી, અન્ન પાચન થઈ નહિ શકવાથી, ઘણું પાણી પીવાથી, કાચી ભુખમાં ખાન વાથી, નાના પ્રકારના નીશા તથા દુરવ્યસન કરવાથી, ફીકર, ધાતીથી શરીર નબળું પડી જવાથી, જ્વર ઈત્યાદી કારણથી એ પેદા થાય છે. લક્ષણ–ખાણ તરેહવાર ઓડકાર આવે, પિટ ચડે, ઝા થઈ જાય કે કબજીઅત રાખે ઉલટીનાં ચીહ માલમ પડે, મોઢ બદસ્વાદ રહે પેટ છાતી ને ગળુ બળ્યા કરે, કાળજુ પેટ પડુમાં દરદ ઝીણી ચુંક, અરૂચી થાય, ઉંઘ બહુ આવે ને દુષ્ટ રવમા બહુ આવે પિટમાં ગડગડાટ ઈત્યાદીક થાય છે. આ દરદથી ગુમવાયુ પ્રકોપ ને ગળે વારે વારે ચડે છે, તથા તાવ સ આવે છે આ સર્વ લક્ષણ તે દરદન થાય છે,
ઉધરસના રોગની સમજ ઉદરસ થવાનું કારણ ગરમ તથા પીતકારક વસ્તુઓ ખાઈ ઉપર પાણી પીવાથી, ધુમ્રપાન (ચલમ ઈ. પીવાથી) ગળામાં ધુમા છે ઈત્યાદીક જવાથી, પેટ કબજ રહેવાથી, બહુ ચીકણી વસ્તુ
For Private and Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ.
પ્રકરણ ૨ છું. ખાવાથી બાદ પરેજથી રસવીકારી. ઈસાદીક કારણથી તે થાય છે
વાયુની ઉધરસનાં લક્ષણ અને બરાબર પચે નહિ, ગળુ બળે, છાતી છે તેમ પિટ પિડ આંતરડાં બહુ દુખે. છરણ તાવ આવે, માથે હાથ પગના સાંધા કેડ ઈત્યાદીક તુટી પડી કળી પડે છે વા ને પાંસળામાં મૂળ ઉકે, ચહેશે ફી પડે ને શરીર અશક્ત થતુ જાય છે.
કફની ઉધરસનાં લક્ષણું.. ગળામાં કવ બોલે, માં ચીકણું રહે, ચહેરો ફીકો થઈ જાવ, તથા સફેત ને પીળાશ પડતો દેખાય, શક્તિી હીણ થાય ખવાય નહી ને ગળુ બળ્યા કરે આટલાં લક્ષણ તે દરદીને થાય.
પીતની ઉધરસનાં લક્ષણ. તાવ આવે માથું દુખે તરસ લાગી સોસ પડે, દાહ ઉછે, અજ ખવાય નહી. સુકી ઉધરસનો હસે, વખતે ઉલટી થાય ત્યારે કડવાં પીત નીકળે, શરીર અશકત તથા નબળું થતું જાય,
અસાદય ઉધરસનાં લક્ષણ. વાપીત ને કફ ત્રણેના પ્રકોપથી ડાંસે થાય, તેને જીવવાની આશા ન રાખવી.
ક્ષયરોગની સમજ. ક્ષય ઉત્પન્ન થવાનું કારણ—કેફસાની અંદર સોળે ચડવાપી અવય સડી જઇ બળો નિકળે છે. તેને ક્ષય કહે છે. બળખાનો રંગ પરૂ જેવો હોય છે. તે રોગ અસાબ જાણવો. તિનાં લક્ષણ આ દરદી દીનપર દીન ગળતે જાય, તાવ લાગુ થઈ કાયમ દેહમાં
For Private and Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત.
રહેછે તેથી શરીર એકજ લેવાઈ જાયછે, તથા ગંધ તેમાંથી બહુ માવે, પરશેવો બહુ છુટે, શ્વાસ ચડે, સ્મૃની મંદ થાય, અજીર્ણ રહ્યાં કરે, ઝાડો વખતે છુટી જાય, ગળુને છાતી દુખ્યા કરે, બલખામાં લોહીને પ પડે, રોગની શરૂઆાતમાં ફકત ઉધરસ ખાલી આવે, પછી વધતે વધતે ખલખો, તેમાં પછી ક્ને ખાખરે લોહી સંયુકત પડેછે કોઈ વખત લોહીનીજ ઉલટી થઈ આવેછે, વીકાર શ્રેણી પડવા માંડે ત્યારે તે દરદીનું મોત તરત થવા સંભવ રહેછે, તે વખત પેટ છુટી જાય, રોગ વધતો ચાલ્યો ને શરીર ગળી જઈ ફક્ત હાડપીંજરજ બાકી રહે, તાપણમાં રંડીબાજીથી; અતી મૈથુન કરવાથી, ઉજાગરા કરવાથી. ખેતી મહેનત કરવાથી, બેહુદ ચીંતાથી, લાંબા વખત સુધી સુકો ખોરાક ને તે પણ પુરતો નહીં મળવાથી પ્રસાદી, ખીજા કારણથી આ દર્દ પેદા થાયછે. મા રોગથી ઘણું સાવચેત રહેવું સબબ~તે અસાધ્ય તરત થઈ જાય છે, ને તેના સપાટામાંથી ભાગ્યેજ કોઈ સારો થાયછે. દમની સમજ.
Ye
દમ ઉત્પન્ન થવાનું કારણ બહુઠંડી હવા ખાવાથી અજીણુ વીકારથી, સ્મૃતી શોક કર્યાથી, પેટમાં ખૂબ ધૂળ જવાથી, પીતકારક વસ્તુએ ખાવાથી, લુખી ચીજો ધણી ખાવાથી, ઘણીવાર ઉર્જાગરા કયાથી તથા ખરાબ થંડો ખોરાક બહુ ખાવાથી મા દરદ પૈદા થાયછે. લક્ષણુ—૯૨૬ની શરૂ સ્માતમાં પેટમાં ખાદ છાતીમાં દર, સસણી ખોલે, પરશેવો બહુ થાય, શરીર થંડુ રહે, ઘડી ઘડી ઉધરસ આવે તેથી માં કાટલું રહે, ચેન પડે નહીં, રાત્રે નીરાંતે
For Private and Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૦
પ્રકરણ ૨
.
ઉંધાય નહીં, વાંસે ફાટે, પીઠમાં દરદ થાય. છાતીનાં પાટી
, કફ બહુ ચીકણો પડે છાતીમાં ને ગળામાં સસણી બોલે, સૂળ આવે, પેટ ચડે, માથું દુખે, અને ભાવે નહીં દસ્ત કબજ રહે, થોડે થોડે પેશાબ ઘણું મુશ્કેલીથી ઉતરે, નાક બંધ રહે ગળામાં કફ બોલે, આંખો ઉપર સોને રહે, માં ઉપર થોથર, સેસ પડે, આ લક્ષણો સાધ્ય દમનાં છે, સ્વાસ પુરજોશમાં ચાલે દમ લેતાં દરદથી આંખો ફાટી રહે, તેના જોરથી બોલવાની શકી હીણ થઈ જાય, માથું ભમી જાય જરા જરામાં પરસેવો છૂટે, આંખો લાલને ફાટેલી રહે, આટલા લસણ અસાધ્ય દમના સમજવાં ને તે જલદી મૃત્યુ પામે.
અરૂચીની સમજ. અરૂચી પેદા થવાનું કારણ–તાવ, અજીર્ણ, ખરાબ હવાથી અતી ક્રોધથી, ડરથી ઈત્યાદી કારથી આ દરદ થાય છે. લક્ષણ અજ ખાવાની ઈચછા રહેતી નથી, કોઈ વખત છાતી પેટ દુખે, મમાં ખાટો તરેહવાર સ્વાદ રહે છે, શરીરે દાહ ઉકે, સેસ પડે, વખતે મેં કડવું ને કટાણું રહે, શરીર તથા તમામ સાંધા છે, અજીર્ણ દેખાય, મોંમાં પાણી ભરાઈ આવે, ઉધરસ આવે, ભુખ લાગે પાણી ગળે ઉતરે નહિ તેમ ખાવાની ઈચ્છા પણ ન થાય, અટલાં લક્ષણ એ દરદીને માલમ પડે છે.
ઉલટીની સમજ આ દરદ વાતપીત તથા કફ પ્રકોપથી, અછરણ તથા કમી વિકારી, ગરમ ચીકણી ભારે તથા ઠંડી વસ્તુ બહુ ખાવાથી,
For Private and Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
*
વ્યાધિવિનાશ યા દદિન દોરત.
૫૧ ઘણી ઉતાવળે, સુગંધવાળી, બગડી ગએલી ચીજ ખાવાથી, તાવના જેરથી, ઈત્યાદીક બીજા ઘણાં કારણોથી આ દરદ પેદા થાય છે તેનાં લક્ષણ-માંમાં પાણી ભરાય, પેટમાં દુખે તથા ઝીણી ચુંક આવે, ખાટા ઓડકાર આવે, પરસેવો બહુ છૂટે, મગજ ભમી જાય, ને બહુ મહેનતે ઉલટી થાય ત્યારે વાયુનો પ્રકોપ સમજવો, ચકર આવી આંખે અંધારાં આવે, શરીરે દેહ બળે, સેસ પડે માથું દુખે, આંખો લાલ થઈ જાય, અન્ન ભાવે નહિ, ઉલટી ગરમ કડવી પીળા રંગની થાય, માંમાં સરવ જગ્યાએ કડવાસ ફેલાય ત્યારે પીતપ્રકોપ સમજવો, આંખે જરા પીળાશપર થાય, માંમાં ગળ ચટો વાદ આવે, ઉલટીમાં કફ જાડે ને પદાર્થ થડે નીકળે શરીર જડ થઈ જાય, માથુ દુખે, પેટ પેડુને આંતરડામાં દુખાવો, આ સર્વ ચીહ તેનાં સમજવાં.
ઉમાદ (ઘેલછા) ના રોગની સમજ. ઉન્માદ પેદા થવાનું કારણ–ઝેરી વસ્તુઓ ખાવાથી તરેહવાર અનીયમીત પણે ખોરાક ખાવાથી, અજીર્ણ કાયમ રહેવાથી, સનેપાતથી, અતી હર્ષ શોક ધમધપણાથી, વહેમથી ઈત્યાદી બીજા કારણેથી એ થાય છે. તિનાં લક્ષણ-માથુ એ મગજ ખાલી પડે, ને તરેહવાર સારા માઠા વિચારો આવે, સિાના પરથી પ્રેમ ઉઠી જાય, ગમે તેમ બધાં કરે અગર મુગાની પહેજ ખેથી રહે ને વિચાર કર્યા કરે, મસ્તી કરે મારવા ઉઠે, ભુખ તરસ, મળમુત્ર, હરવું ફરવું, ઇત્યાદિકનું તેને ભાન જ ન રહે, આખો ઈત્યાદીક ઇન્દ્રીએની શકતી કમ થઈ જાય, સ્વભાવ વીમતીવાળે થઈ જાય
For Private and Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પર
પ્રકરણ ૨
-
(ભુલકણો) ચીડ બહુ ચઢે, નીરાતે ઉંધ નહીં સબુરી રહે નહીં તથા શરીરની કળા દીનપરદીન ક્ષીણ થતી જાય ઈત્યાદીક બીજાં લક્ષણો આ દરદીને થાય છે.
વાયુના પ્રકોપથી ઉન્માદનાં લક્ષણ, આ દરદીનું શરીર કાળાશ પડતું, ખડબચડુ થઈ જાય, તરસ લાગે, ખોટી ભુખ લાગે, નાચે, કદ, હસે, બકે, મસતી કરે, મારવા ઉઠે, પોતાની મરજી પ્રમાણે, ને થાકે એટલે બંધ રહે જેમકે ખાધાપર ઈત્યાદી, ભુતના આ વેશ વાળા જેવા ચાળા કરે, મનમોજી તથા આપ અખત્યારી થઈ જાય.
પીતપ્રકોપ પ્રકોપથી ઉન્માદનાં લક્ષણ આ દરદીનું શરીર લીલા પીળા રંગનું હોય ઠંડી, તરાવક ચીજો ખાવા પર દીલ ચાહે, ભુખ વધતી જાય સેસ દાહ ખુબ થાય, કોઈનું બોલવું કે સાંભળવું ગમે નહીં, વસ્ત્ર ઇમાદકનું તિને ભાન રહે નહીં, હસે, રડે, ના, કરે ઈ નાના પ્રકારના મિાજ મુજબ ચેષ્ટા ચાળા કર્યા કરે, ઈત્યાદીક લક્ષણે તેને થાય છે. - કફ પ્રકોપવાળાને ઉન્માદમાં લક્ષણ
આ દરદીને મીઠી ચીજ ખાવાનું મન બહુ થાય, ખટરસ પર પ્રીતી રહે તેથી વિષય ઇન્દ્રીઓ જેરવાળી બહુ થાય છે. પોતાનાજ હાલમાં મસ્ત રહે, થોડું બોલે, બહેરા મુંગાની માફક વરતે ને વેગળો ને વેગળે રહે, ઊંઘ બહુ પ્યારી લાગે, ભુખ બીલકુલ મંદ રહે, વોમીટ, (ઉલટી) કર્યા કરે, શરીરનો વરણ ફત ડેફરાએલ, કળાહીણ દેખાય, ને ધાતુ ક્ષીણ પડતી જાય
For Private and Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદ્દોસ્ત
irin
કહેછે, તે માતને નજર સૌ હોય
મા ત્રણેનો પ્રકોપ થાય તેને ત્રીદોષી સનેપાત સમયે થાય . સારે માંખો ફાટી જાય પછી કે નીચી, જેમ હોય તેમની તેમજ રહે, ધ બીલકુલ જતી રહે. દેહમાં હાડકાંને સાંમડાંજ રહે, ત્યારે તરત મૃત્યુ થાય.
૫
ઝેરી વસ્તુ ખાવાથી આ દરદ થાય તેની સમજ.—તે દરદીને મનનો ગભરાટ બહુ વધે, ઉંધ જતી રહે, ચેન પડે નહીં, શરીર અને ખીજા ભાગો કાંપી ડે, ભુખ મદ, ઝાડો કમજ માંદું ગ ધાય, પણા ડર લાગે, ભયંકર સ્વપ્નાં આાવે, જાણે તેને કોઈ મારે છે, ખાઈ જાય છે પ્રસાદીક, એમ સમજી ત્રાસ પામી ખુમ પાડે, પડે ખાખડે, મતલબ અનેક પ્રકારથી વેહેમાઈને ખીણ, મૈંની જાયછે, તરસ, ઉલટી બહુ થાય, સ્માટલાં સાધ્યનાં લ ક્ષણ, પણ જે જીમ કાંટા પડે ને મુકાયાં કરે, શરીર ક્ષીણ થતું જાય, બેશુધી વધે, કેક ઇત્યાદી તરેહના ખેંગાટ, વીશેષ ધેલછાના ચાળા માલમ પડે, ક્માંખો ઊંડી ઉતરી જાય, તથા નાડી ઘણીજ નરમ ચાલે ઇસાદોક સીન્હો વધતાં જાય ત્યારે સમજવું કે હવે મૃત્યુ નજીકછે.
ફેકુ (વાઇ)ના રોગનાં લક્ષણુ.
આ રોગ ઘણું કરીને મગજમાં કોઇ એક પ્રકારની વ્યાધી થવાથી ઉત્પન્ન થાયછે, જેવા કે મતીચીંતા, શોક, ખોપરી ઉપર સન્ન ચોટ લાગવાથી, ક્રમીવીકારથી, વાતપીત કદ પ્રકોપથી, હાથ રસ ઘણું કરવાથી, અતી મૈથુનથી, વીર્ય નાશક માર્જો બહુ ખાવા
For Private and Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૪
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જી.
થી, મળ મુત્રના વીકારથી, માથાનાં દરદોથી, સ્ત્રીને ગર્ભસ્થાનમાં કાંઈ પાધી થવાથી, આ રોગ પેદા થાયછે.
ખુ
તેનાં લક્ષણ—આ રોગની શરૂસ્માતમાં દરદીને ચકર આવે, કાનમાં ભણકારા (કાંઈ ખાલી અવાજ) સંભળાય છે, ઘડી ઘડી ચમકી ઉઠે, ભ્રમ જેવું દેખાય, ઉલટી થાય, માથુ દુખ્ખાં કરે, તથા ઘણીજ બીક લાગે, વાઇ આવવાની શરૂસ્માતમાં હાથ પગ શરીર ખેંચાવા લાગે, દરદ થવાથી જોરથી બુમ પાડી ઉઠાય. કપડાં ઝાડો પૈશાખનું ભાન રહેતું નથી. માં ઉપર ફ્રીણ માટે દાંત કકડાવે. તે વખતે જીભ પણ કરાઇ જાય. સ્વાસ બહુ રૂંધાય, માંખો ફાટી જાય, ચ્યા પ્રમાણેનું દરદ પામેક કલાક સુધી રહી તરત સમાઇ જઇને હોશમાં માવેછે. પણ દર દીને તે વખતે શું શું થાય છે તેનું તેને ભાન નથી રહેતું, મા દરદ પ્રથમ છ મહીંને શરૂં થાય પછી ત્રણ ત્રણ મહીને, મહીને મહીને દર પખવાડીએ દર અઠવાડીએ અને ખાખરે દરાજ થઈ માધે, તે વખતે દીવસમાં સાત મા વખત પણ થઈ આવે છે. મા દર્દીનું શરીર બહુજ ક્ષીણ પડતું જાય છે, યાદદારત જતીન રહે છે. કેટલાએક લોકો કહે છે કે વાયુના પ્રકો પત્રથી થાય ત્યારે નીચે મુજબ લક્ષણો થાય છે, માંખા ફાટી જાય, લીલું પીંછુ દેખે, શરીર તમામ ધ્રુજી ઉઠે સ્વાસ બહુ રૂંધાય, મોએ સંકેત ફીણ આવે દાંત ખહુ કકડાવે. ચીત પ્રકોપથી થાય ત્યારે શરીરે દાહ તથા માતશ ખહુ જણાય, શરીર ગરમ રહે, પાણીની તરસ બહુ લાગે,
For Private and Personal Use Only
જાણે તાવ હોય તેવું આંખના ડોળામ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૫
વ્યાધિવિનાશ યા દિને દોસ્ત. પીળાશનો ભાગ દેખાય, ચકર આવે મગજ ભમી જાય, શરીર પીછું ફીકું ને કમજોર થતું જાય, પેટ કાળજામાં દુખાવો ચુંથારો થઈ હાથપગ બહુ ટુરે, સાંધાઓ દુખે, મિમાંથી પીળાશ પડતાં ફીણ નીકળે. કફ પ્રકોથી થયું હોય ત્યારે ગળામાં કફ બોલે અવાજ ખોખરો નીકળે, આ સફેત તથા ફર્ટિલી રહે, દમ બહુ ખેંચાય, છાતી પેટ પેડુ ઉછળે, શરીર કમાન માફક થઈ જાય, હાથ પગ કોકડા વળી જાય પચરંગી વસ્તુઓ પણ સફેત દેખાય, મેઢાનાં ફીણ સફેત તથા હાથ પગને શરીર ઠંડો થઈ જાય. એમ પણ કહેવાય છે કે વાઈ જે દર મહીને નીયમસર આવ્યાં કરે તો કફનો પ્રકોપ દર પખવાડીએ જ આપે તે પીતપ્રકોપને દર અઠવાડીએ, બારમે દીવસ કે રોજ નીયમસર આવે તે વાયુ પ્રકોપથી જ ઘણું કરીને હોય છે. પરંતુ ઊપર લખેલાં લક્ષણો ઉપર ખુબ ખ્યાલ રાખીને જ ઇલાજ કરવા. તથાપી તે સાધ્ય છે; ને તેનો ઉપાય થઈ શકે છે. અસાધ્યનાં લક્ષણે જે દરદીની આંખનાં ચણીઆર ડોળાઈ જઈ બીલકુલ બદલાઈ જતાં હોય કાને બહેરાશ આવે. જમણુતા બહુ જ વધી ગઈ હોય. શરીર બેહરું ને હાડકાં ચામડાં જ રહી ગયાં હોય, ઘડી ઘડી દેહ કાંપી ઉઠે, ઈત્યાદીક ચીન્હો થાય ત્યારે મૃત્યુ પાસેજ આવ્યું સમજવું.
પક્ષઘાતનાં લક્ષણે આ રોગ એક જાતના વાયુના પ્રકોપથી પેદા થાય છે, મગજમાં એકાએક લોહી ચડી જવાથી, તે પર ચોટ સ લાગવાથી, તેમાં કોઈ પ્રકારને વ્યાધી થવાથી, તેની શકતી બીલકુલ કમી થઈ
For Private and Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૫૬
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જુ.
જવાથી, ઈસાદીક ખીજા ઘણાં કારણેાથી એ દરદ થાયછે, લક્ષણ. સ્મરણું શરીર ગમે તે ખાજીનું જુઠ્ઠું (મેહેર) પડી જાયછે, તેથી તે ભાગને હલાવી ચલાવી શકાતો નથી, તેમ તેના પર કાંઈ વાગે તાપણ જણાતું નથી, શીસ્માળામાં તે ભાગ બહુ ઠંડો લાગે છે, તે ભાગ તરફનો માંનો ચેહરો જરા ખેંચાઈને લાંબો થાયછે, ગાલ ઢીલો પડી જાયછે, હોડનો ભાગ લબડી પડી. માંમાંથી ફુંક નીકળી પડેછે, તે તર્કુની જીભ જીલી થઈ જાયછે, તેથી સ્પષ્ટ બોલાતું નથી, તે તરફની પાંપણો મીચાય નહીં, તે દરદીને મગજમાં દુખ થાય, વખતે ભ્રમણ જેવું થઈ ચેન પડે નહીં, યાદ શતી, અક્કલ, વીવેક, વીચાર પ્રત્યાક્રીક કમ થઇ જાય, ડર લાગે, ને હીમત ટુટી જાય, સ્વભાવ ચીડીએ થતો જાય, આંખો ગ, ખોલવા ચાલવાનું ભાન ન રહે, મા દર્દ અસાધ્ય ગણાયછે, થતા દરદમાં ને પોગ્ય ને સારો ઈલાજ થાય, તેથી દરદી વખતે સારો થાય, પરંતુ હાથ વાંકો, પગ લંગડાં પ્રસાદીક ખોડ રહેછે, શરીરમાં લોહીનો જુસા સારો હોયતોજ ખારામ થવાની સ્માશ રહે, નહીં તો કદી સારો થાય નહીં તેમજ બાળક, વૃધ, સુવાવડી ૐ ગર્ભવતી સ્ત્રી, જુવાન પુરૂષ, શરીરે એકજ લેવાઇ ગયું હોય, સપ્ત જખમ ઈસાદી વાગવાથી લોહી તરછટ શરીરમાં ન રહ્યું હોય, ને આ દરદ ઉપડે તો કદી દરદી સારો થાય નહીં,
મૂળ રોગ.
કોઇવાર અતીશય નખળાને લીધે, મગજની વ્યાધીથી વાતપીતને કફના પ્રકોપથી, ઘણી શરદી થઈ જવાથી, એવા
For Private and Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધિવિનાશ યા દદિને દોસ્ત. ૧૭ કારણથી આ દરદ એકમ ઉઠે છે, અતી મિથુન, મહેનથી, લુ
ખુ અને બહુ ખાવાથી, અજીર્ણ પ્રકોપથી, પડી જતાં સ ચોટ લાગવાથી, અતીશય વાયડી ચીજો ખાવાથી, ઉજાગરા કરવાથી, પાણી વિકાથી, પાણું બહુ પીવાની ટેવ હોય તેથી, મળમુત્ર, તથા સ્તંભનની દવાઓ ખાઈ વિર્ય શેકવાથી, વિગેરે કારણોથી શરીરમાંનો વાયુ પ્રકોપ પામે છે, ત્યારે તેથી જે દરદ થાય તેને વાયુનું મૂળ કહે છે, દરદીને પિટ, કાળજું તથા બને પડખામાં સૂળ બહુ ચાલે વખતે પતકારક ચીજો ખટરસ ઈત્યા દીક બહુ ખાવાથી શરીરનું લેહી તપી જઈ નેકવતી થઈ જાય તેથી ક્રોધ, બહુ વધે છે, ભ્રમણ થાય, ચેન ન પડવાથી ઉદાસી તથા શેકાતુર રહે છે, વિગેરે કારણેથી સૂળ ચાલે ત્યારે પીતપ્રકોપનું મૂળ જાણવું. કોઈ વાર ઘણુ મીઠાશવાળી ભારે જડ વસ્તુ ખાવાથી કફનો પ્રકોપ થાય છે તેથી દત કબજ થઈ જાય, અભ ભાવે નહીં, પેટમાં દુખાવો માથું ચડે, ઘણી ઉધરસ તથા ઉલટીઓ થઈ સુળ આવે તેને કફપ્રકોપી સૂળ કહે છે, દરેક જાતના સૂળવાળા માણસને શરીર ભારે તથા કુખાવો તેમાં રહે, બેચેની જણાય, અજીર્ણ રહે, કાળજુ ચુંથાય, ઉલટીઓ થાય, ઉધરસ ઉપડે, પેટ પાસાં ઈસાદીક કપાઈ જતાં હોય તેમ એ વિગેરે લક્ષણે જણ્ય છે.
ગુલ્માવાયુના રોગનાં લક્ષણ આ દરદ એક જાતની ગાંઠ વાપીત ને કફના પ્રકોપથી, અનીયમીત પણે લખું અભ, ખટરસ પદાથો ખાવાથી, અપવાસો કરવાથી, મળમુત્ર વિવું વગેરેને રોકવાથી, ભારે શોક સત્ર
For Private and Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૮
પ્રકરણ ૨
•
માર પડવાથી, વિગેરે બીજા કારણેથી પેટમાં ગાંઠ બંધાય છે, તે કાળજથી માંડી પેડુ સુધી ફર્યા કરે છે, તેનાં લક્ષણ–તના દરદીને બહુ કબજીઅત રહે, પિશાબ ખુલાસાથી ઉતરે નહીં પાણીની તરસ ઘણી લાગે, સુકુ લખુ વાયડું ખાવામાં આવે તેથી પેટ પેઠું માં દરદ ઘણું ઉઠે, અજીર્ણ રહ્યા કરે, તથા ખારા ખાટા ઓડકારો વારંવાર આવે, ઝીણો તાવ હાડમાં રહી શરીરને તરબળ જેવું કરે, શરીરની કાંતી ફીકી પડી જાય, ગરમ તથા તરાવટની ચીજો ખાવામાં આવે ત્યારે દરદ જાણે કમી પડતું હોય તેમ લાગે ભ્રમશુતા, વિચાર વાયુ ઈત્યાદિકને વધારે, ચેન પડે નહીં, ને કામ કરવું ગોઠે નહીં તેથી શુસ્તી બહુ આવી જાય છે, આટલાં લક્ષણે હોય તો વાયુના પ્રકોપથી ગુલ્મ સમજવો. કોઈ વખત પીત ઉછળે એવી ચીજો જેવી કે દરેક જાતનો ની ગરમ, લુખું અન ઈસાદીક ખાવાથી પીતપ્રકોપે છે ત્યારે, આખે શરીરે બારે માસ પરસેવો છૂટે પર પેડુમાં કાયમ દુખાવો તથા કાયમ ઝીણો તાવ રહે, કંઠ સુકાય ને જીભે કાંટા પડે, મોઢ કડવું ને બદ સ્વાદ રહે, પુરૂ અન પચે નહીં ઘણી મહેનતે દન રંગે પીળે ને તેવોજ પેશાબ થો ઘરે ઉતરે તમામ સાંધા, તથા માથામાં દુખાવો રહે, મૂળ ચાલે ને જરા ચેન પડે નહીં, કડવી ઉલટી થાય, ચંડી તથા તરાવટની ચીજો ખાવાથી જાણે દરદ કમ પડતું હોય તેમ લાગે, ત્યારે પીતપ્રકોપનો ગુલ્મ સમજો કોઈ વખત ન પચે તેવી ભારે થંડી તરાવટની ચીકણી વસ્તુઓ ખાવાથી, એક આસને એક સરખી રીતે બેસી રહેવાથી, તથા શરીરે બીજી કોઈ પ્રકારની કસરત
For Private and Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ થા દિન દોરત.
પહ
નહી હોવાથીએવા કારણોથી કફપ્રકોપે છે ત્યારે, તેના દરદીને ગળામાંથી કફ ઉધરસ આવી બળખા સાથે નિકળે. મોટું ગળયટું ને ચકાસવાળું રહે, મગજ ધુમ ને ભારે થાય, નવા નવા તુરં આવે, જરા તાડવાઈ તાવ આવે, અપર ઈછા ન થાય, ઉંઘ બહુ આવે, પેટ પેડુ ભારે ભારે લાગે, દસ્ત ચીકણે ફીણવાળો લીલો તથા જરા સફેતીપર ને પિશાબ ગંધાતો સફેત ઉતરે, દીનપર દીન કમજોરી વધી જાય, સુળ ચાલે પેડુ પેટને કાળજા સુધીમાં ફાટ થાય, ચાલી શકાય નહીં. એવા લક્ષણો હોય તો કફ પ્રકોપી સમજવો. આટલાં લક્ષણે હોય છતાં પતિ સાધ્ય ગણાય છે. પણ જ્યારે ત્રણેનું જોર - એકદમ વધી પડે અગર ઘણું દીવસે પ્રથમ પ્રથકનું જોર વધી તમામ શરીરનું લોહી ખરાબ કરે તથા શરીરે બધે સજા ચડે, અને ખવાય નહી, ને પાણી પીધાં કરે, ત્યારે તે દરદીનું આયુષ્ય અe૫ સમજવું, ને અસાધ્ય લક્ષણ સમજવાં.
બરોળને લક્ષણ ઘણું કરીને શીતજ્વર એટલે તાડવાઈને જે તાવ આવે તેથી શરીરમાં લોહીના વધારાથી ઘણી તરાવટને ચીકણી ચીજોના ખાવાથી તેને અપચો થઈ પાચન શકતી અતી મંદ થઈ જાય છે. તેથી લેહી બધુ વીકારી બને છે. તેમાં વાત પીત કે કફ જેનું ફાવે તેનો પ્રકોપ થઈ આ ગાંઠને વધારે છે લક્ષણ. આ ગાંઠ ડાબે પડખે પાંસળામાં હોય છે. તે ઉંચી નીચી થઈ શકે છે. શરૂઆતમાં તેનું કદ લીંબુ જેવડું થાય છે તે વધતે વધતિ આખા પેટમાં જાણે
For Private and Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૬
પ્રકરણ ૨ છું.
છાણું મુકયુ હોય તેવું દેખાયછે. મા દરદીને નબળાઈ બહુ થાય, ભુખતો લાગેજ નહી, દસ્ત કબજ રહે પણ પેશાબ બહુ છુટે ઉલટીઓ થાય શરીર ફીકું પીળુંને નીર્માલ્ય દેખાય દમ બહુ રૂંધાય હીંડવાની શકતી ક્રમ થતી જાય, ને જરાજરા મહેનતમાં થાક બહુ લાગે, વખતે નાકમાંથી લાહી બહુ નીકળ્યા કરે. કયારેક ખાલી ખકારીએ આવે ખાધું કે પેટ ચડે ને અજીર્ણ થાય. પેટમાં ગડગડાટ થયા કરે. તથા ઝીણી માંકડી આવે ત્યારે વાયુ પ્રકોપી બરોળ સમજવી. વખતે જીણો તાવ રહે, સાંધા ઢુંઢે મગજ ભમી ાય, ચકર આવે આંખો ખાડામાં પેસતી જાય, તથા તેની સ્મા પાને નીચેના ભાગપર કાળાશ માલમ પડે, મોટું કડવું ને ઉલટી કડવી થાય, તથા રંગે લીલી થાય, પેટ પેઠું દુ:ખે, ઘણી મુશકેલીથી લીલા પીળા ઝાડો ઉતરે ગળું સુકાય ને ચેન પડે નહીં, માંખો ખળે એવાં લક્ષગો થાય તારે તે પીતપ્રકોપી બરોળ સમજવી. વુખતે ખાલી ઠાંસા ને ગળામાં કફ઼ બોલે, દસ્ત પીળા ચીકણા ફીણવાળાને બહુ ગંધાય તાડવાઈ તાવ માવે, માથુ ભારે, માંખોનાં પોપચા ભારે, ચહેરો થોથરાએલા રહે, ખવાય નહીં, શરીર ગળતું જાય, ને અશકતી વધતી જાય ત્યારે તેને કક્ પ્રકોપી બરોળ સમજવી, તથાપી તે સર્વ સાધ્યનાં લક્ષણો છે. જ્યારે ત્રણેનો દોષ અગર અલગ અલગ ગમે તેનું જોર વધી પામી જીર્ણ થાય ત્યારે મસાધ્ય થઈ જાય, ને દેહને મરતા સુધી છોડે નહી, વખતે શરીરમાં લાહી વધી જ બગડી જાયછે, ત્યારે શરીરનો રંગ વીચીત્ર માલુમ પડેછે. તે સમયે વાત પીતમાં બતાવ્યા તે સર્વ લક્ષણો જણાય
For Private and Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનદોસ્ત.
છે, પણ તે સર્વનું મૂળ લોહી વિકાર તથા પેટમાં ભાર થવાથી જ છે.
મત્ર ગાંઠનાં લક્ષણ આ રોગને સંસ્કૃતમાં મુત્રકચ્છ કહે છે, તે અતીશય શેક કરવાથી અજીર્ણમાં વારંવાર ખાવાથી ગરમ પીતકારી તથા લોહી બીગાડનારી વસ્તુઓ ખુબ ખાવાથી લખું ભારી અને ખાવાથી ઘણું દોડવાથી થોડી મીઠી ચીને બહુ ખાવાથી ઘણીવાર તડકામાં ફરવાથી ઇત્યાદિક બીજું કારણથી પેશાબનો રસ્તો સાંકડો થઈ જય છે. અથવા ઉપરનું પડ સુજી જાય છે, તેમ ચાંદી પ્રમહ હરસ ગડગુમડ બદ ઈત્યાદી રોગો થવાથી ઈન્દ્રીમાં જખમ પડો હોય તે રૂઝાયાથી પણ મુત્ર માર્ગ સાંકડો થઈ આ દરદ પેદા થાય છે. લક્ષણપેશાબ થતી વખતે ઘણું જેર કરે ત્યારે ધાર ઝીણી નીકળે ને ટીપે ટીપે બહુ વારે નીકળે. પેશાબ સફેત, કેડ ગુદા ઈ ી જાં પેડુ ઇત્યાદિક ભાગમાં દરદ થાય તો વાયુપ્રકોપી મુત્ર છ સમજવો. પેશાબને રંગ પીળો તથા લાલ બળે બહુ તથા ટીપેટીપે મહાકછે ઉતરે તો પીતપ્રકોપી સમજાવો. વખતે પેડુ ઇન્દ્રી ને વૃષણ નીએની નસ ઉપર સોજો ચડે, પેશાબ ચીકણે ફીણવાળે સફેતને ગંધાતે મહાકષ્ટ થી ઉતરતો કફ પ્રકોપી જાણવો. ઘણીવાર સુધી વીર્યને રોકી રાખવાથી પણ આ દરદ થાય છે ત્યારે વૃષણ ઈન્દ્રી પેડુ નિ ગુદાના ભાગમાં બહુ દરદ થાય ને સૂળ આવે ઘણું મહનતે પેશાબ ઉતરે, પથરીના જોરથી અગર દરદ થયું હોય તે કાળજું પેટ પે ઈત્યાદિમાં દરદ ઘણું થાય ભ્રમણ થાય આખુ શરીર ને તથા દીવસે દીવસે ગળતું જાય કંપાશે
For Private and Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જું. (શરીર પુછ હો) વાંસે પાંસળાં ઇત્યાદિક ભાગમાં સૂજી ઉઠે આ ખે અંધારાને ચકર આવે, અપચો થાય પેટ ચડે તથા અજીર્ણનું જોર વધે ત્યારે આ દરદીને જીવવાની આશા રખાય નહીં.
પથરીના રોગનાં લક્ષણ આ શબ્દને સાધારણ માયનો રેતી, માટી, ઈત્યાદીક જમાવ થએલો થર, તેને પથરી કહે છે પરંતુ એમાંનું આ રોગમાં કોઈ પણ ચીહ જોવામાં નથી આવતું. ઘણું કરીને એમ મનાય છે કે, પેશાબમાં લોહી વિકારથી, અજીર્ણ વિકાર એવા કારણેથી પાચન શક્તી મંદ પડી જાય તેથી લોહી સાથે ક્ષાર વસ્તુઓ મળી જઈ નળી ઉપર થર બંધાય છે, તે જેમ જેમ વધારે મોટો થતો જાય તેમ તેમ પીડા બહુ કરતો જય, કોઈ દેશમાં પાણીમાં ક્ષાર બહુ હોવાથી આ આ દરદ બહુ જણને થાય છે. શરૂઆતમાં તેનું કદ નાનું, લીસું ને કઠણ ચપટી કે ગોળ વખતે હોય છે, તેનો રંગ કાળાશ પર ભરો ને જરા લાલ હોય છે, એ નાનાં બચાં સ્ત્રી પુરૂષ સર્વને થાય છે પણું ઘણું કરીને પુરૂષ વર્ગને બહુ થાય છે.
તેનાં લક્ષણ-આ દરદીનો પેશાબ બકરા જેવો ગંધાય, વાત લાગુ પડે, અન્ન ખવાય નહીં, પેશાબે બળત્રા બળે, તેમ ફરવા, હરવાથી, ચાલવા દોડવાથી વાહન ઇત્યાદીક ઉપર વારી કરવાથી દરદીને પેશાબ તથા તમામ શરીરે બળતર બહુ થાય; અજીર્ણ રહે પિ, ગુદા, અડ, કમર એવા ભાગોમાં વખત દરદ ઘણું ઉપડે કોઈ વાર પેશાબમાં લોહીને પરૂ પણ નીકળે છે, પેશાબ બહુ વ. ખત અને ટીપે ટીપે ઘણું કષ્ટ ઉતરે, પથરીનો રંગ કાળાશ પર
For Private and Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોરત,
હોય તથા જરા ચીકાસ પડતીને પેશાબ બહું ગંધ મારતો હોય તો કર્ પ્રકોપથી સમજવું,
૩
પ્રમેહની સમજી—મા રોગ ધણોજ સાધારણ છે. તે બંને જાતીનાં મનુષ્યને થાય છે, ઘણી ગરમ તથા પીતકારી વસ્તુ ખાવાથી, ખાંડ ખટરસ બહુ ખાવાથી રજસ્વલા ( મ્ભટકાવવાળી ) સો સાથે સંગ કરવાથી સ્ત્રીને ગમે તે પ્રકારની ધાત જતી હાય, અથવા અંદર કોઈ પણ જાતનો પાધી હોય, ઇત્યાદી પ્રકારથી આ રોગ થાયછે, એ રોગ ચેપી છે. હાથ રસ વગેરેથી પણ એ રોગ થવા સંભવ રહે છે, આ રોગના બે પ્રકાર છે; ૧ ખરો તથા બીજો ખોટો ખરો પ્રમેહ રજસ્વળા, જેને પ્રદર ૪. ગુહ્ય રોગવાળી સ્ત્રીએથી સગવડેજ થાય છે; તેમ ખોટો પરમો બીજી ઉપર ભ તાવેલી વસ્તુ ઇ. કરવાથી થાય છે તેમાં વખતે પરૂ નિકળે ને ખુ ખરા પ્રમેહનાં ઉનવાને લીધે ચીન્હ દેખાય પણ તે ખરો ન સમ જવો, ને એકજાતનો ઇન્ત્રીનો સેાજો છે, લક્ષણુ ઉપર બતાવેલી સ્ત્રીએથી ગમન કયા પછી આશરે પા અર્ધા કલાક બાદ ઇન્દ્રી પર ખરજ આાવી લાલ થઈ જઈ સાજો આવે છે, ત્રણ બાદ એકાએક તેમાંથી જાડું ને પીળું પરૂ વહી વાતીખાંપર પડેછે, કોઇ વખત વૃષણ સુજી સ્મા‰ છે, કામદેવ જાગૃત ઇન્દ્રી વાંકી થઈ પીડા બહું કરે, વખતે તેમાંથી કોઇવાર એકલું ગંધાતું મુત્ર ચીકણું આવે છે. કોઇને પેશાબપર કીડીઓ બહુ વળગે છે. તેને મીઠો પરમી પેશાબે ધાત વહેછે. આ દરદીને ખાવું ગમે
દીવસ
લોહી પણ નીકળે.
કહે છે; તેમ કોઇને નહી, ને ખાય તે
For Private and Personal Use Only
દાગ
થ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૬૪
પ્રકરણ ૨ જી.
પચે નહીં, ઉલટી થાય; ઉધરસ આવે, કોઈને તાવ માવે. ઝાડો થાય, ખાખું શરીર ઢંઢે, ચકર આવે, કોઈને મનપર બહુરૂપી થાય, ને નાના પ્રકારની સ્વાદીષ્ટ ચીજો ખાધાપર મન દોડે, ઊંઘ બહુ આવે, પેટ પેડુ ઇન્દ્રી ઇત્યાદિક ભાગમાં ફાટને બળવા બહુ થાય મા દરદ જેમ જુનું થતું જાય તેમ મટવાની આશા કમ રાખવી, અને તેમાંથી નાનાં પ્રકારનાં બીજા હજારો દર્દ પેદા થાય છે. મધુપ્રમેહ થવાનાં કારણ,
આ રોગ અસાધ્ય છે. જેમને જુનો થાય, ને પેશાબમાં તે મીઠી ચીજો નિકળે તે વખતે તે પર માખો, કીડીએ ઇ. બહુ બેસે ધૃણી થડી, મીઠી ચીજો, ગમે તે પ્રકારનો અતીશય નશો, અતી હરખ શોક દીલગીરી ઇસાદી કારણાથી મા રોગ થાય છે.લક્ષણુ મા દર્દીને બહું પેશાખ ઉતરે, ને તેમાં શરીરનો મીઠાવાળા સાકર જેવા ભાગ બહુ નીકળે જેને લીધે કીડી ઇ. એસે છે. મુત્રરંગ ઝાઝું હોયછે. તેને તરસ બહુ લાગે, કંઠ સુકાયાં કરે, દસ્ત કબજ બહુ રહે શરીર અશકત પડતું જાય, માંખો, મગજ, કામદેત્ર ઇત્યા દીક ભાગોની શકતી ઘણીજ મંદ પડતી જાય. તેના મોઢામાં છાલા ને અવાળુ મમાંજ કરે, શરીરના ઘણા ભાગપર થોથર આવે ને શરીર પીળુ ને ગળતું જાય. તેને પેશાબમાં બળતર ને તે ટીપે ટીપે માન્યાં કરે—માથી કરી તમામ શરીરનું લોહી બગડી જઈ શરીર ઉપરનાં તથા સ્પંદનાં હજારો નાના પ્રકારનાં દરા પેદા થાય છે.
સદરોગની સમજ. ઘણી તરાવઢની ભારે સીકણી વસ્તુ ખાવાથી, ઘણા
For Private and Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ એ દૃદ્ધિને . એશઆરામ કરવાથી, એકજ સ્થળે બેશી રહેવાથી એવાં બીજા કારણથી શરીરનાં તમામ અવો ભારી જાડાં, ને સ્થળ થઈ જાય છે, તેમાં વિશેષે કરી પેટનો ભાગ ઘણે વધે છે. દરેક મનુષ્યને પેટમાં મિદ હોય છે, પણ વાપીત કફ ઇત્યાદિકના પ્રકોપથી અથવા પ્રયિકના જેરથી ઇદગી ટૂંકી કરી નાખે છે. લક્ષણ-આ દરદીનું શરીર હમેશાં ગળતું જાય, પછાડીને ભાગ્ય જગ પેટ ઈ. ભાગ બહુ જાડાં થતાં જાય, હીંડાય નહીં, દમ ભરાઈ જાય, શરીરમાંથી ગંધ બહુ મારે, કામદેવ બીલકુલ શાંત પડી જાય, કંઠ સેવાય તાવ રહે, શરીર ધ્રુજે ને સહેજ શ્રેમમાં પરસેવો બહુ છૂટે.
ઉદર રોગની સમજ. જે દરદંત મંદાગ્ની હોય તેમાં ભારી, ચીકણી ઈરાદીક વસ્તુઓ બહુ ખાય તેથી, અજીર્ણ વીકારથી, મળવીરોધથી, ધુળ માટી કાંકરી, ઝેર એને ખાવાથી, એવાં બીજા કારણોને લીધે પેટની નસોમાં વિકાર ભરાઈ જાય ત્યારે વાતપીત કફ પ્રકોપ પામી નાના પ્રકારની વ્યાપી પેદા થાય છે. લાક્ષણ. આ દરદીને પેટમાં ગડગડાટ થયા કરે અછાણું રહે, પેટ ચડે, આંખે અંધારા આવે, તથા તેની (આંખની) આસપાસની ચામડી કાળી પડી જાય, શરીર તમામ લખું, તેજ વગરનું તથા અશકત થતું જાય, લુખી ઉધરસ આવે. શરીર દુખે, સાંધા ટુ, વખતે કબજીએત ને વખતે ઝા બહુ થઈ જાય, ને પેશાબ બહુ છૂટે તો વાયુ પ્રકોપ સમજો.
તાવ આવે, શરીરની ચામડી નરમાશ લાગે, પરશેવો બહુ છુટે ઓડકાર ખાટા તીખા જેથી નાક બળી છે તેવા આવે,
For Private and Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જું
આતશ બહુ થાય, પિશાબ લાલ, ઝારે લીલો પાળે વારંવાર થયો કરે છે કડવું, માથું દુખ્યા કરે, સાંધા ટુટે, મગજ ભમી જાય, ગળું બળે તરસ છીપે નહીં. ઇત્યાદી લક્ષણ હોય તો પોત પ્રકોપથી દરદ સમજવું,
મિતું ગળચટુ રહે, મીઠી ચીજો ખાવાનું મન બહુ થયા કરે, ગળામાં ઉધરશ આવે, મગજ ધુમ થયેલું તથા ભારે રહે. જરા તાડવાઈને તાવ ભરાય, અભપર ઈચ્છા ન થાય. ઉંધ બહુ આવે, પિટ પેડુ ભારી લાગે, દસ્ત લીલ જરા સફેત ચીકણો ને ફીણવાળો તથા પેશાબ ગંધાતો સફેત ઉતરે કમજોરી પ્રતીદીન વધતી જાય. વખતે સૂળ પણ ચાલ, હીંડાય નહીં. તથા શરીર ગળતું જાય એવા લક્ષણો હોય તો કફ પ્રકોપ સમજવો,
. . . જળોદરનાં લક્ષણ આ રોગ બહુ ભયંકર છે શરીરમાં લોહી વધે પણ તેમાં સેસણું થવાને જે પાણીનો ભાગ તેને ખેંચી લેનારી નો વીકારી થઈ નબળી પડી જાય ત્યારે તે લોહી બગાડી જાય, ને તેમાંથી મેલું પાણી ઝમી ઝમને પેટની બીજી નસોમાં ભરાઈ જાય છે. તેથી તે નસે ફુલવા માંડે છે. ને પેટ વધતાં વધતાં એક મોટા ગેળા જેવડું થઈ જાય છે, રોગની શરૂઆતમાંજ જે ચાંપતા (યોગ્ય) ઉપાયો કર્યા હોય તે બળાકારે પણ એ રોગ કાંઈક મટે, પણ જે તેનું વધી પડવું, એટલે તે બીલકુલ અસાધ્ય થઈ પડે છે. તેનાં લક્ષણ આ દરદીને તાવ લાગુ પડે છે, પેટમાં બરોળ વધે, શરીર ગળતું જય આંખો ધોળી પડી ઝાંખ આવે, ને પાણું બહુ ઝરે, દમ
For Private and Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનો દોસ્ત,
ચડે, ચલાય નહીં. અન્ન ખાય નહી, ઝાડોને પેશાબ અને કબજ રહે; શરીર કાંપે આા દર્દી બહુજ દુખ પામી મૃત્યુ પામેછે; તેનું કાળજુ સુથાઈ જાય, છાતી માથું ઈ. ખીજા શરીરના ઘણા ભાગોપર સેજા ચડે, ઉલટી બહુ થાય, શરીરમાં મૂળ ચાલે અતીસાર થાય. દરદીનું દરદ થયા પછી સાડા ત્રણ વરસ લગીજ ઘણું કરીને જીવે.
સોજાની સમજ,
તાવ ઇસાદીક કારણેાથી શરીર છેકજ નબળું પડી ગયું હોય, તે વખતે વાતપીત કર્કી યુક્ત ચીજો ખાવાથી, ખટાશ, શાક ભાજી ઈ. દી, ઝેરી વસ્તુ વીગેરે ખીજા પદાર્થો ખાવાથી એ રોગ પે દા થાય છે, તેમજ સ્ત્રીઓ ગર્ભપાત કરે તેથી, શ્રેણી ઉચી જગ્યાએથી પડી જવાથી પેટમાં લેહીની ગાંડ બંધાયછે, તેથી, હરસ, પાંડુરોગ, પેટનાં મોટાં દરદોથી, અતીય નબળાઈથી, ઈ, ખીજા કારણેાથી પણ તેમજ થાયછે, તેનાં લક્ષણુ શરીર બહુ ભારે થઈ જાય, આવો ફેરવતાં બહુ દરદ થાય, શરીર કાળું, લાલ કે વખતે પીંછુ પણ પડી જાયછે, પણ ચામડી નરમ શ્રેણી તથા તેજી બહુ મારેછે, ચામડી કાળી પડી જાય તેને શેક ખહુ સારો લાગે, અને રાત્રે સાજો નરમ પડે તો વાયુ પ્રકોપથી સમજવો, ચામડી લાલ રંગની હોયતો તેને ઝીણા તાવ રહે, ને ખળવા બહુ થાય, આંખો બાલ થઈ અધારાં આવે, તરસ ખહુ લાગે, ચકર આાવે, શરીરમાંથી એક તરેહની દુર્ગંધ નિકળે, ત્યારે પીત પ્રકોપથી સમજવું, ચામડીનો રંગ પીળાશપર હોય અન્ન ભાવે નહી કદાપી ખાવા
For Private and Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જું
જાય તો બકારી આવે, યા પાચન ન થતાં અજીર્ણ જણાય, દીવસે સોજો કમ પડી જાય ગળામાં કફ બોલે, મોટું ગળચટું રહે, તમામ સાંધામાં દરદ થાય, કાપે પેશાબ ઉતરે નહીં ને ઉતરે તો સફેત કફ યુક્ત ચીકણે થાય, ત્યારે કફ પ્રકોપથી દરદ સમજવું. ઝેરી વસ્તુઓના સ્પર્શથી અથવા ખાવાથી પણ સોજા આવે છે, ત્યારે આખે શરીરે બળત્રા ઉછે, ચેન પડે નહીં, ઉધરસ આવે, દમ ચડે, ને તાવ રહે, તથાપી ઉપર બતાવ્યાં લક્ષણો હોય તે ઘણું કષ્ટ વડે પણ દરદી સાજો થાય, જે સાંજે પગથી શરૂ થઈ માથા લગી પહોચે, તેમ પિટમાંથી જ શરૂ થઈ માથા લગી પહોંચે તે દરદી કુદી સારો થાય નહીં.
- આંતરગળના રોગનાં લક્ષણ
આ રોગ સામાન્ય છે, હિરેક પ્રકારનું અતી જેર કરવાથી કસરત કરવાથી, ઝાડે જતી વખત ઘણુ કરજવાથી, જેરભર ઉધરસ ખાવાથી, પેડું ઉપર કોઈ વાતે દબાણ થવાથી, ઘણું ચાલવાથી, મળમુત્ર કવાથી, વાય ને તારે ખોરાક હમેશાં ખાવાથી, ઈ. બીજા કારણોથી વખત આડ ઉપર સોજો ચડે છે, તેથી તેમાં પાણી ભરાઈ જવાથી, લોહીવીકાર થઈ તેમાં ઉતરવાથી, તેમાં મદ વધવાથી, ઈ. બીજા કારણોથી ગળીઓ વધી મેટા નાળીએર જેવડી થઈ જાય છે. તેનાં લક્ષણ ખાંડ વધીને મોટા થાય છે, પેટ, પેડ, કમર, ઈ. ભાગમાં દરદ ઘણું થાય છે, તાવ આવે, માથું દુખે, ઉલટી થાય, દત કબજ રહે, આંખે અંધારાં આવે, ચિન પડે નહીં ને આંડ ઉપર ખરજ બહુ આવે,
For Private and Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનો દોસ્ત.
}
જ્યારે તેમાં પાણી ભરાયુછે સમજવું, કોઈ વખત વૃષણ ઉપરે વાગવાથી, યા દબાણ થવાથી કોથળી કઠણ થઈ જાયછે, ઝાંખ મારે, વખતે અંદરનું લોહી સેાસાઈ જઈ, કે પાકીછુટી જઈ નાનાં થઈ જાય અથવા એમનું એમ રહે, કમર પેટ પેડુમાં દુખાવો રહે ત્યારે, તેનું કદ નારંગી મોટી, જેવું રહે, વગાડી જોતાં મોજ ખોદો (ખોખરો) આવે તો લોહી વીકારથી લોહી ગોળીમાં ઉતરી તે દરને પેદા કર્યું સમજવું. સારણ ગાંઠ કોથળીમાં ઉતરે ત્યારે પણ તેનું વધવાપણું થાયછે.
સારણગાંઠનાં લક્ષણૢ.
આ એક જાતની ગાંડ તમામ મનુષ્યના શરીરમાં હોય છે, મોકશ કારણાથી તે પોતાની જગ્યા બેડી કોથળીમાં, જાંગના મૂળ ૩ વખતે નાભી રસ્તે તે ઉતરેછે, તે થવાનાં કારણા ખાંતરગળના રોગમાં ખતમાં તેજછે, લક્ષણ. ચ્યા ગાંઠે ધીમે ધીમે વધીને મોટી થતી જાયછે, જોરથી ઉધરસ ખાય ત્યારે, મોટો ઘાંટો પાડી બોલાવે, કે ચાલે તે વખત તે બાહાર આવેછે ફ્કત સુવે યા અ ગીને બેસે ને પગલાંબા રાખે ત્યારે અંદર ઠેકાણે પેસી જાય, સ્મા રદીને અજીર્ણ, ચૂંક, મૂળ, તથા મળમુત્ર બજ, રહેછે, શુ રૂઆતમાં જો તેનો બરોબર લાયક ઇલાજ ન થાય તો ધીમે ધીમે વધી જઈ મોટા ડોષલા જેવડી થાયછે,ને તેજ કદની થઈ કોથળી માં પણ રહે છે,
બદ
મા એક જાતની ગાંડ ઘણું કરીને જાંગના મૂળમાં જરા
For Private and Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જુ.
નીચેના ભાગપર ઉપદંશ (ગરમી ટાંકીમાંદી) ના જોરથી થાય છે. આ દરદીને તાવ આબે સૂળ ચાલે ને તમામ શરીરનું લોહી બગાડી નાના પ્રકારના બીજા વ્યાધીઓ પેદા કરે છે.
કંઠમાળનો રોગ તથા તેનાં લક્ષણ. આ રોગ ઘણજ અસાધ્ય છે. તે થવાનાં કારણુ-અછણ વિકાર, તમામ લોહીનું બગડવું, તથા છાતી, મગજ ગળું છે. ભાગમાં બાધી થઈ, નસે સઘળી નબળી કરી નાખી ખરાબ લોહીનો ગળાના ભાગમાં જમાવ કરે છે. તેમાંથી પ્રથમ બદામ આકરની ગાંઠો કંઠમાં કાનની નીચેના ભાગથી શરૂ થવા માંડે છે, તે વખતે અંદરના કે બહારના ભાગમાં દરદ તથા ખરજ આવવા માંડે છે, ત્યાર બાદ ધીમે ધીમે ફેલાઈ જઈ ગળામાં જાણે રૂદ્રાક્ષની માળા પહેરી હોય તેમ દેખાય છે એમ વધતે વધતે છેક પેડ લગી, તે વખતે જગ સુધી માં ફેલાઈ જાય છે, પણ તે પહેલાં તો ઘણું કરીને દરદી મૃત્યુ પામે છે. તિનાં લક્ષણ આ દરદીને પ્રથમ સેહેજ જીર્ણ તાવ લાગુ પડે, ઉધરસ ઉલટી થાય, દસ્ત કબ જ રહે, પિશાબ રંગે લાલ ઉતરે, આખે શરીરે દુખાવો, ને નબળાઈ વધતી જાય, આંખે ઝાંખ પડવા માટે પેટ પડખાં છે. ભાગોમાં સૂળ ચાલે, તરસ બહુ લાગે, અન્નપર રૂચી થાય પણ ખવાય નહીં, છેવટ બહુ દુખ પામી ત્રણ વસની અંદર તે દરદી દેહાંત થાય.
. ભગંદરનો રોગ, આ રોગ બહુ ભયંકર છે, તેમ અસાધ્ય પણ છે. ગુદા (ગાંડ) ની આસપાસ બબે આંગળને છે. વૃષણને નીચેથી તે ગુદાના ઉ
For Private and Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનો .
પૂરના ભાગ સુધીમાં આ રોગ થાય છે. તે થવાનાં કારણો-ઘણી વખત એકજ આસને થંડી તથા ભેજવાળી જગ્યાએ બેશી રહેવાથી, લુ, બગડેલું, અતીવાયુ ઈ. અને ખાવાથી વાયુ પ્રકોપ પામી જઈ, તે જગ્યાએ ફોલીઓ થઈ વહેવા માંડે છે. અતીશય ભાંગ દારૂ પીવાથી, મરચાં અને પીતપ્રકોપે તેવી ચીજો ખાવાથી, તે કોમળ જગ્યા પર લાલ ચાંદુ પડવાથી, તપર ચોટ લાગવાથી, હરસ, ઈ. થી તે જગ્યા પર ચેપ, કોહ, ગડગુંમડ વગેરે થવાથી તેમ બીજા અનેક કારણથી આ દરદ થાય છે. તેનાં લક્ષણ ઉપર બતાવ્યાં તેમનાં કોઈ પણ કારણથી શરીરમાં નબળાઈ, તથા લોહીનો બગાડ થઇ આ દરદ થાય છે. પહેલાં આસપાસ ઝીણું ઝીણી ફોલ્લીઓ થઈ પાકે છે, તે એક એક રૂઝાતી નથી, ને દરદ બહુ કરે છે, પછી, એક બીજા વચ્ચે ચેપ લાગી જગ્યા કોહી સરવ એકઠી મળી જઈ ચાળણીના જેવાં છીદ્રો પડી જાય છે. કોઈ વખત એકાએક આ છીદ્રોનાં મોઢાં બંધ થઈ જઈ એક નવું માં અંદરના ભાગમાં કે બહાર કરે છે, કોઈ વખત એક ગાંઠ જેવું થઈ માંહે બહાર નવું માં કરે છે; ને તેમાંથી ૫ મળ મુત્ર વીર્ય ઈ. વગર રોકી શકાએ નીકળી પડે છે, તથા બહુ જ ગંધ મારે છે, વખતે પર્ . મહેલો ભાગ પાકી ઉઠવાથી ભેગું થઈ રહેલું હોય તે જુદે ઠેકાણે માં કરે છે, તેનો વેગ જાંગથી તે કુલાના ઢકા સુધી છે. (તેટલી જગ્યામાં અંદ૨ આ બહાર ગમે ત્યાં માં કરી શકો) વખતે પાંચ સાતથી વધારે પણ મેં કરે છે. ફોલા કે ગડ જે થયું હોય તેનો રંગ લાલ, નાના મોટી થઈ તરત પાકી જતી હોય તે ગરમીના જેથી સમજ
For Private and Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
2
પ્રકરણ ૨ જી
વું. જો સફ઼ેત હોય, ચળ બહુ ાવે, ને પર બહુ ગંધાય તો કનો દોષ સમજવો. શુદ્દાના ભાગમાં ખરજ બહુ ભાવે તારે ખણતાં નખ વાગી જવાથી, મસ્ત્રો, ઇ. વાગવાથી, તથા લાત ગોટ વીગેરે કોઇ વાગવાથી ખાવું દરદ થઈ જાયછે; શરૂઆાતમાંજ જો તેનો ચાંપતો યોગ્ય ઇલાજ કયા હોય તો વખતે આરામ થવાનો સંભવ રહે, પણ કોલા કાળા પડવા લાગે, તરેહવાર દરદ થાય, ઘણાજ પાકી ઉઠે, ને સેìÝ/ નાભી સુધી આાવી ગયો હોય તેમાં તાવ, સનેપાત ઇ, લક્ષણો થવા માંડે તો તે દરદી કદી ન ખેંચે. ( જો દરદ સાધ્યનું ખસાધ્ય થયું, તો થયું. તે દીવસથી સાડા ત્રણ વરસની સ્મ ઘર ગમે તેવાં દરદનો દર્દી હોય તો મૃત્યુ પામે એવો - અસાધ્ય રોગનો કાયદોછે. એમ મનાય છે.)
ઉપદેશનો રોગ તથા તેની સમજ.
આ રોગ વીસોત્ર તથા અસાધ્ય ગણાયછે, તે થવાનાં મુખ્ય કારણો—સ્ત્રી પુરૂષને મૈથુન કરે, સુન્ની વીધ ગુનો કરે, હાથરસ કરે, ગમે તે પ્રકારના પ્રમેહ, ચાંદી, ટાંકી ઈ॰થી દવાઓ લગાડવી મગર ખાઈ ઘણા જોરથી તથા બંધેજ રહેવાથી ઇન્દ્રી ઉપર સખ્ત મોટ લાગવાથી, ઈ ખીજા ઘણાં કારણોને લીધે, ઇંદ્રી સુજી જઈ તેમાં ચાંદાં પડી પાકી ડે છે, તેમાં જીવાત પડીને, અંતે ખરી પડેછે. તેના દર્દને લીધે તે રોગી ઘણું દુ:ખ સહન કરી પૅડે રીબાઈ રીબાઈ મરણ પામે છે તેનાં લક્ષણ કોલા કાળાશપર હોય; ઇન્દ્રીમાં ચેતન થઈ (કામદેવ જાગૃતી) થ વા ખાલી ખુર્જ આવી ફ્રાટ થાય ને બહુ દરદ કરે તો વાયુપ્રકોપનો
For Private and Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિન દોસ્ત.
૭૩
વ્યાધી સમજ. કંઠ સોસ પડે, શરીર બળી ઉઠે, પેશાબ, ને દસ્ત ઉતરતે પ્રાણ જાય તેવું દરદ થાય, ફલા લાલને પીળા હોય; તથા પણ બહુ ગંધાતું નિકળે તે રીત પ્રકોપ સમજવો. ફોલા સફેત, ચળ બહુ આવે, પરૂ જાડું ગંધાતું, દરદ બહુ કરતું, ધીમે ધીમે વહ્યાં કરે ત્યારે કફ પ્રકોપથી દરદ સમજ્યુ. આવો દરદી સ્ત્રી સંગ કરે તો તે સ્ત્રીને, તથા તેની ઉત્પન થતી પ્રજાને તેજ રોગ થાય, જે તેને દરરોજ સોજો વધતો જાય ને આખરે જીવાત પડી લીંગ ખરી પડે છે તેનું મૃત્યુ નજીક સમજવું.
પાંડુ તથા તેની સમજ. આ રોગ બહુ ભયંકર છે, તે ઘણું કરીને પીઠના ભાગમાં જ થાય છે. ઘરડાં, બાળક, કે જુવાનને, નબળાઈ વધી લોહી બગડી જવાથી ગમે તે પ્રકારના પ્રમેહથી, યા બીજ દરદોને લીધે આ દરદ જલદીથી થાય છે.
તેનાં લક્ષણ –આ દરદીને પીઠની અંદરથી તથા બહારથી સેજે ચડતો આવે છે. ગડ નીકળવાનું હોય તે જગ્યા પર પહેલાં લલાશ તથા માનું માંસ કઠણ દેખાઈ બહુ દરદ કરે છે. આસપાસની જગ્યા તતડીને તેપર નાની નાની ફલીપો થાય છે. પછી ધીમે ધીમે તેઓ પાકપર ચડી, ઘણે દિવસે મોડુ કરી તેમાંથી પાતળુ પર વહેવા માંડે છે. તેનો ચેપ લાગી આસપાસની જગ્યા સડી જઈને, આખરે મોટો ખા માંસમાં પડી જાય છે. તેને રૂઝાતાં ઘણું દીવસ લાગે છે, ગડ દેખાતાંની સાથે તેને તાવ શરૂ થઈ, પીડા વધતી જાય, શરીર બળી ઉઠ, કંઠે સેસ પડે, આંખોમાં ખાડા
For Private and Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જુ:
પેસતી જાય. ચકર આવે, નબળાઈ વધતી જાય, અને ખવાય નહી. તેમ ખાધું પચે નહીં ને આખરે મહા કષ્ટ રીબાઈ રીબાઈ તે દરદી મૃત્યુ પામે છે.
દર ગજકરણનાં લક્ષણ શરીરમાં એક જાતને કી લાગવાથી આ દરદ થાય છે. આ દરદ પણ ચેપીચું ગણાય છે સબબ–જે માણસને તે થઈ હોય, તેની પાસે હમેશને બેસનારાને પણ તે થવાનો સંભવ રહે છે જેને દાદર થઈ હોય તેને ખરજ બહુ આવે એટલે તે ખણે, તેથી પિલો કી તેના નખ ઇ. માં ભરાઈ બીજા માણસને, કે તેના પિતાને બીજે ઠેકાણે વળગે, એમ વધતિ વધતિ છેક પગથી તે માથા સુધી કોઈને વધી જાય છે. શરૂઆતમાં તેનો રંગ લાલ હોય છે પણ જેમ તે જુની થતી જાય તેમ તેમ એક કાળો રંગ પકડતી જાય છે. પ્રથમ તેનું એક ચાકું થાય, તેને ખણવાથી ચેપ લાગી બીજે ઠેકાણે એમ તે નાકાની કિનારીએ જાડી થઈ વધતી જાય, ને વચલા ભાગની ચામડીની ફોતરી ઉખડતી જાય છે, તેના પર બહુ મીઠી ખરજ આવે છે પણ જરાવાર પછી ઘણી બળવ્યા બળે છે. લાલ દાદર ઝટ મટે છે, પણ કાળી કેમે કરી મટતી નથી, તેમાંથી પછી ખરજવું નાના પ્રકારના ઉપવ્યાધીઓ પણ થઈ આવે છે. માથામાં ઊંદરી થાય છે તે પણ, એક જાતની દાદરજ સમજવી.
- ખરજવાનું નીદાન. આ દરદ ઘણું સાધારણ છે. તે શરીરના સર્વ ભાગમાં થા. યછે, પણે વીશ કરીને પગના ભાગમાં બહુ જોવામાં આવે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત,
તુ હીમા જોતા
પ્રથમ તે ભાગની ચામડી લાલ થઈ જઈ આસપાસ મોતીના દાં જેવડા કોલા થઈ માપેછે, તે છુટતા જાય છે, ચેપ લાગી લાગીને એક બીજા સાથે મળતા જાયછે, વળી સુકાઈ જાયછે ને ભીગડાં વળી જાણે મટી ગયું હોય તેમ દેખાય છે; પણ પાછી ખરજ આવી ચામડી લાલ થઈ જઈ દાવા ઉપડે છે અને બહુ દરદ કરેછે. ખરજવું ઘણા વરસ લગી રહેછે, એમ કહેવાય છે, તેમાં ચીરા પડી જગા સડી સડીને મોટાં કાંણાં પડેછે, માસપાસની તમામ જગા સુજી જાય છે અને તે દરદ ફેલાતું જાયછે. ખા ૬. રદીને તાવ આવે, અનપર રૂસી રહે નહી, ઉલટીઓ થાય, શરીરે અગ્ની બળે સાંધા તમામ દુખે, આંખે અંધારા આવે, શરીર ગળતું જાય, ઉધશ બહુ ખાવે તે કોઈ પણ પ્રકારે શરીરે ચેન પડતું નથી.
પુ
વાળો, નારૂનું નીદાન,
આ દરદ સામાન્ય છે જે દેશોમાં પાણી સાફને સ્વચ્છ, તથા ગળેલું પાણી, પીવામાં નથી આવતું તે શોમાં મા દર્દ બહુ જોવામાં આવે છે, સામાન્ય રીતે એમ મનાય છે કે એ એક જાતનો કીડો પાણીમાં રહેછે, તે પેટમાં ગયાથી મોટો થાય છે. તેના લક્ષણ—વાળા માટો થઈ બાહાર પડવા કરે ત્યારે કોઈ ને શીસળ, તાવ, ઝુલાખ, ઉલટી, થઈને નીકળે છે. કેટલાકને કૃત ઝામરા જેવો ફોલોજ થાયછે; ને કોઇકને તો લાલરંગની ક્રૂત ગાંઠ થને તે પાકે એટલે તે ખાહાર નીકળવા લાગે તેમાં પીડા બહું થાયછે. તાવ ભાવેછે, મન ભાવતું નથી, તરસ બહુ લાગેછે ને
For Private and Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જું.
દરદની અકળામણને લીધે શરીરે પરસેવો બહુજ થમાં કરે છે, ભોગ જગે વાળો બહાર આવતાં ટુટી જાય તે અત્યંત પીડા કરે છે. તે ઘણું કરીને પગ ઉપર બહુ નીકળે છે. કોઈકને હાથ, પટ, પેડુ, ઇન્દ્રી, ગુદા, વાંસ, ઈ, શરીરના કેટલાકેક વીચીત્ર ભાગપર પણ નીકળે છે,
વીસફોટકના રોગનું નિદાન. આ રોગ બહુ જ ભયંકર છે, તે થવાના મુખ્ય કારણો– વખતે ચાંદી પ્રમેહ બદ, ટાંકી, વગેરે દરદોથી શરીરનું અંદરનું માંસ, લોહી ઈ. સીજે બગડી જવાથી, અછરણ પ્રકોપથી, વાતપીતના પ્રકોપથી, ન ખાવાની ચીજો હદ ઉપરાંત ખાવાથી ઈ. બીજ કારણથી પણ લોહી, માંસ, બગડીને તમામ શરીરે ફોલો ઉડી આવે છે. તેના લક્ષણ તાવ સન્ન આવે આખુ શરીરને સાંધા દુખે, ને જાણે ટુટી પડતા હોય, તેમ કળતર થાય, પાણી ની તરશે બહુ લાગે અન ખવાય નહી, દસ્ત ઉતરે નહી, ને ઉતરે તે બકરીની લીડીઓ મુજબ ગંઠાઈને ફચા પાણી જેવો ઉતરે પીશાબ પેળે થાય, શરીરે આતમ બળ્યા કરે તથા ફોલા અલગ, અલગ ને કાળા રંગના હોય તો વાયુ પ્રકોપ સમજવો. કોઈ વખત ફલા વહેલા વહેલા ઉઠે રંગે પીળા હોય ને પાકવા માંડે તેમાંથી રસી વહેં, અગ્નીનો સુમાર ન રહે, સત તાવ આવે, બકારીએ આવે, વખતે કડવી ઉલટી પણ થયા કરે માંમાં કડવાઇ રહે અન ભાવે નહી ઈ. બીજા લક્ષણ હોય તે પિત પ્રકોપ. સમજવો. વખતે શરીર ઘણું ભારી લાગે ફોલા સફેતા
For Private and Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનદોસ્ત.
તથા ગંધાતી રસી વહે, પીશાબ ચીકણે ને ગંધાતો નીકળે, દસ્ત બંધાતો ચીકણોને કફયુક્ત નીકળે. તે કફપ્રકોપ સમજવો. આ ફોલાએ વખતે પગના નખથી તે માથાના વાળ સુધી પણ ઉઠી
આવે છે. આ રોગ થતા થતાંમાં યોગ્ય તથા માપના ઉપાયો કરવામાં આવે તે વખતે આરામ થાય, પરંતુ લાંબુ ચાલે, ને શરીરે ધ્રુજારી થાય, અશકતી વધે, ફોલ એકમેક મળીને મેટાં ચાંદાં પડી ખાડ પડી જાય, ને રગે લાલ હોય તાવ કે મુંકે નહી, વીચીત્ર ચાળા કરે મનમાં આવે તેમ બકે આંખો ખાડામાં પિશી જાય, તથા શરીરમાં સણકા બહુ મારેતો તે દરદી ઘણું જીવે નહી, પણ થોડા દીવસમાં મૃત્યુ પામે.
શીતળા બળી કાકાનું નીદાન, આ રોગ સામાન્ય તથા ઘણે ભયંકર છે તે થવાનાં ચોકસ કારણે કોઈથી પણ કળી શકાતાં નથી, દરેક માણસ વહેલા મેડો બચપણમાં, કે જવાનીમાં, કે ઘડપણમાં, તેનો ભોગ થઈ પડે છે, તેમ કોઈને બેચાર વખત પણ નીકળે છે, તબીબો, હકીમ, વાંદો, ઈવીનો એમ માને છે કે, તે વાત પીત, નકફ જે દરેક મનુના શરીરનું બંધારણ છે; તેમના પ્રકોપથી લોહી વિકાર પામી, માંસ
ચીને તે સાથે બગડી તેના ફેલા વધારે ઓછા તેના પ્રમાણ માં નીકળે છે. તેને કેટલાક વિદ્વાનો તે અક જાતનો વીસફોટક જ કહે છે તિનાં લક્ષણ દરદની ત્રણ જાત છે, બળીઆ, અછબડા, નિ ઓરી, બળીઓ એટલે શીતળીના દાણા મોતી જેવા સફેત નીકળે છે. દરેક નીરોગી માણસને તે નીકળતાં પહેલાં સકત તાવ આવી શરીરના જેટલા ભાગ ઉપર નીકળવાના હોય, તે
For Private and Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જુ.
ભાગ તમામ લાલ થઈ જાય ને પછી તે દાણું દેખાય છે. ચારેક દીવસમાં પાકી ઉઠી તરત રૂઝાવા માંડે છે ને થોડા દિવસમાં સફ મટી જઈ શરીર પર જરાભર તેનું ચીહ રહેતું નથી. જેનું લોહી વિશેષ બગડયું હોય, તો તેને એકદમ તાવ આવી શરીર લાલ પડતાંજ, દાણા ભેગાભેગા નીકળીને પાકી ઉઠી ઉંડા ખાડા પડવા માંડે તે રંગે કાળા હૈય, તાવ તે સાથે લાગુ પડે, ઝાડો, ઉધરસ, કફ * મરડે, સ્વાસ ૦ થાય છભ, ગાલ, મિાં, આંખો ઈ જગા ઉપર પણ ફેલાઓ છે, અન ખવાય નહી ત્યારે તે દરદીની જીવવાની આશા મુકવી, તેમ છતાં કદાપી જીવે તે આંધળુ, કાણુ, બેહેર, બેબ, અપંગ, ઈ. આવી કોઈ પણ પ્રકારની જબરી ખોડ રહી જાય, અછબડા ઓરીમાં તે દાણા છુટા છુટી તથા ગણી શકાય એવા નીકળે, તાવ આવે પાકી ફુટી જઈ તરત આરામ થઈ જાય આમાંથી કઈક ભાયગેજ મૃત્યુ પામે યા ખોડ ખાંપણ વાળુ થાય.
મસ્તક રોગ-માથાના રોગનું નિદાન. આ રોગ થવાના મુખ્ય કારણો–મગજ ખાલી પડી જવાથી નાના પ્રકારની ખાવાની ચીજે બહુ ખાવાથી ખટરસ, લુખ અજ, ઈ. બહુ ખાવાથી, જોહી વિકારથી પવન બહુ લાગવાથી, વગરે બીજા કારણોથી વાત, પતિને કફ પ્રકોપ પાંમી માથામાં નાના પ્રકારની વ્યાધી પેદા કરે છે. તેને મસ્તક રોગ કહીએ છીએ, તેના લક્ષણ—કોઈ વખત દીવસ કરતાં રાત્રે માથામાં ઘણી જ પીડા થાય, ચેન પડે નહી, માથું ભમી જાય, કોઈ બોલે તે સહન ન થાય, અન ભાવે નહી તરસ લાગ્યા કરે નાક બંધ રહે, ઉપરા ઉપરી બગાસાં ખારે છીક ન આવે, શરીર નબળુ થતુ જાય, ચ
For Private and Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિને દોરતકર આવે, આંખે ઝાખ વળે હાથ પગટુટે, ઊંઘ બરોબર ન આવે ને દુષ્ટ સ્વપના આવે, આ દરદી કબજ રહે છે. આ લક્ષણ હોય તે વાયુ પ્રકોપથી દરદ સમજવું. કોઈ વખત માથામાં અગ્ની બહુ બળે આંખોમાં બળતરા, દીવો, તેજ ઈ. પ્રાસીત વસ્તુ, બરાબર જેવાય નહી, તેમ નીચુ પણ જોવાય નહી, મગજમાં સણકા નાખે કોઈ અડે તે ખમાય નહી, ને દરદ બહુ થાય, છરણ તાવ રહે, માં કડુચુ રહે પેસાબ લાલ થાય, તમ મ શારીરે આતસ થાય ઈ. ચીન્હો હોય તો પોત પ્રકોપ સમજવું–વખતે શરીર ઠંડું, ભારે, થાય ગળામાં કફ બોલે, માથુ ટુટી પડે, તમામ ચહેરા ઉપર ફેફર આવેલી હોય તથા તેજ મારે સ્વાસ રૂંધાય શરીર ગળતુ જાય માથને ગરદન ઉપર જાણે બોજો મુક્યો હોય તેમ ભાર લાગે શરીર પુજે તાવની અસર રહે ઈ.બીજા લક્ષણ જણાય તો કફપ્રકોપ સમજવો. કોઈ વખત નાક યા કાનને તે કોઈ પ્રકારનું જનાવર મગજે ચડી જાય ત્યારે દરદી માથું પછાડી નાખે એક તેને દરદ થાય ઘડી ઘડી ચમકી ઉઠે નાક વાટે લોહીને પરૂ નીકળે, ઉની રેતી અગર દેવતા આગળ માથું ધરે ત્યારે તેને ચેન પડે, ને લગાર ખસેડ્યું કે બળતરા તથા બેચેની શરૂ થાય. કોઈને સુયોદય થશે કે માથુ અડધુ કે વખતે આખું દુખવા માંડે ભુખ્યાને બહુજ દુખે ને ચેન પડે નહી, ને જેમ સુર્ય અસ્ત પામવા લાગે તેમ તેમ દરદ કમી થતું જાય અને રાત્રી પડી કે જાણે દરદ છે જ નહી તેને વીદવાન લોકો આધાશીશીનું દરદ કહે છે, કોઈને તો અમસ્તી જ માથામાં પીડા થયા કરે અને પુરૂ દેખાય નહી વાયુની પ્રકૃતી જણાય ઘડીમાં આંખો બળવા મંડી જય માથુ ટુટી પડે જીર્ણ તાવ અથવા તાહારીઓ તાવ આવે બકારીઓ આવ્યા કરે,
For Private and Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
to
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જી.
ઉલટી
થાય, માંહે થોથર આવે ગરદન માથુ કાનના મુળકપાય તથા લમણા વીગેરે ભાગો જાણે ટુટી પડે તેમ લાગે, બળતરા ખળે ને અનંત પીડા થાય શરીર કાંપી ઉડે પરશેવો બહુ થાય, તથા કોઈને તો વળી ઝાડો ને પીશાબ દર્દના જોરમાં નૉકળી પડેછે. સંધીવાનું નિદાન.
તે થવાના મુખ્ય કારણો આ દરદ હ્મણુંકરીને ઉપદંશથી શુરીર નબળુ પડી જવાથી,ખટાશ વાળી વસ્તુ બહુ ખાવાથી શરદ, અને વાયડી સોજો ઘણી ખાવાથી, હવા તથા ભજવાળી જગ્યામાં ઘણું રહેવાથી થાયછે. તેનાં લક્ષણ. આા દર્દ ઉપડવાની શરૂમ્માતમાં તાવ આવે, પરશેવો બહુ છુટે, દસ્ત કબજ, પેશાબ રંગે લાલ ઉતરે, આખા શરીરમાં કળતર તથા દુખાવો થાય, માથુ બહુ દુખે, ખભો, કોણી, ઢીંચણ, ૪ ભાગોમાં દુખાવો બહુ, ને વાળી શકાય નહીં, તેપર સાજો ચઢી આવે, એમ ધીમે ધીમે તમામ શુ રીરના સાંધાં ઝલાઈ જાય. તે વખતે નાડીનું પ્રમાણ નથી રહેતું તેમ થવાનું મુખ્ય કારણ લોહી વીકાર; તેમાં વાયુ પ્રકોપ પામી ± રવા લાગે ત્યારે છાતી બહુ દુખે, પછી ધીમે ધીમે મુગી, ચકરી, ઈ. બીજા નાના પ્રકારના વાયુના રોગો ઉત્પન્ન કરેછે. મા દર્દ કષ્ટ સાધ્ય છે. ઉપદંશ, ચાંદી ઈ. રક્ત વીકારથી જો મા દરદ થાય તોપણ આવાંજ સૌન્હો થાયછે; તેની દરકાર ન કરતાં, તે દરને જેમ જુનું થવાદે તેમ તેમ તે ભયંકર રૂપ ધારણ કરે છે. આ દૂ રદીને આખો દહાડો સૂઈ રહેવું પડે, શરીરના કાઈપણ ભાગવડે તે પોતાનું કામ કરી શકતો નથી, કોઈ ઉચકી ઉઠાડે ત્યારે ૐ ને બેસાડે ત્યારે ખેસે, આ અવસ્થામાં દરદ અસાધ્ય ગણાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનોરત.
૧
રકતપીતના રોગનું નિદાન. આ રોગ દુનીઆના સર્વ ભાગમાં જોવામાં આવે છે. તે ઘણે ભયંકર, ને અસાધ્ય છે. માંસ અહારી, માછલાં ખાનારા,ને બહુ દારૂ પીનારા લોકોમાં આ રોગ બહુ જોવામાં આવે છે. લેહીના બગડવાથી, અંદર માસમાં વાતડીત, કફનો વીકાર ઘણે થઈ શરીર તમામ સાંચા બગડે ત્યારેજ આ રોગ થાય છે. તેનાં ચીલ્ડ કોઈને પ્રથમ શરીરમાં ગાંઠ બંધાઈ, તમામ શરીર બેહેરું પડી જાય છે. તે પર ધીમે ધીમે સો ચડી, તે ગાંઠો ફુલતી જાય છે, પછી પાકે ન ફરે; કોઈને એકદમ સખત તાવ આવી, શરીર ઉપર નાની ફોલીઓ થઈ, પાક ચાંદાં પડી, તમામ શરીર પાકી ઉઠે. જે ભાગપર પ્રથમ આ દરદ ઉઠે, તે ભાગનાં હાડકાં સડી, ખરવા માંડે માંસ ગંધાઈ ઉો, તથા પરૂ વહી રાંધી એટલી મારે કે કોઈ થી પાસે ન જઈ શકાય. જે દરદ ચેહેરા ઉપર ઉતરે તે પ્રથમ કપાળ ને લમણા પાકે, ધીમે ધીમે નાક, કાન, ખરી પડે, ગળુ પાકી ઉઠે, મિનું તાળવું સડી, નાસુરો પડી જાય, માથાપર એક વાળ ન રહે, ધીમે ધીમે દરદ નીચે ઉતરી હાથ પગનાં આંગળાં ખરી પડી માત્ર પૂંઠાંજ રહી જાય, તાવ લાગુ રહે, તમામ શરીર બેહેરું થઈ જાય, અશકતી વધતી જાય, બળતરાનો પાર ન રહે. જેમ ઘણાંખરાં અસાધ્ય દરદોમાં ત્રણ વરસની અંદર દરદી મૃત્યુ પામે તેમ આ દરદને નથી, આ દરદ ઘણું દીવસ લગી દુખ સહન કરી છેવટે મૃત્યુ પામે.
રતવાનું નીદાન, આ રોગ સાધારણ પણ ભયંકર છે, ઘણું મલીન રહેવાથી.
For Private and Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જુ.
ખરાબ હવામાં ફરવાથી, જબરો ઘા વાગ્યાથી પ્રમેહ, ગંઠીઓ, સં ધીવા, વગેરે રોગોથી, જીવ, જંતુ કરડવાથી તેમના ઝેરને લીધે,, કારણોથી આ દરદ થાય છે, તેનાં લક્ષણ-આ દરદની શરૂઆ• તમાં તાડીઓ તાવ આવે, જે ભાગમાં તે નીકળવાનો હોય તે ભાગ લાલ થઈ જઈ સુજી જાય છે. તેમાં અગન બળે, સણકા નાંખે, ને પકે છે. કોઈ વખત તે મોટું રૂઝાઈ બીજી જગ્યાઓમાં ફરે છે કે વખતે એમનો એમજ ફેલાતું જાય છે. આ દરદીને તાવ કાયમ રહે, ને તાડવાઈ બીજે તાવ ભરાય, વખતે કબજીઅત રહે છે કે, ઝા થઈ આવે, ભ્રમણા થાય. ચકર આવે, વીચીત્ર ચાળા કરે ગાળો દે, ઉઠીને નાસવા માંડે, બડ બચ્ચાં કરે, ઉલટીઓ બહુ કરે પિશાબ લાલને જરા પીળા નીકળે, શરીર, આબે અગ્ની બળે, તરસ બહુ લાગે, ખવાય નહીં, ગળુ સુજી, માહિ ગાંઠ હાલે, માં આવી જાય, તેથી પાણી પણ ઉતરવું મુશ્કેલ પડે, આટલાં સીન્હો થઈને વખતે રતવા બાહાર પડે છે, તે લોહી, માંસમાં મળી તેમને બગાડે નહી તો થોડી મુદતમાં તે દરદ મટી જાય પણ તેમ ન હોય, ને અંદર પ્રવેશ કર્યો હોય તો, દરદ બહુ કરે, શરીર બી. લકુલ અશક્ત થઈ જાય, જે ભાગપર નીકળવાનો હોય, તે ભાગ સુજી જઈ, સફેત ફોલા ઉછે, પાકી જાય, પાણી વહ્યા કરે, માંહેનું માંસ સડતું જાય, ફાલતું જગામાં માં કરે અને તે હાડકાં પણ સળવા લાગે; તેથી કરીને તે દરદી રીબાઈ રીબાઈને મૃત્યુ પામે અગર તેમાંથી બચેતો મોટી ખોડ રહે છે. આ દરદ માથાથી માંડી પગ સુધીમાં ગમે તે ભાગમાં ઉતરે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિન દોરત.
કોગળીયું યા મરકીનું નીદાન. આ દરદ જગત પ્રસીધ છે, નાનાથી તે મોટા સુધી સૌ, એને નામે ત્રાસ પામે છે. એ દરદ ઉત્પન્ન થવાનું કારણુ-પીવાના પાણીમાં કોઈ પણ જાતની ગંદકીવાળું પાણી મળવાથી તે લોકોને પીવામાં આવે છે ત્યારે, કુરગંધવાળી જગ્યામાં ઘર પાસે હોય, ઈ એવાં બીજાં ઘણાં કારણેથી આ રોગ પેદા થાય છે, તે બહુ જલદીથી ફેલાઈ જાય છે, ઘણી એક વખત એ રોગ ફેલાયો હોય તેની બીક લાગવાથી પણ કેટલાક એના ભોગ થઈ પડે છે. તેનાં લક્ષણ–પ્રથમ ઝાડ તથા ઉલટી થવા માંડે, તે સાથે તાવ આવે, ત્યારે દરદીને હાથે પગે એટલે ચઢવા માંડે, પેટમાં ગુછળાં વળે; હાથ, પગ,ને તમામ શરીર બેચાય, સ્વાસ મંદમંદ ચાલે પાણીની તરસ બહુજ રહે, શરીર કાળુ તથા ઠંડું પડતું જાય, પરસેવો બહુ છૂટે, નાકવાટે વાસ નીકળે તે પણ છે લાગે સ્વાસ રૂંધાય, છાતીમાં ડચુરો બાઝે, શરીરમાં આતસ ઉછે, ચહેરો ફીકો ને કાળાશ પડતે, આંખો ઊંડી પેશી જાય, ને નાનું ઠેકાણું રહેતું નથી. આવાં ચન્હો થાય છે, ચોવીસ કલાકની અંદર ગમે તે વખતે તેનો દેહ નાશ પામે, અગર તે ઉપરાંત, ચાલે, તાવ કમી થાય, ઝાડ, ઉલટી, બંધ થાય, કે - ૩ રહે, નાડી ઠેકાણે આવવા લાગે શરીર ગરમ થવા લાગે, નાક વાટે ગરમ સ્વાસ નીકળવા માંડે તો દરદી બચી જાય; પણ તે સાથે ઝા તથા ઉલટી રગે સફેદ હોવા જોઈએ, જે ઝાડે રાતો ને ઉલટી કાળારંગની થાય તો તે દરદી કદી બચે નહી. પીસાબનો સુમાર નથી રહેતે દરદી વખતે બચવાનો હોય તે પીશાબ છુટે ને
For Private and Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
८४
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ
વખતે પીશાબ છુટયા કરે તોય પણ મૃત્યુ પામે છે. આ દરદ ગર મીનું કહેવાય છે, તેથી તરત લોહીનું પાણી કરી
મીનો ક્રમ
એકદમ લેઈ લે છે.
મુંઝારાની ગાંઠનું નીદાન.
આ દરદમાં કાળજામાં કે પેટમાં એક જાતની ગાંઠે ખંધાય છે. તેને કૈટલા એક થાન લોકો એક જાતનો સનેપાત કહેછે, તે ઘણો ભયંકર છે. તેનાં કારણ—સૉકસ રીતે કહી શકાતા નથી, પરંતુ મુખ્યત્વે કરીને એમ મનાય છે કે, તાવના સખખથી, શરીર અસત પડી જાય, તેમાં કુપથ્ય થાય ત્યારે, પીતપ્રકોપી, આ દરદ ઊંચું થાય છે, કોઇ વખત સનેપાતમાં પણ તે દેખાવ દેછે. દારૂ, ઇ, નીશાની ચીજો ખાનાર માણસનું કાળજું બળી જાય છે, તેનાથી પણ એ ગાંઠ પેદા થાયછે, મતલબ કે ગમે તે કારણથી શરીરમાં અસતી બહુ વધી પીતોપે છે ત્યારેજ આ ગાંઠ થાયછે તેના લક્ષણુ~સ્મા દરદીને તાહાડી તાવ સૌં આવે, ને શરીર સ્મસત થતુ જાય, પરસેવો બહુ છુટે, વા ઘણી વારવાર આવે, વખતે મરડો કે જુલાબ થાય, માં ગંધાય, હાડમાં તાવ તો હોય, તે ઉપર તાહાડ વાહીને બીજો આવે, ઉલટીઓ થાય અન્ન ખવાય નહી, તરશ ખહુ લાગે, માંખો ખાડામાં પેસી જાય, રીર કાળુ, કળાહીન તથા અશક્ત થતું જાય, પીઠ, પાંસળાં, પેટ, પેડુ, છાતી કાળ, ઇ. ભાગપર સાળ આવે ને દરદ ધણું થાય તથા કાળી બંધુ પાકી જાય, પછી તે ગાંડ પાછળ પીડથી માંડીને ઋાગળ પેડ્ડથી તે છાતી લગીના ગમે તે ભાગમાં માં કરેછે. તેમાંથી લોહી પર,
For Private and Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દિને દોસ્ત.
૮૫
પુષ્કળ નીકળે છે, જેને આપણા લોકો મુંઝારાની ગાંઠ ફાટી એમ કહે છે. આ દરદિને ઉધરસ, દમ, થાય બળખા બહુ નીકળે, વખતે તેની સાથે લોહી કે પરૂ પણ નીકળે છે. જે ગાંઠ પેટમાં ઊતરીને ફાટેતો, ઝાડામાં કે, ઊલટીમાં બહુ પરૂ પડે છે; તેને ઊંધ જરાભર આવતી નથી, દમ રૂંધાયા કરે, પેટમાં બહુ દરદ વધી નાડી ટુટી જાય, ને દરદી વિહેલો મરણ પામે છે. સાધ્ય લક્ષણ-સાડ સાથે એક તાવ હોય તે ઉપર બીજે વધારે જોરથી આવે, છીક ખાવાથી, બગાસાથી, દમ લેવાથી, જોરથી બોલવાથી, વગેરે કારણોથી, છાતી બહુ દુખે, પીશાબ લાલ રંગનો ઉતરે, ઉલટીઓ થાય, પેટ સજડ, ને નળ કઠણ થઈ જાય તરસ બહુ લાગે માયુ બહુ દુખે, અન ખવાય નહી, સાંધા દુખે, તાવ, ચઢતો ઊતરતો થાય, શરીરમાં સુળ ચાલે, અને દરદીનું કાળજુ પાકી જઈ રુટીને પરૂ નીકળે તે પણ તેને આરામ વહેલો થાય છે,
સળેકમને નીદાન, સળેકમ ઘણું કરીને સરદીથી તથા ગરમીથી થાય છે, રૂતુના બદલાવાથી, પાણી ફેર થવાથી, બદ હજમી, તથા રસવીકારથી, થાક લાગે તે વખત સરદીની વસ્તુઓ ખાવાથી વા. ઠંડી હવામાં ફરવાથી, મરચા ઈ. ગરમ વરતુઓ ખાઈ ઉપર તરત પાણું પીવાથી વિગેરે કારણેથી પણ થાય છે. તેના ચીન્હ છણે તાવ આવે, માથું દુખે, નાક, આંખોમાંથી પાણી ટપકે, નાક બંધાઈ જાય, દમ રૂંધાય, અનપર અરૂચી, અઝરણું જણાય, દસ્ત કબજ, નાડી ઉતાવળી પીતના ઘરની હોય, પાણીની તરસ બહુ લાગ, ગળુ બળે, ને વખતે તેમાં ગરમી જણાય તેથી ખોરાક ગળતા
For Private and Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જુ.
બહુ મુશ્કેલ પડે, તેનું જોર બે દીવસ લગી રહી ઘણું કરી ત્રીજે દિવસે નરમ પડે છે. કોઈ વખત ઘણો મંદાવાડ આવવાનો હોય ત્યારે કફ પ્રકોપી, કફ જવર આવી, તે સાથે સલેખમ બહુ જોરમાં થાય છે.
પીનસનના દરનું નિદાન. નાકની અંદર કોઈ ચીજ પસી જવાથી, માંહેના હાડકા ઉપર સન ચોટ લાગવાથી, મગજમાં ઘણી ગરમી હોવાને લીધે નાકની અંદરનું હાડકુ સુઝી જઈ સડી જાય છે, તેમાંથી પ૩ ઈ. બહુ વહે છે ત્યારે તેને આપણા લોકો પીનસનું દરદ કહે છે. તેના લક્ષણ પહેલાં આ દરદીને તાવ આવે, માથું દુખે, દમ બરાબર લેવાય નહી, નાક બંધ રહે, ને તેમાંથી પાણી ટપક્યા કરે. પછી ધીમે ધીમે માંહેનું હાડકુ સડી, પરૂ નીકળે વખતે તે પરે સુકાઈ જઈ તેનાં ભીગડાં તે જખમ પર વળે, અને જ્યારે મહિથી નવું પરૂ થઈ નીકળે ત્યારે ભીગડાં ઉખડી પડી એટલું ગંધ મારતું નીકળે છે, પોતાને સામે માણસને તે ગંધ વેઠાય નહી. પછી નાકનું હાડકુ છેક ખવાઈ જઈ, ટેરવું ટુટી પડે, નાકની દાંડી ઉપર ન ભ્રગુટીની નીચે ખાડો પડે, વખતે તાલવામાં તથા મમાં કાણું પડી જાય, ત્યારે તે પાકી જઈ તેમાંથી લોહી પરૂ બહુ વહે છે. આ દર૬ અસાધ્ય છે,
વરોધનું નીદાન, આ દરદ સારદીથી થાય છે. ઘણાં થાકથી, તાવથી, ઈ, સબબ થી પરશેવો બહુ વળે તે વખતે ખુલી હવા એકદમ ખાવાથી, ધુળ, બે પેટમાં જવાથી તથા વાત, પીત, અને કફ પ્રકોપથી
For Private and Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિને દોસ્ત.
૮૦
આ દરદ થાય છે, તેના ચીન્હ–આ દરદીને કફનું જોર ઘણું હોય છે, યુક ફીણનું ભરેલ નીકળે, તે સાથે પરૂ નીકળે, શરીર માં તાવ રહે સ્વાસ રૂંધાય, માથું દુખે, અને ખવાય નહી. તરસ બહુ, લાગે, છાતીને પાંસળાં બહુ દુઃખે પીશાબ લાલ રંગનો તથા બળતરા બહુ થાય, ઉધરસ ઘણી આવે ઘણું હાંફે છાતી રૂંધાય, ગળામાં કફ બોલે, ઝા ઉતરે નહી, શરીર લેવાતું જાય, ચીકણે કફ પરૂ સાથે બહુ નીકળે, નીરાતે ઉધાય નહી, ઘરડાં ને નાનાં બાળકને આ રોગ એ મોટો શત્રુ છે.
લુ લાગવાનું નિદાન. સુર્યના તાપથી, અગર તાપમાં ઘણું ફરવાથી આ દરદ થાય છે. તે ફક્ત પોત પ્રકોપથી થાય છે. તેના કારણે. મુળ સુર્યના તાપની ગરમી હોય તેમાં જે માણસ બહુ દારૂ પીએ ઈ. વસન કરે, યા એવી ગરમ ચીજો ખાય કે લોહી તપી જાય ને પતિ હમશાં પ્રકોપમાં રહે, તેવા માણસને આ દરદ જલદી લાગુ પડે છે. તેના લક્ષણ આ દરદીને પ્રથમ ઘણો સર તાવ આવે, તે સાથે હાથ પગના સાંધા દુખે ને ટુટી પડે, માથુ બહુ દુખે, ચકર આવે, તરસ છીપે નહી, દમ પુરો લેવાય નહી અકળામણ બહુ થાયઝા પિશાબ કબજ થાય, આંખો બળી ઉઠે, ને તેજ ઈ. બહુ ઉજળી વસ્તુ દેખી શકાતી નથી, ખાલી ઉલટીઓ થાય છે “કોઈ વખત તો તે માણસને બેશુદ્ધી થઈ મુર છાઓ આવી જાય છે, હાથ, પગ, અને મેહતી નસે ખેંચાઈ જાય છે, દમ બીલકુલ લેવાતો નથી તેથી અકળામણ બહુ થાય છે, નાડીનું ઠેકાણું રહે નહી, પાણી પી પી કરે
For Private and Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
2
પ્રકરણ ૨ જુ. ઝાડો, પીશાબ, એકદમ છુટી જાય, ને સનેપાતવાળા દરદીની માફક વીચીત્ર ચાળા કરે તો તેને જીવવાની આશા બલકુલ કમ રહે છે.
શીળસનું નીદાન. અજીરણ વીકારથી, ઝેરી પદાર્થોના ખાવાથી ઝેરી જાનવરોને પર્શથી અથવા કરડવાથી, ઈ, બીજા કારણેને લીધે શરીર ઉપર જાડાં જાડાં ચાઠાં પડી જાય છે તેને આપણા લોકો શીળસ કહે છે. તેનાં લક્ષણ આખું શરીર લાલ રંગનું થઈ જાય, માંકડ ઈ૦ જાનવર કરડે ને જેવા ચાઠા ઉપડી આવે તેવા, બધે શરીરે ઉપડી આવે ખરજ આવે ઓડકાર ખાટા, છાતીને ગળું બાળી નાંખે એવા આવે, તાવ આવે, માથુ દુછે, શરીર બધુ ફાટે ને બળતરા થાય, વખતે ઝાડે પણ થઈ જાય છે. તે બેચારેક દિવસ રહી મટી જાય, વખતે ફરીફરીને અઠવાડીએ, મહીને પણ ઉપડી આવે છે, તે સર્વ અજીર્ણ વિકારમાં પિતપ્રકોપથી થાય છે.
કખવા–બામલાઈનું નીદાન, આપણે લોકો આ દરદને બામલાઈ તથા બગલનું ગુમ કહે છે. તે ફકત લોહી વિકારથી તથા અશ્વતીને લીધે જ થાય છે એ મ મનાય છે. તેની પીડા સાધારણ ગુમડાં જેવી, તથા બળતરા બહુ બળે છે.
લુખસનું નીદાન. આ દરદ એક જાતની સુકી ખસ છે, આખે શરીરે ઝીણી
For Private and Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિને દોસ્ત.
૮૮
ઝીણું લાલ રંગની ફોલીઓ બહુ થાય, મીઠી મીઠી ખરજનો પાર નહી અને ખણ્યા પછી તેટલી જ બળતરા સમજવી, કોઈ કોઈ વ ખત ગુપ્ત ભાગમાં થવાથી તે માણસને એટલે શરમીદો કરે છે કે તેનાથી લોકોમાં બેસાતું નથી, સબબ તે પર મીઠી ખરજ બહુ આવે છે.
ખીલનું નિદાન. જુવાની ફૂટી હોય ત્યારે ચહેરાના ભાગ ઉપર જીણી ફોલીઓ થાય, તે પાકી જાય ત્યારે ફરે, ને માંહેથી દાણો નીકળી જાય છે. પણ જે તેને અધકચરી ફોડી નાખી હોય તો તે જગા પર કાળો ડાગ પડી રહે છે. તે લોહી વિકારનું કારણ છે. કોઈ વખત ખીલ જરા મોટો થાય ત્યારે તેની આસપાસની ચામડી લાલ થઈ જાય છે પણ તે ઉપર જરા ચીકણ વસ્તુનો સ્પર્શ થયો કે તેના ઝહેરથી તે ગુમડાનું રૂપ ધારણ કરે છે, જે તેનું જોર બહુ વધે તે ઘણો ભયંકર થઈ પડે છે.
ખસનું નિદાન. આ દરદ એક જાતના કીડા શરીરે લાગવાથી થાય છે, એમ મનાય છે; પણ લોહીને બગાડ શરીરમાં હોવો જોઈએ. ઘણું ગંધને મિલા માણસને, તે બહુ થાય છે. આ દરદ ઘણું કરીને બે હાથપર જોવામાં આવે છે, અને વખતે આખા શરીર પર પણ થઈ આવે છે. તે પર ખરજ બહુ છૂટે તેના દાણું જુવારના દાણા જેવા થાય છે, તે પાકે ફુટે રૂઝાય, ને જેડે ચેપ લાગવાથી નવા નવા ફોલા ઉઠી આવે છે, તેની પીડા જ્યારે તે બહુ જોરમાં હોય ત્યારે સાધારણ ગુમડાં જેવી સમજવી.
For Private and Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૯૦
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ છુ.
મળવું—દાઝવાનું નીદાન
શરીરને લાગવાથી શરી
ખગ્ની, જલદ તેજાબ ઇ॰ વસ્તુ રનો ભાગ લાલ થઈ આવે, બહુ લાગે તો કોલા ડે, તે ઘણાજ શરીરમાં કેટલાક ભાગ એવા છેકે
ઉઠી ભયંકર થઈ પડે
તોપણ ઘણાદુ ખે
લાગે તો ચામડી બળી જાય. તેપુર જરાક માંચ, લાગે કે તરત પાકી ને કેટલાક ભાવ એવા છે કે મસ દાઝેલા હોય તરત સ્મારામ થાય. દાઝવાથી અંદરનું માંસ ફેલાતું બહુ વધી પડે તો તે દર્દીને શરીર બહુ સજ્જડ રહે, મુરછા ગ્માવે શરીર ઠંડુ પડતું‘જાય, તથા નાડી પણ ક્ષીણ પડતી જાય તેમાંથી નાના પ્રકારનાં બીજાં ઘણાંક દરદોજેવાંકે ધનુર્ આંચકી, અને વાત ઇ॰ થાય છે.
પાકી ઉઠે તે ફેલાતું
કાંપવા
લાગે તાત્ર
હડકવાનું નીદાન.
મા ૬૨૬, માણસને હડડામ્બેલું કુતરૂં કરડવાથી એક સ્મા વાડીએ, મહીને કે વરસની આખરે થયા વગર રહેતું નથી, કુતરાંને હડકવા કેમ થાય છે, તેનું ચોકસ કારણ કોઇથી કહી શકાતું નથી, પરંતુ સાધારણ રીતે એમ મનાય છે કે, હડકાએલી શીખા ળના કરડવાથી, ઉધાઈ, ઈ જનાવરોને ખાઇ જવાથી, તેના ઝહેરવડે ગાંડુ થઈ જઈ લોકોને, જનાવરોને, તે કરડતું ક્રૂરે છે, તે અવસ્થામાં તેના મોઢામાંથી લાળ ચુએ છે તે પુંછડી "પાછલા બે પગની વચ્ચે સીધી લટકતી રહે છે; તે વખતે તેને ખાવા પીવાનું ભાન નથી રહેતું ને રીબાઇને ચેાથે દહાડે, તે મૃત્યુ પામે.વળી એમ પણ મનાય છે કે જે જનાવરો મૈથુન કરતાં ગંઠાઈ જાય, તેમના
For Private and Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રાધિવિનાશ યા હિંનોદોસ્ત,
રૂપે આ ગ્રંથમાં પ્રગટ કર્યું જેને વાંચોવીદીત થવું; કાનના રોગ ૧૮ પ્રકારનાછે ને તે, ખાંડ, ખટાસ, ખારાસ, મગજના બગડ વાથી કાનમાં પાણી જવાથી, મેલ ભરાવાથી, ઝીણા જીવો કાનમાં પેસવાથી, વાગવાથી, ભયંકર ખવાજ સાંભળવાથી મા રોગ ઉત્પન્ન છે.
૯૩
વાયુના પ્રાળથી, ાનમાં ધાંધાટ થાયછે, ઋણી ચસકો આવેછે, મેલનું શાસણ થઇ પાણી જેવું બારીક નીકળેછે, પોતથી કાનનો ભાગ રાતો થઇ સાજો માવેછે, અને બળતરા થાયછે અને પીળાશપર દુર્ગંધીવાળુ પાણી કાનમાંથી નીકળે છે, કફના પ્રકોપથી કાનની અંદર સાજો ચડી પીડા થાયછે, જાડુ અને હળુ અને ચીકું પાણી નીકળેછે, અને કાનમાં મેહેરાશ આવેછે.
કાનના અંદર, રતાશ, થઈ, તેની અંદર સેગોની ઉત્પતી થાયછે તેમજ ફ્રાનનો અંદૃર વાગવાથી, અથવા કાંઇ ભરાવાથી, ત્વચાની અંદર બગાડો થઇ કાનમાંથી પરૂ નીકળેછે, વખતે રૂધીર નીકળી, બળતરા થાયછે, ત્રિદોષના પ્રકોપ વડે કાનની અંદર સાજો ચડી કોલા થાયછે, અને તે પાકીને બધો સડી જાયછે, અને દુર્ગંધી મારેછે, વખતે કાનમાં જીણા કપાસીગ્મા જેવા અંકુરો થાય છે, તે વખતે, ખેસી જાય કે પાકી ઉઠેછે. રોગ ઘણા દીવસનો જુનો થાય તો કાનમાં છીદ્ર પડે; અંદરનો પડદો ટુટી જાય તેથી ધોળુ દુર્ગંધી વાળુ પાણી નીકળે કે લોહી નીકળે, કાને બેહેરાસ આવે તેથી કાંઇ સંભળાય નહી, મને તરેહવાર ગગણાટ સંભળામાં કરેછે. માથામાં ખગ વાયું. પેદ્દા થવાથી કાંતમાં ધાંધાટ થાયછે,
For Private and Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જું કપાળ જાળીથી કાનમાંથી પ૨ આવો આખો સુજાય, પીડા કરે છે. કાનમાં પવન ભરાયાથી ચસકા અને સુળ આવે છે, ખટાસથી કાનમાં દુખાવો થાય છે, અને જમતાં બોલતા સાંભળતાં બહુ દરદ થાયછે, આ રોગ ઘણા દીવસના તાવથી, વાગવાથી, રક્તભાવથી કાનનો પડદો ફુટવાથી મગજમાં બગાડ થવાથી, કામા પાણી જવાથી અને જીણા જંતુઓના પસવાથી, તેના તમામ અવયને બગાડી બહેરાપણુ લાવે છે. માટે બહુ સાવચેતીથી હમેશાં કાન જાળવી રાખવા
કાનના બહારના ભાગમાં એટલે તેની નજદીક જે ગાંઠ થાઃ ય તેને કઈક કહે છે, અને છાતી તથા કાનની નીચે જે રોગ થાય છે તેને કર્ણપાળી કહે છે. આ દરદ નીકળવાની જએ પહેલા
ખરજ બહુ આવે છે. પછી ચામડી લાલ થઈ મોટી ગાંઠ થાય છે - જેથી કાનના તમામ સાંધા કલાઈ જઈ દુખાવો બહુ ફેલાય છે
અને પીડા થાય છે. ઘણી ખરીવાર તો બેસી જાય છે પણ વખત તે ગાંઠ ફાટી પર નીકળી આસપાસના તમામ ભાગપર સે લાવે છે અને માંહેના ભાગમાં ચાંદી પાડે છે. માટે આપવા કર્યું રોગને વધવા ન દેતાં તરત ઉપાય કરવા જોઇએ. વખતે કાનની બુટ ઉપર પણ ખરજ આવી છણ કપાશીઆ જેવા માંસના એકરે છુટે છે, ચામડી બધી લાલ થઈ પાકિછે, અને તેમાંથી સાડી, પર વિગેરે નીકળે છે અને તેથી કરીને કાનમાં સુળ ચસકા બહુ આવે છે,
નેત્રરોગની સમજ, નિત્ર ગ ૫ પ્રકારનાં છે, તેના જુદા જુદા ગ્રંથોમાં પ્રમ
For Private and Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ મા દહિનો દોસ્ત,
ણે લખ્યાં છે. આ રોગ બાણું વાંચ્યાથી ગર્મીમાં ફરવાથી બહુ ગરમ ખોરાક ખાવાથી, બોજો ઉચકવાથી, બંધકોસથી, મુત્રરોધથી, દાંતે સન વસ્તુ ચાવવાથી કડવું, તીખુ, ખાંડ, ખટાસ, બહુ ખાવાથી વાળટુ પાવાથી (ચુટાવવાથી) આંખમાં "મ થવાથી જીણું કામ વારંવાર જોવાથી દ્રષ્ટી તંભથી, પુમાડાથી, શીતળ, એરીથી, અથવા નહાર ચેપથી તથા ઉજાગરાથી આ દરદ પઘ થાય છે.
આંખ દુખવા આવવાની હોય તે વખતે તેમાં ખરજ બહુ આ છે, તેથી તેને ચાળવી પડે છે, ત્યાર બાદ પંદર વીસ મીનીટમાં તે લાલ થઈ જાય છે. પાંપણે સુઇ જાય છે. અંદરનો ભાગ લાલસેળ થઈ જઈ, તેમાં બહુ દરદ થાય છે, ઝીણી કાંકરીની માફક ખુચે છે, તથા પાણી ટપકવા માટે છે, પીયા બાઝે છે, અને તે ચીકણા હોવાથી પાંપણે ચોટી જાય છે; જેમ જેમ દરદનું જોર વધતું જાય, તેમ તેમ તેમાં ખટો વધે છે. અજવાળામાં ઉડતી નથી, તથા તેમાં, ને કેળામાં રતાશ ફેલાતી જાય છે, અને પોપચાં લાલ થઈ જઈએ ચઢે છેનેત્ર વ્યાધી મટવા આવે કે મા પછી, પ્રથમ કેળા સાફ થાય છે, પછી પોપચાંમાંથી રતાશ કમી થઈ જાય, પરૂ નીકળતું બંધ થાય, અને બેચાર દીવસમાં આરામ થઈ જાય. તેમજ આંખો થોડી ૬ખવા આવી હોય તે, રતાશ જરાક આવી, તથા થોડું દરદ થઈ, તેનું જોર કમી પડી જાય છે.
જે આંખોના દુખવાનું જોર વધી પડ્યું હોય તે પહેલાં તેની આગળ પાછળનો ભાગ સુઇ જાય, આંખો મીંચાઇ જાય અજ.
For Private and Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જું.
વાળામાં ઉધડે નહીં, સફેદ ને તેજવાળી વસ્તુ જોઈ શકાતી નથી, તેમાંથી પાણી, પરૂ નીકળી ચોટી (અખો) જાય છે, ને રતાશ એકદમ અંદરના ભાગમાં ફેલાઈ જાય છે. કેળાનો ભાગ ઉપર સુંછ આવે છે, આંખો ઉઘડતી નથી. સોજા બહુ ચડી, પીડા ઘણી થાય છે. આ દરદીની આંખનો ચેપ બીજા માણસની અને લાગે તો, તેની આંખો પણ દુખવા આવે, કોઈ લોકોને આંખે દુખવા આવે ત્યારે તેમાં કસ્તર (કણું) ૫ડયું છે એમ સમજી ખુબ ળે છે તેથી દરદનું જોર વધી પીડ ઘણી કરે છે.
આંખમાં રસપડનું વધવુ. આ દરદ ઘણું કરીને જુવાન હતી તથા પુરૂષોને સ્નાયુના જેથી આંખમાં રસપડ વધી, કાળા ભાગપર ચડી આવે છે. પણ તે કાંઈ આંખને વધારે હરક્ત, કે લાલ કરતું નથી. ઘણું કરીને તે ખુણમાંથી શુરૂ થઈ દી ઉપર આવી જાય છે, કે થોડે વધી. વધીને, અટકી જાય છે, આ દરેદથી પણ આંખને નુકસાન થાય છે,
આંખમાં વાવલું થાય તે પહેલાં આ દુખવા આવી, પીડા બહુ થાય, તેથી તે મીંચાઈ જાય, અજવાળું કે તેજદાર ચીને જોઈ શકાય નહી. આ પ્રમાણે બે ત્રણ દીવસ લગી - ખો ઉઘડે નહીં ત્યારે તેમાં કીકીની ઉપર, અગર બાજુના ભાગમાં, બાજરીના દાણા જેવાં ધોળાં ચીહ દેખાય છે. આ સી
હો વખતે બંને આંખોમાં એકદમ થઈ આવે છે. મગજ ખાલી પડવાથી, માથામાં બહુ ગરમી હોવાથી, અથવા કોઈપણ પ્રકારનો શરીરમાં વ્યાધી વડે તે અશકત થઈ જાય ત્યારે આ દરદ પેદા
For Private and Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનદોસ્ત,
થાય છે. નાનાં બચ્ચાંને એ બહુ થાય છે.
આંખમાં ખીલ તાપોડીયાં થાય તિ-આંખે દુખવા આવે, કે તે વગર આંખની અંદર સરસવનાં દાણા જેવા ઝીણા દાણું પાંપાની હેઠળ થાય છે. તે રંગે ના દેખાય છે, અને તેને ખીલ કહે છે. તે પાંપણોના અંદરના ભાગમાં થાય છે તેથી તેમને ઉંચી કરી જોઈએ એટલે તેઓ દેખાય છે, જે ઘણું થાય, તે શાળા ને કાળા ભાગ પર પણ આવી જાય છે, (આંખની અંદર) તે વખતે તેમનો રંગ લાલાશ પડતો દેખાય છે, તેમને તાપડીમાં કહે છે. તમના થવાથી આંખોમાં દુખાવો થાય છે.
આ તાપડીયાની ત્રણ જાત છે, એકતિ સ પડવાથી આંખો લાલ થઈ, બહુ દુખવા આવે છે ને તિજવાળે પદાજેઈ સતા નથી તેથી આંખની અંદર ખટકો પેદા થાય છે. તથા તે ભાગ ઉપર લાલ રંગ દેખાય છે, કેટલાકને તો આંખ દુખવા આવી તેમાં મોટા ખીલ થઈ જાય છે. ને કેટલાકને આંખ ઉખવા આવે છે ને મટી જાય છે. વારે ઘડીએ થયા કરે છે. જેથી કરીને આંખ સુચળીને છણ થઈ જાય છે, તથા તેમાંથી પાણી ઝર્યા કરે છે. સબબ આમ થવાથી આંખો બેડોળ સ્થીતીમાં આવી જાય છે.
આંખની અંદર ફલાંનું પડવું જેમ શરીરના કોઈપણ ભાગ ઉપર ચાંદી પડી જાય છે, તેમ આંખની અંદરના કાળા ભાગ ઉપર જે ચાકુ પડે છે તેને ફુલ કહે છે. તે થતી વખતે આંખો દુખવા આવી લાલશ બધે ફેલાઈ જયછે તથા અંદર સફેદ ડાગ પડે છે તેનું તેજ બહુંજ કેમ હોય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ર
:
કુલ પડતી વખતે આંખમાં દુખાવો થાય, સોને વખતે આવે છે ને વખતે નથી આવજે. જે તે ફુલું પાતલું હોય તે દવાના જેથી આરામ થતી વખતે કાંઈ જરા પણ નીસાની રહેતી નથી પણ તે વધારે જાડું હોય તથા તેનું જોર બહુ હેવ તે રૂઝ ન આવતાં આંખના કાળા ભાગને ફાડી નાખી અનો રસ નીકળી જાય છે, ને કીકીને નુકશાન પહોચાડી, વખતે ને આંખની બહાર નીકળી પડે છે, તેથી આંખના તેજમાં ફરક બહુ પડી જાય છે, આ ફુલ સરસવના દાણથી તે પાઈ જેવડું મોટું અથવા એટલું મોટું થાય છે કે આંખને કાળો બ ભાગ ટકાઈ જાય છે, આ દરદ ઘણું કરીને શીતળાના રોગથી અથવા જેની આબે બહુ ગરમી હોય તેને જ થાય છે
આંખનું તેજ કમી થવાથી મોતીયાની સમા–આ દરદ પ્રમેહ, નવમાં પાણી વીકાર ઘણું અસાધ્ય દરના પ્રબળથી વૃદ્ધાવસ્થામાં, અથવા નાની ઉમરમાં બાળકો ને બહ થાય છે. મેતીયો ઉત્પન્ન થતી વખતે, બીજે કોઈ પણ ખતનો વ્યાધી થતો નથી, ફકત નજર કમ પડતી જાય છે. મોતી યાના બે પ્રકાર છે, એક કઠણ તથા બીજે સોમળ, વૃદ્ધ માણસને કઠણને બાળકોને સમળ થાય છે. સકોમળ ત્રીસ વરસની અંદરના માણસને જ થાય છે, ને કોઈને જન્મથી જ પણ હોય છે, તે બંનેને આરામ કરવામાં જુદો જુદો પ્રયાસ કરવો જોઈએ. તેને પાકો થતાં ઘણે વખત લાગે છે. પણ ગારે ૫કવ થશે ત્યારે હરેક ચીજ જેવામાં તેને હરક્ત બહુ આવે છે. (નજર બહુજ ટૂંકી પડી જાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા નિદોસ્ત.
મોતી આવાળો માણસ જ્યાં સુધી કોઈ પણ વસ્તુને જોઈ શકે છે ત્યાં સુધી તે કાચો સમજવો, ને કાચો હોય ત્યાં સુધી સરસનો ઉપયોગ થઈ શકતો નથી. મોતિયા વિશેની દવા હમેશાં નેત્ર વિ૮ની સલાહથી લેવી, સબબ આખા શરીરની મુખ્ય ઈન્દ્રી તેજ છે. માટે તેને કાંઈ નુકથાન થયું તે આખી જીંદગી રદ થઈ સમજવી.
ઝામરવાની સમજ-આ એક ભયંકર નેત્રનું દરદ છે, આનો પોપ ઉપાય ન લેવાય તો તે દરદી આંધળા થાય. આ દરથી દરદીના માથામાં સુળ આવે, આંખે કમ દેખાય, તથા પુત્ર ઉમરના માણસને આ દરદ થાય છે, તેના બે પ્રકાર–એક સર તથા બીજે નરમ, તે દરદ થતાં કેટલાક ચોહો જણાય છે અને પછી નિત્રાંધ થાય છે. નરમ દરમાં નેત્રમાં સાધારણ સો હોય છે, પણ કઠણમાં પાંપણ ઉપર સેજે, આંખમાં દરદ તથા બે vણ થાય છે.
પરવાળાના દરદની સમજ આ દરદીને આંખમાં પાંપણમાં હેઠળના ભાગમાં વાળ ઉગે છે, તે વળીને આંખમાં આવે છે અને બહુ હરકત કરે છે. આવા બે ચાર વાળ હોય છે, ને આંખ વીચ તાં બહુ અડચણ કરે છે. પરવાળાને લીધે આંખોમાં કાંટાની માફક ખુચે છે તેથી પાણી વહે છે, અને આંખને લાલ લાલ કરી નાખે છે. આ વાળને ચુટાવી કાઢે છે પણ કેર પાછા ઉગીને એટલું જ દરદ કરે છે. આપના કેળા ઉપર વારે વારે વાગવાથી તેના ઉપર ધળી ઝીણી શાહી વળે છે તેથી તેમનું તત્વ ઘટીનેજ કમી થઈ જાય છે આ દરદ સીએને ઘણું કરીને વધારે થાય છે અને તેથી
For Private and Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જું. કરીને તેમને બહુ અચણ વિવી પડે છે.
દૂ મુખરોગ, મુખ્ય રોગ-આ રોગ ઘણા પ્રકારે ઉત્પન્ન થાય છે, પેટમાં ગરમ વસ્તુ ખાવાથી ઉત્પન્ન થાય છે, અને તેથી લેહી બગડે છે, જેથી મુળ, દંત, જીભ, હોઠ અને ઘટિકા (એટલે ગળાના તમામ) રોગ ઉપજે છે તેની સમજ મોઢ લોહી પડે છે તેને મુખ રત કહે છે. મેહોમાં ચાંદી પડે છે તેને પુલીઓ કહે છે, મોઢેથી લોહી નાખે તેને ઉદ્રસ થાય તેમાંથી સેન્ટ ઉપજે, ને મહોરું પાકી આવે અથવા ગરમીનું લેહી આવે. જીહા રોગની સમજ – જીભ પોકે, જીભેફોલ્લા થાય, તે ત્રીદોષના પ્રકોપે થાય છે, વાયુને કફના પ્રકોપથી છલ્મ કઠણ ફોલ્લા થાય છે, ને પીતના પ્રકોપથી જીભ પાકને જીભ સુજી જાય છે. બાળકને જીભ પાડે છે તેને ફુલીઓ કહે છે, તેને લાળ પડે તો તે બાળકને આરામ થાય છે, તે પિટમાં લાળ ઉતરે તે તે બાળક જીવે નહી, આ દરદ ગેળ, તલ, રીગણાં, લસણ, ડુંગળી, ખટાસ, છાશ, આંબલી, કેરી, એવા ગરમ પદાર્થ ખાવાથી પેદા થાય છે,
હોઠ ગની સમજ-આ રોગ વાયુના પ્રકોપથી પેદા થાય છે, ને તેથી હોઠ ફાટે છે, અને તેમાંથી લોહી નીકળે છે અને જે પીતનો પ્રકોપ થયો હોય તો હોઠે બળતરા બળે છે. ને હોઠ ફાટે છે, વખતે જરા સુજી આવે છે.
દાંતનારોગની સમજ–જેને દાંતમાંથી લોહી નીકળે તે પી વીકારથી જણવું, ને દાંત પીડા કરે દાંત ઉપર બેરી જમે તે છ
For Private and Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનો દોરત.
વનો વીકાર જાણવો. ને તેથી દાંતોને પીડા થાય છે, તે દરદ મીહાશ, ખટાશ ને ખારાથી ઉપજે છે, ને વાયુના વીકારથી દાંત ડગે છે, તે કેટલાકનું સુખ ગંધાય છે તેને માગર્ કહે છે.
સુખપાકની શમજ—મા દર્દ નાનાં બચ્ચાંને ( એટલે પાંચ વર્ષની ઉંમરના) મોહોઢામાં સ્મા રોગ થાય છે, તેથી ગળાનો કેટલો ૩ ભાગ સડી જાય છે, ગળાપર સાજો ખાવી કાણુ ચળકતોને રતાપુર દેખાય છે, તેથી ગળાની અંદર ચાંદુ પડે છે, મોહોટું બહુ વાસ મારે છે; લાળ પર નીકળી તેની સાથે તાવ વે છે, અનાજ ખવાતું નથી, તેથી શરીર છેક નખળું થઈ જાય છે. ગળાનું ચાંદુ સડી ગળાની બહાર છીદ્ર કરે છે, યા, પહેડાં, હાઠ, અને દાંતમાં પીડા બહુ કરે છે.
ગાલ પચોળોચ્યાની સમજ —મા દરદ ત્રીદોષના પ્રકોપથી ઉપજી વાયુને સંચય કરી તેને સુજાવેછે તેથી મારોગ પેદા થાય છે. મા દર્દ બચ્યાં અને મોટાને પણ થાય છે, ને તેથી રભરાઈ માવે છે ગાલ અને કાનના મુળમાં સેને તેથી મોહાડામાં પીડા થાય છે, આ દરદ ધણું
કરીને
માવે છે. અઠવાડી
માની અંદર મટી જાય છે.
૧૦૧
ગળાનું દરદ~ દર્દથી ગળાનો ભાગ સુજી લાલ થાય છે ને તેથી આાજુ બાજુ પર દુખાવો થાય છે ગળામાં થુક સીકણું થઈ મટકી રહે છે, તેથી ગળામાં પીડા થાયછે, જીભની ઉપર સુર્પત છારી પડે છે, પાંણી યા ખોરાક ઉતારતી વખતે બહુ દરદ થાય છે, કોઈ વખત ગળુ પાકીને ફ્રુટે છે તેથી સ્મા
For Private and Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જી
-
૧૨
દરદ થાય ને મટે, એમ થયા કરે ને ચોળીમ્મા સુજીને મોટા થાય તેથી ગળામાં પણ સર્જે માવે છે,
જીવને ચેન પડતુંનથી.
આ દરદ ધણું ભયંકર છે.
વાજીકર્ણની સમજમા દરદ ઘણો વીષય કરવાની પૃચ્છા થી ગુન્નુ પઢીને પટા લેપ વીગેરે કરવાથી અથવા કામ વૃધીનાં મેષો ખાવાથી, લીંગની વૃધી થખને પુરતો ખોરાક ન મળવાથી નપુસકપણું પ્રાપ્ત થાય છે, અથવા ઘણા હાથ રસ કરવાથી, યા કા મી શ્રીથી, બીભીત્ય પુસ્તકનો ઉપયોગ કરવાથી, કામ નાશ પામી ઇન્ટ્રી મોટી થઈ મા દર્દ પેદા થાય છે, કોઈને તે પથ્યના દોષથી ઇટ્વીની ઉપર સાજો રહે છે, ને કોઈને થોડો થોડો દુખાવો રહે છે, તેમાં દોષોત્પતી થઈ મા દરને દૂધી પમાડે છે, ને તેના વધવાથી પુરૂષાર્થે રહીત મનુષ્ય થાય છે.
સ્ત્રી રોગની સમજ—મા દરદ ષણા પ્રકારે થાય છે ને તેનો ખડુ વિસ્તાર થવાથી આ જગાએ માત્ર સારાંશ દાખલ કર્યા છે, ને વીશેષ માટે ખીજા ગ્રંથો જોવા, યોની રોગ ૨૦ પ્રકારે થાય છે તેની સમજ, પોનીના બહાર ભાગ ઉપર થતા દરની સમજ—મા ૬૬ નબળાઈ અને રૂધીર વીકારથી થાય છે. યોનીના બહારના ભાગની ઉપર ખરજ ભાવી રૂધીર નીકળે છે, ને તેથી તા થાય છે તે યોનીનો ભાગ વખતે સુજી માવે છે, વા ખીજા રોગોના સંસર્ગથી પણ ચ્યા રોગ થાય છે તેને યોની કંદ અથવા યોની કડુ કહે છે, ને તે ગર્ભાશયના મળની ગઢ થાય છે, મા રહ યોનીની અંદર મસ, પ્રદર
તીક્ષણ વે
અય
સાથે તે પ્ર અને હરેશ
For Private and Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દિનદોસ્ત.
વ્યાધી અને રૂતુ બંધ થતી વખતે આ દરદ પેદા થાય છે; ને તે દરદ ઝીણું કૃમી, ધોનીની અંદર થવાથી ખરજને પેદા કરી યોની ફડાને ઉત્પન્ન કરે છે. યોનીના મોઢામાં ગાંઠની સમજ–ોની બહાર નરમ ગાંડો થાય છે ને તે પાકીને તેમાં પ થાય, તેથી કેટલીકવાર ધોનીના બને ભાગ સુજી આવે છે, ને તેમાં બળતરા પેદા થાય છે, ને તેથી પોનીના આઇપર મસા થઈ આવે છે. તે તેથી તે ભાગ વૃધીને પામે છે, જેથી રીને બેસતાં ચાલતાં બહ ખ ઉત્પન્ન થાય છે.
યોનીના સોળની સમાજ નીના આજુ બાજુના ભાગની ઉપર જે આવી તેમાં બળતરા પેદા થાય છે, ને તે મિથુન ગરમી, અને ગંદકીના કારણુથી થાય છે, તેને લીધે સાજે આવી તે ભાગ લાલ થાય છે, તેમાં બળતરા યા ઉખાવો થઈ સફેદ પાણી આવે છે જેને પ્રદર કહે છે.
નાના બાળકોને પ્રદરની સમજ-નાની વયની કરીને પણ કેટલીક જગાએ આ દરદ જોવામાં આવે છે તેને પોની હારાએ સફેદ પાણી આવે છે, જે નિર્બલ કરીને આ દરદ થાય છે, આ દરદ મલીનતા અથવા કુપના પ્રકોપ વડે થાય છે, જેથી બહુ ખ ઉપજે છે.
એની ઉપર થતા દર્દની સમજ–ની ઉપર કેટલાક - રાબ ખત થાય છે, તથા યોની ઉપર રૂધીરને બગાડથી સસા જેવા, અને મોટા અંકો પેદા થાય છે, ને તે વધી પામીને મોય થઈ યોનીને બહુ નુકસાની કરે છે. તેમજ મુત્રાસની વ્યાધી પેલ થાય
For Private and Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૪
પ્રકરણ ૨ જી.
છે ત્યારે સ્ત્રીની યોની ઉપર ઝીણા ઝીણા પામીને મોટા થાયછે, ને તેથી પેશાબ સાફ ખ કરતી વખતે બહુ પીડા થાયછે જેથી લોહી સાથે ધાતનો પણ માત્ર થાયછે.
સુત્રધારની ઉપર સોજાની સમજમુત્ર માર્ગની મંદર સાજો થઈ પેશાબ નીાજત બહુ થાયછે ને પેશાબ કરતાં ખળવા પેદા થાયછે, ને પેશાબ બરાબર થઈ શકતો નથી જોરથી પેશાબ કતા લોહી આવેછે, ને મંદરનો ભાગ સુજેલો ને લાલ દેખાયછે,
યોની હર્ષની સમજ–સ્ત્રીને પોનીની મંદર એક જાતનો માધી થાયછે, તેથી યોનીને સ્પર્સ થઈ શકતો નથી અને યોની દ્વાર સંકોચાઈ જાયછે, જેથી સંભોગ કરી શકાતો નથી, ને દર્દ યોનીની આજુ બાજુ ઉપર પણ થાયછે. જે તેને લીધે પીડા થઈ સ્ત્રી નીર્બળ, અને શોકાતુર રહેછે,
યોની પ્રદરની સમજ—મા દરદ ધણું મસાધ્ય છે ને તે સ્ત્રીની યોનીની મંદર સાજો થઈ પેદા થાયછે તે ઘણુ કરીને દરેક સ્ત્રીને જોવામાં આવેછે ને તે ગભસયના કેટલાએક શ્રાધીના સઁયોગથી પેદા થાયછે. તેના ચાર પ્રકારછે. વાળુ પાણી દેખાય (જેને ધાત કહેછે) લોહી માપે તેને વાંધો કહેછે. નીલુ પાણી દેખાય, અને કાળુ પાણી દેખાય તેને અસાધ્ય રોગ કહેછે. આ દરદ એ પ્રકારે થાય છે, એક તો ગભસયની મ્દર્ અને ખીજું માખા શરીરની મંદર થાયછે, તે દર્દના ચિન્હ—યોની દ્રારાએ શ્વેત પાણી વેછે, કમ્મર દુઃખેછે, નબળાઈ જણાયછે, ક્ષુધા મંદ
For Private and Personal Use Only
મસા થાયછે ને વ્રુધી નથી આવતો ને પેશાનીકળેછે ને તેની
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનો છે.
૧૩૫
થાય છે, ચિંતાતુર રહે છે, યોનીના ઉપરના ભાગ અને કમળમાં સાજે રહે છે ને લાલ થઈ ધાતુ અવે છે, ને કેટલીક વખત ત્વચાના પડ પણ ઉખડે છે, ને કયારેક બે ત્રણ દરદો મળા થાય છે ને યોનીની ધાતની અંદર ખટાસ અને જાડાસ, ચીકણું સ્વચ્છ હોય છે, એ સી. વાય બીજા નીલતા વીશે ઘણા ભાગો જોવામાં આવે છે.
રદર્શન પ્રકાર. સ્ત્રી યુવાવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે રૂતુ આવે છે, તે ઘણું કરીને તેર યા પંદર વર્ષે આવે છે, જે રને દર્શન કહે છે, ગર્મ દેશ માં રૂતુ પ્રાપ્ત થયા પછી ત્રીસ વર્ષ તુકાળ રહે છે, ને એથી પ૦ સુધી રદર્શન થાય છે ને પછી બંધ થાય છે, સ્ત્રીના સંતતીના સંબંધમાં રંતુની ગોઠવણ કરી છે, સ્ત્રીને પ્રતિ માસે કુદરતી નીયમથી રૂતુ દ
ન થાય છે ને તે ૪-૫ દીવસ રૂતુ અવે છે, ને તે રૂતુને કાળો રંગ હોયછે, ને તે દસથી બાર તોલા રૂધીર ભવે છે ને ઉત્પતી
સ્થાનમાં ફેરફાર થાય છે, જેની બાબતમાં કેટલી વખત બાધી ઉ. ત્પન્ન થાય છે. ને રૂતુનું દેખાવુ જાસ્તી કેમ થાય છે.
રૂતુના વણ પ્રકાર છે-એક સહેલી રીતે રૂતુ આવે છે, બીજુ મહા કરે, અને ત્રીજુ ઘણું રૂતુ દેખાય છે ને થોડી પીડા થાય છે. રૂતુ થોડું અને આ દરજ દેખાય છે ને બહાર પ્રગટ નથી થતું, એમ કેટલીક સ્ત્રીને મહિ; દેખાય છે, અને કોઈ વખત દસ્તાન પેદા થવામાં ફેરફાર થાય છે, અને કેટલીક ને ગર્ભાશયમાં રોગના કારણથી રૂતુ આવતુ જ નથી તો તેને સંતાન થતું નથી. કેટલી એક સ્ત્રીને રૂતુ આવતી વખતે બહુ પીડા થાય છે, પેટ પેડુમાં દુખાવો
For Private and Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧.૬
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૨ જી.
થાય છે ને બરાડા મારે છે, તે પીડા ત્રણ પ્રકારે થાય છે, એકતો તરણ સ્ત્રીને, ઘણું કરી તુ દેખાતી વખતેથી એક બે દીવસ અગાઉ કમર અને પેડુમાં દુખાવો શરૂ થાયછે. મસ્તક અને જોંગની મંદર પીડા થઈ મેથેનપણું પ્રાપ્ત થાય છે ને પછી રૂતુમાવ થવા માંડે છે ને રૂતુભાષ થયા પછી મારા થાય છે. બીજે કેટલી એકને ગર્ભસ્થાનમાં સાજે ટાવાથી, પીડા થાય છે. તે તે રંતુ દેખાયા અગાઉ ત્રણ માર દીવસ પીડા થાય છે, કુમર અને પેડુમાં દુખાવો થાય છે, સુસ્તી, મને માળસ વધે છે. રંતુ શ્રાવ પછી આરામ થાય છે, રૂતુ માવ વખતે, યોનીની અંદર ચામડી ઉડે છે ને ખળતરા થાય છે, ને કમળનો ભાગ માળા અને સુજેલો રહે છે, ને ત્રીજો-રંતુ વેહેવામાં અડચણ થવાથી; માર્ગમાં કાંઇ ગાંઠ થવાથી, અને ગર્ભાશય દોષ ઉત્પન્ન થવાથી રૂધીર શ્રાવ થવામાં અડચણ ઉપજે છે તેથી માધી પેલ થાય છે તેમજ ગર્ભાશયમાં કેટલા એક રોગોને લીધે અન્યમીત પણે (એટલે સમય વીના) ઘણી વખત રૂતુ દેખાય છે,તે ક્ષણી વખત રહેછે ને તેથી શરીરને હરક્ત કરે છે.
સુધારોગ—મીને પ્રસવ થયા પછી દસ દીવસની અંદર પણું કરીને આ રોગ થાય છે. તેનું કારણ કે. સુવાવડી સ્ત્રીની ખરાખર સંભાળ નથી રહેતી. વાં, ઠંડીને હવાવાળી જગામાં સુવાવડ કરવા થી, અથવા સુવાવડી સ્ત્રી ઘણી ભયંકર વાતો સાંભળે, ચમી છે, મનમાં વીચાર કર્યા કરે, હર્ષની વાત સાંભળે, એવા ઘણાક કારણો થો માં દરે૬ પેદા થાય છે, તેમાં શરૂવાતે દાંત ભીડાઈ ધનુર થાય
For Private and Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દિનદોસ્ત છે તેથી તાણ આવે છે તે ઘણું કરી સાત દિવસમાં કરે છે માટે તેની બહુ સંભાળ રાખવી, ખાંડ, ખટાશ, તેલ અને ઠંડી હવા, વાયુના વેગ અનો ત્યાગ કરવો.
બાળકનાગ–બાળકને એમ પણે પ્રકારે થાય છે. પણ ધારું કરીને નાની વયના બાળકને માના ધાવણથી પણ રોગ થાય છે, તેથી બાળક મળતું જાય, ઝાડ, અને સસણું થાય છે, તેમજ દાંત આવતી વખતે, અથવા માતાના ઉદરમાં ગર્ભ રહ્યા પછી આગલો છોકરો ધાવતો હોય છે તેથી પણ રોગ થાય છે, તેને પારમલાનો રોગ કહે છે, માથુ કળે, કપાળ થાળીથી બચવા થાય છે. બાળકને વામીટ, મોટી ઉધરસ, અતીસાર, સંગ્રણી એવા સેગમા તાના દેખરેખમાં ફેરફારથી થાય છે, તેમજ રતવા, થુલીઆ, માતાના પ્રકોપથી થાય છે, માટે માતાએ બાળકને જન્મ આપી ત્યાં સુધી બાળક ધાવે છે ત્યાં સુધી પગની અવસ્થા છે જેથી ઉપર કેહેબા તમામ રોગ નાશ પામશે.
પ્રકરણ ૩ .
(અ) અકલગરો-ઉણ, વાતહર, તથા પેટ, દાંત અને મોઢાના દર
દો ને મટાડે. અગથિીઓ-વા, ખાસી, કફ, ઝાડ, અને સુળને હરે અધા–કફ, દમ, ખાસી, સ્વાસ, ગુલ્મ, સુળ, પાંડુરોગ, અને
For Private and Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૦૮
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૩ જી.
વાયુના રોગને હરે. અજમો—વાયુને હરે, દીપન, પાચન, ચુ, અછણું તથા પેટના તમામ દરદોને મટાડેછે,
સ્મૃતીવિશની કળી—દીપન, સુક્ર, ઉલટી, તૃષા, કર્રમ હરસ જવર વીગેરેને મટાડેછે.
અફીણ—ઝાડો, ઉલટી, ખાસી, અને દમને ટાળેછે, અખરખ—કમળા, ખાંસી, મછરણ, સંગ્રહણી, પાંડુરોગ ખતી. સાર, ઉદર રોગ, મસ્તક રોગ ઉપર ફ્રામ માવે છે.
અરણી—સુવારોગ, સેાજા, વાયુને હરેછે, અરડુસી—અતીસાર, સંગ્રહણી, ત્રીદોષ, સ્પાસ, તાવ પ્રમેહના રોગો ઉપર કામમાં ભાવેછે.
અડુસા—તાવ, ઝાડો, અરૂચી, સ્મૃતીસાર, એવા બીજા દરો ઉપર કામમાં આવેછે.
મરીફા—ઉલટી કરવામાં, તથા આધાસીસીમાં કામમાં આવેછે. મળસી—ગડગુમડાને પકવવાના કામમાં માવેછે,
અસાળીમા—માંખનું દુખ મટાડવાને માટે, સુળ, કમ તાક્તમાં વીગેરે કામમાં આવેછે.
(B)
આકડો—રકતપીત, નબળાઈ, સંધીવા, મરડો, ઝાડો, અતીસાર સેાજો, કબજીગ્માત, દમ, સંસણી, વગેરેમાં વપરાયછે, આદુ—મુળ, વાયું, મંદાગ્ની મજીĒવીકાર, ગોળામાં વપરાયછે, ઞામલીલઢી, પીતવીકાર, ઉધરસ, ક્ષયમાં, કામમાં માવેછે
For Private and Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા. દર્દિનોદોસ્ત,
ઞામલીનાં પાંત—ઉદર રોગ, મસ્તક રોગ ઉપર બાંધવામાં કામમાં
આવે છે.
૧૦૯
આમળાં—પીતવીકાર, ઉલટી, બહુ તરસ લાગે, ઉધરસ, અજીરણ પ્રમેહ, તાવ, લોહીવીકાર, અરૂચી ઍવા ખીજા દરદેશ ઉપર કામમાં આવેછે. આંબાહળદર-ખહારના લેપ કરવામાં આવેછે તથા ક્વાથમાં વપરાય છે.
માંબાની ગોટલી—ઝાડો, મરù, અને અતીસાર, રક્તભાવના રોગે! ઉપર કામમાં માવેછે. માલુન્નુર હલકો જુલાબ લેવાના કામમાં આવેછે. માવળ—પેટની મંજીષ્મત સંધીવા, પીતવીકાર, લોહીવીકાર એવા બીજા રોગા ઉપર કામમાં આવેછે,
માસાદ—સંધીવા, નપુશકપણું, ઉધરસ, ક્ષય, અજીર્ણના રોગા ઉપર કામમાં આવેછે,
આદુના ગુણ—પાચન, ટ્વીપન, તીખું, અને તેના દર। ઉપર કામમાં આવે છે.
(૪)
ઇંદ્રજવ—પેટમાં કરમ, સ્મૃતિસાર, હરસ, સંગ્રહણી, લોહી સાથે મરડો, તાવ, સંધીવા, ચુ, અછણું, કાળજામાં દરદ વીગેરે રોગા ઉપર વપરાયછે.
ઇંદ્રવરણા—ઉદરરોગ, જુલાખ વીગેરે ક્રામમાં આાવેછે.
(ઊ)
ઉતકંડો—તાવ, પથરી, બહુ પીશાબ થાય, તાવ, ક એવા રોગો
For Private and Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૦
પ્રકરણ ૩ જુ.
ઉપર વપરાય છે. ઉપલેટમસ્તક રોગ, મુખરોગ, એવા દરદો ઉપર વપરાય છે.
(એ) એખશે-ધાતુક્ષય, પીતવીકાર, કમજોરી, વગેરે ઉપર વપરાય છે. એળીય-કૃમિ, અજીર્ણ, વિગેરે કામમાં આવે છે,
ક ત્વચા ઉપર લેપ તથા કવાથના કામમાં આવે છે. કડાછાલ-ઉષ્ણ, તાવ, હરશ, અતીસાર, મરડે, ઈ) એવા
ઉપર ઓસડ સાથે વપરાય છે. ક–પાચન કરે; તાવ, મંદાગ્ની, અરૂચી, મળરોધ, ઈકને ટાળે. કપીલો–કમીને ટાળે, બંધકોસ કરે, તથા મલમ, પટાના કામમાં
આવે છે, કપુર-આને ગુણ ઠરે છે. કપૂરકાચલી–સુગંધી તથા ઠંડુ છે તે રક્તવિકારના કામમાં આવે છે કમળકાકડી–મધુર બળવાન તથા વાયુને હણનાર છે. કરંજ–વાયુને હરે. કરી અતુ-અગ્ની દીપાવે, તાવ, અજીર્ણ જ્વર, નબળાઈ, મંદા
ની ઈ રોગને ટાળે છે. કચ-મધુર તથા પિષ્ટીક છે. કસ્તુરી-સુગંધીદાર તથા ઉષ્ણ છે, અને પુષ્ટીકારક છે. કાચક–જ્વર, કૃમીને મળે, પાચન કરતા, શીતજવર, વાયુ, કમર,
ચુક, ઉલટી, વીગેરે રોગો ઉપર વપરાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રાદ્ધિવિનાશ યા દર્દિનો દોસ્ત
૧૧૧
કાકડાશૃંગી—કને ટાળે, તાવ, ઉધરસ, વીગરે ઉપર વપરાય છે. કાંટાશળી—ત્વચાના રોગો ઉપર તથા કવાથમાં વપરાય છે. કાથો-ઠંડો ને ગ્રાહી છે ઝાડો બંધ કરે છે. મોડુ માન્યું હોય તે ઉપર, તથા ચાંદી ઉપર ચોપડવાના ક્રામમાં આવે છે. કાળાદાણા—જુલાબમાં વપરાય છે.
કાળીજીરી—શ્વરને ટાળે તથા કૃમીવાયુને હરે,
કાળીપાટ~~(પહાડ મુળ) શોધક (લોહી સાફ કરેછે) ખરજ, ળસ, ઈ રોગો ઉપર કામમાં આવે છે.
શી
કાયફળ—કફ તથા વાયુને હરેછે. કીડામારી-જ્વર કૃમી ટાળેછે,
કુવાર—ઉષ્ણુ, વાત, કફને હરતા, તાવ, ચુંક, પાંડુ, દમ, સ્વાસ ઉધરસ અને ઉદરરોગો ઉપર ઘણી કામમાં આવેછે. કોમનું તેલ——હાથ પગ ફાટી જાય, મળવીકાર વીગેરે રોગો ઉપર વપરાય છે.
કોઠ–મેના
ગુણ બીલાના ગુણને મળતા માવેછે.
કોલટાર અથવા ડામર—પરજ, ત્વચારોગ, જીવાત પડી હોય ત્યારે કામમાં આવેછે,
કોળુ-પુષ્ટી, ધાતુ ક્ષય, અશકતી હોય, છાતી માંહેથી લોહીનું પડવું વીગેરે બીજા રોગો ઉપર કામમાં આવેછે.
કેસુડાં—બંધારણ, રંતુ નાશ કરવાના કામમાં માવેછે.
કારેલાં—મના દીપક, કફ નાશક, તથા સ્વાદે કડવાં લાગે છે. કંકોડાં—તાવ, સ્વાસ, દાદર, કોહોડ, વીષ વીગેરેનો નાશ કરેછે.
For Private and Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૨
પ્રકરણ ૩ જુ.
કમળના ગુણ–પીત, લોહી વિકાર વગેરેનો નાશ કરે છે. કદના ગુણ–વાયડુ, બળવાન, કફને પ્રકોપને કરવાવાળું એવા
બીજા દરદો ઉપર કામમાં આવે છે. સર્વ કંદના ગુણ-વાયડાં, ભારી, કફ, અજીર્ણને પેદા કરનાર
જાણવાં.
ખડસળીયો–શોધક બ્યુરનો નાશ કરે છે. ખસખસ-પુષ્ટી ને રૂચીકારક છે, બિરસાર–કાથાના ગુણને મળતા ગુણ છે. ખડબુચ–પીતકારક, ઠંડુ, મુત્રને સારૂ કરનાર, રૂચીને પેદા કરે છે. ખજુર–વાત, પીત, રક્તનો નાશ કરે.
ગજપીપર–ઉષ્ણ, તાવ, ઉધરસ, ઉલટી, ઉપર વપરાય છે, ગરણી–જુલાબના કામમાં આવે છે ગરમાળો–રેચક, મળના રોગ, ગુલ્મ, ત્વચારોગ, ઉદર, એ દરદની
અંદર જુલાબ તરીકે વપરાય છે. ગળે--જ્વરનાસક, પીને સમાવે છે, અને ઠો છે. ગાજર-આની પોટીસ, ગેડ, ગુમડાં, ચાંદા ઉપર બાંધવામાં આવે છે ગાં –હેડકીને દુર કરે કફ વધારનાર, નશાવાળી ચીજ છે. ગળછબી-શોધક તથા પુષ્ટીકારક છે; વીસફોટક, સંધીવા, ફડક
અને પ્રમેહ વગેરે ઉપર કામમાં આવે છે. ગુગળ–-ઉષ્ણ અને વાયુ હારતા છે. સંધીવા, સુળ, ચસકા, કટી
For Private and Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિોસ્ત.
૧૧૩
સુળ, મંદાની, વાતરકત, પ્રમેહ, ધાતુને શેષ, જીણું તાવ, ત્વચા રોગ, તથા મુત્ર રોગ ઉપર વપરાય છે તેમજ સુળ
વિગેરે ઉપર લેપ કરવાના કામમાં આવે છે. ગુંદરબળવાન તથા પિષ્ટીક છે. ગુલાબનાં ફુલ–રેચક, તથા ઠંડાં છે. ગોખરૂ-ધાતુ ક્ષય, અશકતી, મુત્રરોધ, પથરી, પ્રમેહ, ઉનવા તાવ
- અરૂચી, વિગેરે રોગો ઉપર કામમાં આવે છે, ગંધક–ગંધકના ચાર પ્રકાર છે. ૧ લાકડીઓ, ૨ આમલસારો ૩
કચ્છીક ૪ દાળ ગંધક તે શીવાય વળી રાતા રંગનો ગેધક થાય છે ત્વચાગ, સંધીવા, વગેરે ઉપર ખાવાના તથા લ
ગાડવાના કામમાં આવે છે. ગરજનનું તેલ–પ્રમેહ, પ્રદર મટાડે, કોઢ, પત્ત, વગેરે ઉપર આ
તેલ બહુ વાપરે છે. ગાયનું દુધ-પાતળ, સ્નીગ્ધ, ભારે રસાયણ, ધાતુપુષ્ટ તથા નેત્રને
બળ આપે છે, પુષ્ટી આપે, બળ વધારે, ચૌત પ્રસન્ન રાખે, રકતપીતનો નાશ કરે ઠંડુ તથા સ્વાદે મીઠું લાગે છે. જે કાચુ ખવાય તો નાના કે મોટાને પે
ટમાં કમિ પેદા કરે છે. ગાયની છાશ–દીપન, બુદ્ધીવર્ધક, મૂળવ્યાધી ઉત્પન્ન કરનાર, ત્રી
દોષ નાશક,
ઘઊંસાધારણું મીઠ, સ્વચ્છ, તથા પુષ્ટીકારક
For Private and Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૪
પ્રકરણ ૩ જુ.
(ચ) ખા–રાતા, ધળા, તથા જાડાએ ત્રણ પ્રકારના ચોખા છે. કેટ
લાએક ખાવામાં સારા છે. તેનો પાક અથવા રસ મીઠોને ચીકણું હોય છે. પછીકારક બળવાન, જરા કબજીઅત કરતા, તથા મળવીકારને પેદા કરતા છે. બારીક ચોખા ૫માં વપરાય છે, તેનો રસ ખાધા પછી જરા તુર લાગે, તેથી મુત્ર પેદા થાય છે, તેનો ગુણ ટાડે છે. જે ચોખા બે મહીને પાકે તે પાક ઘણે સરસ તેમાં જરા
કાળાશ પડતા, ને ધોળા એષ્ટ સમજવા, ચણકબાબ–પ્રમેહ તથા બીજા પેશાબનાં દરદો ઉપર વપરાય છે. ચણા ખાર–ઉનવા, તણખીઓ, બરોળ, અજીર્ણ, પેટનુંસુળ,
ચુંક વગેરે ઉપર વપરાય છે. ચવક-કાળામરીના મૂળને ચવક કહે છે, તે તાવ, વાયુ, મં
દાગ્ની, અરૂંચી પેટનાં દરદ, ચુંક, કમળ ઈબીજા
દરદો ઉપર કવાથ, યા, ચુર્ણમાં વપરાય છે. ચાતુરજાતક-તજ, તમાલપત્ર, એલચી, નાગકેસર, તેમને ચાતુર
જાતક કહે છે. તેનું ચુર્ણ ખાંસી, ઉધરસ, અરૂચી
અજીર્ણ તથા વાયુ વગેરે ઉપર કામમાં આવે છે. ચીતરો-તાવ, અજીર્ણ, મંદાગ્ની, ઉદરરોગ, હરસ ઉપર અપાય છે ચોપચીની–કવાથ તથા પાકમાં કામ આવે છે, તણખીયો, ઉપદં
શ, સંધીવા ઈને મટાડે છે. ચંદન–બીલ, ગુમડાં તથા સોજા ઉપર ઘસીને ચોપડાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનો દસ્ત
ચંદનનું તેલ–પ્રમેહ ઉપર બહુ ગુણકારી છે.
જટામાંસી–વાઈઆંચકી, હિસ્ટીરીઓ જેવાં દરદો, ઉપર કામમાં
આવે છે. જમાલ ગોટો-નેપાળે જુલાબના કામમાં વપરાય છે. જવ—ઉનવા, તથા તણખી આની બળતરા મટી જાય છે. જવખાર–કફ, ખાંસી, સુળ, ગુલમ, ઉદરરોગ, અરૂચી, અછણે
બરોળ, તથા મુત્ર રોગ ઉપર કામમાં આવે છે. જાવંત્રી–ઝા, પિટની ચૂંક, તથા ઉટલી ઉપર અપાય છે. જીરું-અજીર્ણ, પીતવીકાર, અરુચી ઉપર અપાય છે. જેઠીમધ –તાવ, પીતવીકાર, દાહ, ઉનવા, તણખીઓ, પ્રમેહ, ખાં સી, દમ વગેરે કામમાં આવે છે.
(૪) ગેરકલાં–તેને ઘસીને ખીલ, ગુમડાં તથા સોજા ઉપર ચોપડાય
છે ને ઘીમાં તળીને પેટની ચૂંક, દુખાવો, કમી, ઝાડ ઉલટી ઉપર ખાવામાં આવે છે.
ટંકણખાર–ખાંસી, દમ, સંગ્રહણી, અજીર્ણ વગેરે દરદો ઉપર
કામમાં આવે છે.
ડીકામારી–ચુંક, અને પેટના દુખાવાને માટે બાળકોને પાવામાં
અપાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૬
પ્રકરણ ૩ જુ.
ગળી–તેનું પિોટીસ ગુમડાને પકવવાના કામમાં આવે છે તથા
વીંછીના દંશ ઉપર ચોપડાય છે. કોલેરા, વીકારરસ,
ધનુર્વા, આંચકી તથા સુળ ઉપર પીવામાં અપાય છે. કડી–તેલમાં ભીજવીને જખમ ઉપર લગાડાય છે.
તાલીસપત્ર-ખાંસી, કફ, અને ત્વચારોગ ઉપર અપાય છે. તુળથી–આંચકી, શુળ, અજીર્ણ ઉપર અનુપાન તરીકે અપાય છે. ત્રામાણુ–પીતરોગ, ઉલટી, ગુદમ, કફ, તાવ, ત્રિષા, શુળ વગેરે
માં કામમાં આવે છે. ત્રીકટુ –અજીર્ણ, ચુંક, અરૂચી, અને આફરા ઉપર કામમાં આવે છે.
થાર–સંધીવા, દાદર, સુળ, બરોળ, એવા રોગે ઉપર તથા દમ,
ઉધરસ, વાસ કફ, સંગ્રહણી ઉપર તેનાં પાંદડાં કામમાં આવે છે,
(૬) દસમુળ—પક્ષઘાત, સંધીવા, આંચકી, ધનુર, કેફરું, સુવાવડ, અ
ડદીઓ વા ઉદરરોગ એવા બીજા રોગો ઉપર વાપરવા
માં આવે છે. દારુહળદર-પ્રમેહ, તણખીઓ, કમળો, લોહીવકાર, પાંડુરોગ,
બરોળ, એવા બીજા ઉદરના રોગો ઉપર વપરાય છે. દહાડમ–ઉધરસ, પીતવીકાર, કફ વીકાર ઝાડ ઉપર, મરડે હરસ,
સંગ્રહણ અતીસાર એવા બીજા રોગો ઉપર કામમાં
For Private and Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દિન
.
૧૧૭
-~-
~
~-~
~
~
-
~~-
~
આવે છે. દંતી મુળ-જળોદર, માથામાં સુળ, મળવીકાર, જુલાબ લેવામાં
વગેરે વપરાય છે, દેવદાર–સુવાવડ, ઉદરરોગ ઉપર કામમાં આવે છે.
ધંતુરો-સે, સંધીવા, ઉધરસ, દમ, સંચણી, ઝા, એવા
બીજા રોગો ઉપર કામમાં આવે છે. ધમાસ-હોવીકાર, તાવ, ઉધરસ, દમ, વાયુના રોગો, લુખસ,
ખસ, વીસ્ફોટક, ઉદંશ, લેહી સુધારવાના કામમાં
આવે છે. દ્રાક્ષ-મળવીકાર, દમ, ઉધરસ, સેસ, તાવ, પીતવીકાર, એવા બી
જા રોગો ઉપર વપરાય છે ધાણા-તાવ, બહુ સોસ, ઊલટી, પતવીકાર વગેરે ઉપર કામમાં
આવે છે. ધાવડીનાંદુલ–ગરમીનાં ચાંદા, લોહીવીકાર, અતિસાર, સંગ્રહણી
હરસ. દરેક જાતનો મરશે, તાવ, પુષ્ઠાઈ વિગેરે ઉપર કામમાં આવે છે.
() નગોડ-અડદીઓ વા, વાયુપ્રકોપ, સુવાવડ, ધનુર, આંચકી, સંધી
વા સેજા ઉપર કામમાં આવે છે, નસેતર–ઉદરરોગે ઉપર કામમાં આવે છે. નાક છીકણીધાતુ મારવામાં અને માથાના રોગો ઉપર વપરાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૮
પ્રકરણ ૩ જુ
નાગકેસર-શરીરમાં આતમ દુઝતા હરસ, લેહીખંડ મરડે, અતી.
સાર એવા રોગો ઉપર વપરાય છે. નિપાળો જળદર, મળવીકાર તથા ઉદરના રોગો ઉપર કામમાં
આવે છે.
પટોળ-મર, વિસ્ફોટક, સંધીવા, વાયુનો પ્રકોપ અજીર્ણના રોગ
ઉપર કામમાં આવે છે. પાખણભેદ-ઉનવા, મળવીકાર, બહુ પીશાબ ઉતરે, પરમીઓ,
એવા રોગે ઉપર વપરાય છે. પીપર–આંચકી, ધનુર, તાવ, ઝાડ, અજીર્ણ, અરૂચી, મંદાગ્ની
દમ, ખાંસી, હરસ એવા બીજા રોગો ઉપરકામમાં આવે છે પીપરીમુળ-તાવ, મતકસૂળ, ધાતુક્ષય, ઉદર રોગો ઉપર વપરાય છે પંચલવણ-સુળ, ગુલ્મ, ઉદર રોગો ઉપર કામમાં આવે છે.
ફુદીનો–સુક, ઝાડ, ઉલટી, એવાં દરદો ઉપર અપાય છે. કનસના ગુણ–ત્રીદોષને ઉપજાવે, મીઠું, પતિને ટાળે.
બહફળી-ધાતુદોષ, ઉનવા, મુખરોગ, તણખીયો, પ્રમેહ ઉપર
વપરાય છે. બાવચીત્વચાના રોગ, ખરજવા ઉપર વપરાય છે. બાવળ–મુખરોગ, ઉધરસ, તણખો , પ્રમેહ, ઉનવા ઉપર
વપરાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનદોસ્ત.
૧૧૯
બીજોરું-ગુલ્મ, દાહ, તાવ, બરોળ, તૃષા, ખાંસી, મરો વગેરે
ઉપર કામમાં આવે છે. બીલીન્ઝા , જળોદર, ઉપર કામમાં આવે છે. બોદારસીગ–મલમના કામમાં આવે છે. બ્રાહ્મી-સીતજ્વર, કમળો, પીતજ્વર વગેરે રોગો ઉપર કામમાં આવે છે બનફસાતાવ, તણખી, સળેખમ, ઉધરસ વગેરે ઉપર કામ
માં આવે છે.
ભીલામાં—અજીર્ણ, હસ, નબળાઈ, વગેરે રોગો ઉપર વપરાય છે ભોંયરીંગણી–ખાંસી, કફ, તાવ, વગેરે ઉપર વપરાય છે. ભાંગરો-તાવ, આંચકી, વગેરે ઉપર કામમાં આવે છે.
(મ) મછડ-વસ્ફોટક, પત, લુખસ, રોગો ઉપર કામમાં આવે છે, મધ-તાવ, દમ, ઉલટી, પર અપાય છે. મરડાસીંગી–મર, અતીસાર એવા રોગો ઉપર વપરાય છે. મહુડાઉનવાપર કામમાં આવે છે. માલકાંકણ-સંધીવા પક્ષઘાત, અજીર્ણ વગરે સેગો ઉપર અપાય છે. મીટળ-ઉલટી કરવાના કામમાં લેવાય છે, મુગલાઈ બેદાણું-ધાતુક્ષય, મરડો, તણખીયો પ્રમેહ ઉપર કા
મમાં આવે છે. મુસળી– ધાતુ પુષ્ટી ઉપર કામમાં લેવાય છે. મેરી–બળતરાને શાંત કરે છે,
For Private and Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨૦
પ્રકરણ ૩ જુ.
મચરસ-મર, ઝાડો એવા બીજા રોગો ઉપર કામમાં આવે છે. મિથ–અગ્ની, રકતદોષ, વાયુ, પીત રોગો ઉપર આપવામાં આવે છે મિથી–વાયુ, સુળ, ચુંક, સંધીવાપર વપરાય છે.
રાસના-દમ, ખાંસી, સજા, સંધીવા, ગાઉટ વગેરે ઉપર વાત
રોગો ઉપર વપરાય છે. રીસામણ-મરડો, ઝાડામાં લોહી કે પરૂ પડતું હોય તે ઉપર
અપાય છે. રેવંચી–પરમે, ઉનવા, એવાં બીજા દરો ઉપર કામમાં આવે છે, રૂમમસ્તકી-દાંતે ઘસવાના કામમાં આવે છે,
(લ). લસણ-ગુલ્મ, કોગળીયું, ઍક વીગેરે દરદો ઉપર કામમાં આવે છે લીંબુ-તાવ, ઉલટી વગેરે ઉપર આપવામાં આવે છે. લો દર-મરડે ઝાડા ઉપર વાપરવામાં આવે છે.
(વ) વછનાગ–તાવ, કફ, સંધીવા, રોગ ઉપર કામમાં આવે છે, વરીઆળી-ઉલટી, દાહ, તૃષા ઉપર વપરાય છે. વાપુબાં-ઉલટી ચેકપર આપવામાં આવે છે. વાવડીંગ–ઉલટી, તાવ, ચુંક, તથા ત્વચાના રોગો ઉપર કામ
માં આવે છે. વાંસકપુર–ઉધરસ, શ્વાસ, ક્ષય ઉપર વપરાય છે. વાળો–પરમીઓ, ઉનવા પ્રદરના રોગો ઉપર કામમાં આવે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત
(સ)
સરપંખાઉદરાગ, વાત રાગ, સાજા ઉપર કામમાં આવે છે. સાલમપાકના કામમાં માવે છે તેથી નબળાઈ દુર થાય છે. શેતુર—ઉનવા, તણખી દાદ ઉપર વપરાય છે. ફેશ ગુંદર-તણખી પરમી, ઉનવા, ગુક્ષ્મ, ચુંક, પેટના દુખાવાને માટે વાપરવામાં આવે છે. શંખજીરૂં—ગુમડાં, ખીલ, સાજો, ત્વચાના રોગો ઉપર ચેાપડવામાં આવે છે.
શતાવરી—પ્રદર, ધાતુ ક્ષય, અનીમંદ, ઉપર કામમાં આવે છે. સરગવો--સંધીવા, ગુલ્મ, સાજો, કંઠમાળ, ઉપર પાય છે. સાજીખાર—સુળ, ગુપ્ત, માકુ વીંગરે રાત્રેા ઉપર વપરાય છે. સાટોડી-તાવ, સોજો, કમળા, આવાં દરદો ઉપર કામમાં આવેછે સુરેંજન—સંધીવા ઉપર કામમાં વપરાય છે,
સીલાજીત—પ્રમેહ, ઉનવા, પથરી, તાવ, વીગેરે દૂરદા પર વ્ પરાય છે.
સુવા—સુવાવડમાં સ્ત્રી ખાય તો ધાવણ આવે છે. સુંઠ—ચુક મરડો, તાવ, ઝાડા ઉપર કામમાં આવે છે. સેનાગેર્રતવા, ચાંદી ઉપર ચોપડાય છે, સાનામખી—રેચક છે, જીલાખ લેવામાં આવે છે. સંચળચુંક, ગુમ, વીગેરે પર અપાય છે,
હરડે—ચુંક, ગુલ્મ, વીગેરે નારેગો ઉપર વપરાય છે.
For Private and Personal Use Only
૧૨૧
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨૨
પ્રકરણ ૩ જુ.
હીંગળક-ચાંદી, પ્રમેહ, ગુલ્મ, તથા બરોળ ઉપર વપરાય છે. હીરાદખણ-ઝાડે, મર, હરસનું લોહી, પેશાબ, તથા ખાંશીનું
લોહી બંધ કરવામાં કામમાં આવે છે.
વિષ પ્રકરણ.
સોમલ. આ ખનીજ પદાર્થ ત્રણ જાતને છે. ૧ વેળે સેમલ ૨ રાતે સેમલ જેને મનસીલ કહે છે. તથા ૩જો પીળો સેમલ જેને હરતાળ કહે છે. તારીઆ તાવમાં જવરાંકુશ વિગેરે બીજા દરદો ઉપર એ ત્રણે વપરાય છે. વાજીકરણમાં પુષ્ટી માટે તે બહુ ઉપયોગી છે. તેનું ઝેર બહુ ભયંકર છે. ફકત સફેત સેમલ વાટીને ખાવાની વસ્તુઓમાં ભેળી અપાય છે. સબબ-તેનો કોઈ સ્વાદ નથી. ને પિટમાં ગયા પછી કલાક બે કલાકમાં જ પેટમાં અગ્ની ઉ કે ઉલટી થાય પેટ પાસામાં દુખાવો વધતો જાય, મરડાની પેઠે ઝાડ ઉતરે ને ફાટ બહુ થાય. લેહી પરૂ જળસ પડવા માંડે, ત્યારે ઝા ને પિશાબ રંગે પીળાં હોય, દાહ ઉઠે ગળું સુકાઈને બેસી જાય, તમામ માં ને કંઠમાં ગરમી છવાઈ જીભ માં આવી જાય, આંખો બળી ઉઠે, પગે ગોટલા ચડે, હાથે પગે વીંટા આવે, બેશુઢી વધતી જાય ને છેવટ જે વધારે ઝેર લેવાયું હોય તે સાત કલાક, જરા ઓછું હોય તો બે દીવસ ને તેથી ઓછું હોય પણ તમામ દેહમાં પસરી ગયું હોય તો પાંચમે દિવસે જરૂર મરણ પામે તેને.
For Private and Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિન દોસ્ત. ૧૨૩ ઉપાય. ઝેર ખવાયું જણાય કે તરત જ તે પર દુધ ખુબ પાવું, અને ગર ઝાડ ઉલટી થાય તેવી દવાઓ આપ્યાં કરવી સબબ જે કાંકરો ગળી જવા હોય તે વખતે ઝાડા ઉલટી વાટે નીકળી પડે તે દરદી બચે.
રસકપુર, આ વસ્તુના ખાવાથી મેં કંઠ તથા ગળાની બારી તથા તે નીચેના ઘણા ભાગની ચામડી બળી જઈ, ઉપર ચાંદાં પડે છે. પેટ છે. ભાગમાં અગન બહુ હોડ છે, ઝા ઉલટી ઘણી થવા માંડે, મરડાની પેઠે લોહી પરૂ જળસ ઈ. સેમલના પ્રકરણમાં બતાવ્યાં સરવ ચીહ થાય, પેટ ફુલી જાય, તાવ જેરભર ચઢી આવે, દમ બહુ જોરમાં ચાલે ને અંતે તે માણસ મૃત્યુ પામે. ઉલટી ઝાડાની દવા આપતા રહેવું, ને માં આવી જાય તે મુખપાકમાં બતાવેલી દવાઓ મોંમાં લગાવી લાળ પડાવવી.
તાંબાનું ઝર–નીદાન–ઈલાજ. તાંબાના ઝેરને જંગલ કહે છે તેમાંથી યુથ બને છે. તે બહુ તુરું ને બદસ્વાદ લાગે છે તથા તેનું ઝેર બહુ જલદ છે. તે ખાવાથી કા ઉલટી થાય પેટમાં દરદ થાય ને ફુલી જાય, તથા તેનો રંગ તમામ પેટના ભાગમાં છવાઈ જાય તેથી ઝાડો પેશાબ પણ તિવાજ રંગનાં ઉતરે. આ દરદીને ઝા તથા ઉલટી ખુબ થાય તેવી દવાઓ આપવી.
ભીલામાનું ઝેર, ભીલામાં ઘણું ગરમ છે તે ખાવાથી ઝાડે તથા પેશાબ
For Private and Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૩ જુ લેહી વહે છે. તમામ શરીરમાં લાલ ચાઠાં પડી લુખસ જેવી ફીલી થઈ બળત્રા બહુ બળે છે. તેનો ચેપ લાગવાથી શરીરના બહારના ભાગમાં પણ તેમજ થાય છે. ઈલાજ મીઠું તેલ કોપરાનું તેલ તથા આમલીનું પાણી લગાડવાથી આરામ થાય છે, કોપરું, ઘી, તલ, ઈ. ખાવાથી પણ ફાયદો થાય છે અગર છાશ ખુબ પાય તે પણ આરામ થાય,
થોરનું ઝર.. થોરનું દુધ ખાવામાં આવે તે ઝા તથા ઉલટી થાય છે. આંખે લાગવાથી તેપર સોજો ચડે, શરીરે લાગવાથી દાહ તથા ફોલા ઉઠે છે,
નેપાળે, એળીઓ, ઇંદ્રવરણું, ઈ. વસ્તુઓ દવામાં વપરાય છે. તેમને પ્રમાણથી વીશેશ લેવાથી ઉલટી દસ્ત થાય છે. વખતે બહ દેવાયાથી મૃત્યુ પણ થાય છે. ઇલાજ–-નેપાળ, થોર, એળીઓ છે. માટે ધી ખુબ ખાવું. શરીરના બહારના ભાગ પર ઘી ચોપડવું.
તમાકુ તમાકુ ખાવાથી, દાંતે લગાડવાથી, ધુમ્રપાન (પીવાથી) કરવાથી, તથા અંગ સ્પર્શ કરવાથી માપ ઉપરાંત લેવાય તે તેનાં - રનાં ચીહ જણાય છે. ફેર આવે, ઉલટી થાય, નાડી મંદ પડતી જાય, શરૂઆતમાં જલદ રહે, અંગ તુટે, નબળાઈ પ્રાપ્ત થઈ રકતાશય સ્થીત થાય છે. તથા મૃત્યુ થવાનો પણ સંભવ રહે છે. ઈલાજ એરંડીયુ ઈ. હલકો જુલાબ આપવો, ઉટલી કરાવવી, વિષનાં ચીન્હ મલમમાં તમાકુ પીવાથી લગાડવાથી દેખાઈ આવે તો ગરમ ઉન
For Private and Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત.
૧૨૫
આવી છે અને એનો અકે તે
તેની અસરાઈ આવે
પચાર કરવો,
વછનાગ, આની બે જાત છે ૧ તેલીઓ, ૨ જે સગડીઓ, રસાયણ શાસની વીધી મુજબ એનો અર્ક તથા સત્વ નીકળે છે. એનું ઝેર બહુ ભયંકર છે. ચીન્હ–જીભ હોઠ માં વિગેરેની અંદર ઝણઝણાટી કરે અગન બળે છે. માં આવી છે તેમાં પાણી ભરાઈ આવે છે. આંખે અંધારાં તથા ચકર આવે, ઉલટી થાય, કાને ગણગણાટ અવાજ આવે શરીર કાંપી ઉઠે, કાળજામાં દુખાવો, છાતીમાં ધબકારા વાગે, શક્તી હીણ થતી જાય અંગ બેહરૂ થાય, બેશુધી આવે, હાથ પગ તોડાય માંએ ફીણ આવે એવા ચીન્હો જણાય તથા અંતે મૃત્યુ થાય. ઇલાજ–દીવેલ ઇ. નો હલકો જુલાબ તથા ઉલટીની દવાઓ આપવી
આપણા દેશમાં અફીણુ બહુ વપરાય છે, બાળકોને બાળ ગળીમાં, મહા દરદમાં દરદીને ઊંઘ ન આવે તે વખતે તથા મરદાઈ ઈ. દવામાં પણ તે કામમાં આવે છે. જે હદ ઉપરાંત તથા જેને ટેવ ન હોય તે માણસ ખાય તો વછનાગ, એવી બીજી કેરી વસ્તુઓ ખાવાથી જે ચી થાય છે તે ખામાં પણ જણાય છે. ઈલાજઉલટી વારંવાર કરાવવી, જુલાબ આપવો, દરદીને ઊંધવા ન દેવો. ઠંડુ પાણી છાંટ છાંટ કરવું ભીનાં કપડાં શરીર ઉપર રાખવાં; અને તે વીજળી લગાડવી.
ધશે. . આનાં બીયાં બહુ ઝેરી હોય છે. દમ ઉધરસ, ઇ. દવામાં તે
For Private and Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪ થું..
વપરાય છે, પણ હદ ઉપરાંત લેવાય તો બેશુદ્ધી વધતી જઈ આંખો લાલ થઈ શરીરે દાહ ઉો, દીનાનાની પેઠે ચીન્હો કરે, શ્વાસ જેરમાં આવે, ચકર આવે તરસ બહુ લાગે અંધારા આવે, નાડી ક્ષીણ પડતી જઈ તથા અશકતી બહુ થઈ મૃત્યુ થાય ઈલાજ-ઉ લટી કરાવવી તથા હલકા હલકા જુલાબ આપવો.
દારૂ બહુ પીવાથી માણસમાં ઘેલછા ઉત્પન્ન થાય, રકતાશય મંદ પડી જાય, ને આખરે બહુ પીવાથી મૃત્યુ થાય છે. ઈલાજઉલટીઓ કરાવવી, જુલાબ આપવા શરીર ગરમ રાખવું, ઠંડુ પાણી છાંટ છાંટ કરવું
રકોયલાં એક જાતનાં ઝાડનાં આ બીયાં છે. તે નબળાઈ અશક્તીને ટાળવામાં, મરદાઈ પુછાઈ બળ . વધારવામાં, અજીર્ણ, તાવ, શીત સને જાવા દો ઉપર દવા તરીકે કામમાં આવે છે પણ વિશેષ ખાવાથી આંચકીના જેવાં સરવે ચો દેખાય છે. મે આખરે પાંચ સાત કલાકમાં તે મત્યુ પામે છે.
ક
.
ક.
:..
પ્રકરણ ૪ થું.
તાવ,
સાદો તાવ, નાગરમોથ, વાળે, કફ, કરીઆ, લીબડાની ગળો, ન મળે તો
For Private and Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનો દોસ્ત.
૧૨૦
ગમે તેના) દરેક વસ્તુ એક તોલો લઈ ને શેર પાણીમાં ઉકાળી નવટાંક પાણી રાખી સવાર સાંજ સાત દિવસ સુધી પાય તો ફાયદો થાય.
ન ૨
આંબળાં, દ્રાક્ષ, અસ, ધાણાં, ધમાસે, દરેક અકેક તેલ લઈ ઉપર મુજબ કવાથ કરી સાંજ સવાર દીવસ સાત સુધી આપવો.
- ૩
ક, કરીમ, પાણીમાં ઘસી સવાર સાંજ પીવાથી પણ ફાયદો થાય છે,
ને ૪
ગમાળાનો ગોળ, નાગરમોથ, ત્રીફળા, પીતપાપડો, દ્રાક્ષ, દરેક અડધો તોલો લઈ ઉપર મુજબ કવાથ કરી, સવાર સાંજ આપવાથી, સરદી, હવામાં ફરવાથી, એવા બીજા તાવો દૂર થાય છે, - ૫
વાયુનો તાવ. વાયુપ્રકોપના તાવ વાળાને વરીઆળ, પીતપાપ, કાળી દ્રાક્ષ, ને પીપર, અક પશાભાર લઈ કવાથ કરી, સવાર સાંજ પાયાથી તાવ જાય.
પહાડમુળ, એરંડાના મુળ, (૫ક્કર મુળ) અફસો, કયુસે,
For Private and Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨
પ્રકરણ ૪ યું.
લોખડાના સ્મુતરછાલ, ધમાસા, સુંઠ, દરેક ડપા તોલો લઈ કવાય કરી સવાર સાંજ પાવો.
ન
હીગલો, (શ્રી, દુધને મધમાં સાધેલો) પીપર, વછનાગ, (મેસનાં છાંણમાં અને સુત્રમાં સાધેલા) સરખે વને સર્વ લઈ મા દાના રસમાં તથા પાણીમાં સવારતી પ્રમાણે ગોળી વાળી સાત દીવસ આપવી તેના ઉપર વાયડી અને ભારે ચીજો ખાવા દેવી નહી. નં ૮
ઇંદ્રજવ, મરી, પીપરીમુળ, કરીમાતુ, રાસના, દરેક અકેક તોલા લઇ ખાંડી કુટી ત્રણ ભાગ કરવા દરેક ભાગનો ઉપર માણે ક્વાથ કરી ત્રણ દીવસ પાવો,
ત છ
પીતર.
ગળા, ખરસળીયો, કરીશ્માળુ, વાળા, અને લીબડાની સ્મુતર અલ, દરેક સપ્ને વર્જને તોલો તોલો લઈ ખે પડીકાં કરી ઉપર પ્રમાણે બે દીવ સુધી ક્વાથ પાવો.
વં.૧૦
દ્રાક્ષ, હીમજ, અથવા હરડેદળ, લિંબડાની ગળા, ભોષરીગણી તથા હળર, દરેક એકેક તોલો લઈ સ્પધકચરા કરી કવાથ કરી નવઢાંક પાંણી રહે તેમાં મધ તોલો ૧ નાખી સવાર સાંજ પાવું. નં. ૧૧
લીંબડાની અંતરછાલ, પીતપાપડો, કડ્ડ રીઆતુ, વાળા,
For Private and Personal Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનદરત.
નાગરમોથ, દરેક પશા ભાર લઈ ઉપર મુજબ કવાથ કરી, દીવસમાં બેવાર પાવો.
નં. ૧૨
હરડેદળ, કફ કરી આતુ, ધમાસે, ગરમાળ, નાગરમોથ, પીતપાપ, દરેક પિશાભાર લઈ કવાથ આપવો.
નં. ૧૩ નારંગી, દ્રાક્ષ કે દાહાડમના સરબતથી પણ એ તાવ જાય છે. નં. ૧૪
બરસારનો ભુકો પસાભાર, કડુ પાવલીભાર, સાકરનું પાણી પિસા બેભાર કરી, મેળવીને પાવું ઉપર ગરમ પાણી પીએ તાવ જાય.
નં. ૧૫
તુવેર કે મગની દાળનું પાણી તેમાં રૂા ભાર ધી નાખી ગરમ ગરમ પીએ તો ફાયદો થાય
નં. ૧૬ કફ જવર સાથે ઊધરસ.
ભારંગ, અરૂસો, પીપરીમૂળ, ત્રાયમાન કાંટાસળીઓ દરેક અકેક તોલો લઈ ખાંડી કુટી બે પડીકી કરવી તેનો કવાથ કરી બે દીવસ સુધી પાવો.
નં. ૧૭
અડુ, સતાવરી, પીપરીમૂળ, પીપર, કાયફળ, પુસકરમુલ, લીબડાની અંતરછાલ, ગળે, ભારંગ, કડુ, કરી આતુ, સુઠ, દરેક બા તેલ લઈ કવાથ કરી સવાર સાંજ આપવો આ તાવવાળાને
For Private and Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪ થું. ઉકાળેલું કે લોઢાને કડક તપાવીને છમકારીને પાણી પાવું તથા અબ થોડું ને લખુ ખાવા આપવું.
નં. ૧૮
દીવેચી અજમોદ, અજમો, શેકેલી હીંગ, જીરૂ,શાજીરું, લવિંગ પીપરીમૂળ, પીપર, સુંઠ, એલચી
એ સર્વે ઓષધી શરણે વજને લઈ ખાંડી ક૫ડ છાણ કરી સવારે અને સાંજે તોલા અરધને આશરે લેવી, ઉપર ઉનું પાણી પીવું, તેથી, તાવ, જય, શકતી વધે, અને હજમ થાય, અને બાવાની ૨ચી થાય.
ન, ૧૯ વાયુને કફના તાવનો ઈલાજ.
નિદાન–આ તાવ વાળાને બાર દીવસ પછી ઉકાળો કે દવા આપવી તેથી તાવ પાકી જઈ જેર નરમ પડે છે. બનતા સુધી કમ ખેરાક, ભારે તથા ચીકણું વરતુઓ ખાવા આપવી નહી, પણ ગરમ પાણી પાયા કરવું.
કાયફળ, ઘોડાવજ, ગળે, કડુ, કરી આતુ, હળદર, દરેક અડધો તેલ લઈ ક્વાથ કરી, સવાર સાંજ આપવું.
ન, ૨૦
ક, કરી આતુ, મોથ, લીબડાની ગળો, સુઠ, દરેક પિસાભાર લઈ કવાથ કરી આપવો.
નં. ૨૨
કદાપી શરીરે થોથર હોય. ઉધરસનો કસક, છાતીમાં રૂધ થતી હોય તે હેઠળની દવા આપવી.
For Private and Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિોસ્ત.
૧૩૧
હળદર, દેવદારૂ, કાયફળ, ધાણા, મિથ, ધમાસે, પત પાપ હરડેદળ કે હિમજ, સુંઠ, એક તોલો લઈ કવાથ કરી દીવસમાં ચાર વખત પાવું જ ઉલટી થાય તો ગળો પિસા એક ભાર અરવિશેર પાણીમાં ઉકાળી . શેર રહે ત્યારે તેમાં થોડુંક મધ નાંખી દીવસમાં ત્રણવાર પાવું.
ન. ૨૨ કફ પીતના તાવનો ઇલાજ. નિદાન–આ દરદીને ઉકાળેલું પાણી પાવું, તથા બીલકુલ કમખોરાક આપી દસબાર દીવસ પછી કવાથ આપવો.
- હળદર, કાયફળ, રતાં જળી, ગળો, મિથ, ધાણુ–દરેક અડધો તોલો લઈ કવાથ આપવો.
નં. ૨૩
લીબડાની અંતરછાલ, ધાણું, મોથ, ગળે, વાળે સર્વે અને : અડધો તોલો લઈ કવાથ આપવો આ કવાથથી ઉલટી, દાહ, તરશને બહુ ફાયદો કરે છે.
નં. ૨૪
જે ઉધરસ, સુળ, છાતી ભીસાતી હોય, દમ ન લેવાયો પીપર, નાગરમોથ, સુખડ, કડુ, કરી આતુ, પટોળ, સુંઠ, ઈજવ, હળદર, લીંબડાની અંતરછાલ, કાયફળ, ગળો, સમભાગે લઈ ચુરણ કરી, સવાર સાંજ પિસા એક ભાર ગરમ પાણી સાથે લેતો ફાયદો થાય.
ને ૨૫ કફ, કરી આતુ, પટોળ, લીંબાની અંતરછાલ, હલદર, પીપર
For Private and Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૩
પ્રકરણ ૪ યું.
ભોર ગણી, ગળા, સમભાગે પૈસા એક ભારની કાકી કરી સવાર સાંજ ગરમ પાણી સાથે લેતો ફાયદો થાય.
નં. ૨૬
સુંઠ, પીપર, પીપરીમુળ, હરડૅદળ, મોથ, કડુ, ગરમાળો, ધાણા, કરીઞાતુ, દ્રાક્ષ, સમભાગે ખાંડી ચુર્ણ કરી પસાભાર સવાર સાંજ ગરમ પાણી સાથે લેતો કાયદેા થાય.
નં. ૨૭ સર્વ જવર ઉપર સાધારણ કવાથ,
દેવદાર, ધાણા, ઉભી રીગણી, બેઠી રીગણી, સુંઠ દરેક ઞડધો તોલો લઇ ખાંડી કુટી એ સમાન ભાગ કરવા એક ભાગનો કવાય કરી પાવો.
નં. ૨૮
ચીંતામણી રસ, પારો, ગંધક, (ચોવેલો) ત્રીક્લા, પીપર,સં મરી, નેપાળાનાં બીજ, અભરખ તથા ત્રાંબાની ભસ્મ, પ્રથમ ગંધક પારાની કાજલી કરવી અને સર્વ દવા સમભાગે લઈ ખાંડી કુટો.. કાજલીમાં મેળવી માદાના રસમાં બે દીવસ ખરલ કરી તીપુરની.. ગોળીએા વાળવી તેમાંથી દરાજ એક ગોળી ખાવા માપવી,
નં. ૨૯
વસંતમાલતી રસ—ગામુત્રમાં શોધેલું ખાપરીયુ તો, ૮—કા-ળાંમરી તો. ૪ સેનાનો વર્ગ તો. ૧ હીંગલોક તો. ૩, સાચાં મોતી તોલા R સર્વે દવા ખાંડી ખારીક કરી માખણમાં ખરલ કરી. પછી લીંબુના રસમાં ત્રણ દીવસ સુધી ખરલ કરવો, તેમાંથી એક તી સુધી મને પીપર પા રૂપયાભારમાં આપે તો ફાયદે। થાય.
For Private and Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત.
ત. ૩૦
લીંબાદી ચુરણ. લીંબડાનાં પાન, ત્રીલા, કરીશ્માતુ, પીતપાપડો, કડુ, જવખાર, ચીત્રક, સંચળ, બીડલવણુ, સુંઠ, મરી, પીપર દીધેસી અજમો, સીંધવ, સમભાગે ખાંડીકુટી ચુરણ કરી સ વારે રોજ તો ના ગરમ પાણી સાથે ફાકે તો દરેક જાતના તાવ જાય ભુખ લાગે, શકતી આાવે, કમી મટે.
નં ૩૧
૧૩૩
સુદર્શન ચુર્ણ——વસલોચન, ચવર્ક, ચીત્રક, તમાલપત્ર, લવીંગ હળદર, સ્મૃતીવીસની કળી, વાવડીંગ, ઘોડાવજ, કમળકાકડી, તજ, ફુટકડી, ભારંગ, દરજવ, જેઠીમધ, અજમો, વાળા, લીખડાની સ્મતરછાલ, સરગવાનાં બીજ, પુષ્કર મુળ, પીતપાપડો, મોથ, ત્રા યમાન, કરીશ્માતુ, કડુ, ધાણા, ગળા, અરડુસ, સુત્રા, પીપર, પીપરીમુળ, સુંઠ, મરી, ત્રીફલા, માંરીગણી, સર્વેને બરાબર વજ્રને લઈ ખાંડી ચુર્ણ કરી પૈસાભાર સવારે થંડા પાણીમાં ફ્રાંક તો દરેક જાતનો તાવ યુ.
નં. ૩૨
અતી વીષની કળી—ગળા મોથ કાચકાના ગોળા દરેક અ કેક તોલો લઈ ચૂર્ણ કરી પાવલીભાર ઇંડા પાંણીમાં ફાકવું. તેથી ચુ', ઊલટી, તાવ, હરસ, કરમ, પાણીનો સેાસ દુર થાય.
નં. ૩૩
કડાછાલ—મતીવીષની કળી મોથ, સુઢ,
લઈ ખાંડી ૦ના શેર પાણીમાં ઉકાળી પાશેર
For Private and Personal Use Only
ગળા ૨ેક તો ના પાણી રહે તે તાવ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૩૪
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કણું ૪ થુ.
ઉપર દીવસમાં ત્રણ વખત પાવું, તેથી ઝાડો ને તાવ, ખાંથી કરમ વીરે રોગોનો નાશ થાય.
નં ૩૪
કાકડાસીંગ, પીતપાપડો, કડુ, કરીશ્માતુ, પટોળ, દ્રાક્ષ, સુંઠ, ુસા, ધાણા રાસના, ત્રાયમાન, મોથ, ત્રીફલા, સીંધવ, સેંચળ, પી પર, ગળા, કચુરો સર્વે સમભાગે બારીક ચુર્ણ કરી રોજ અધેલી ભાર પાણીમાં ફાકવું. તેથી એકાંતરી તથા શીત૧ર જાય છે.
નં ૩૫
ઇંદ્રજવ, પુવાડીયા, ડુસે, ગળા, નગોડબીજ, ભાંગરો, મુંઢ ભોરીંગણી, જવાન, એ સરખે ભાગે લેઇ સાત પડી કરવી પ્રત્યેક પડી ૦ તોલા એકને સ્માશરે લેઈ ઉપર પ્રમાણે સાત દીવસ પીવી તેથી સીતન્વરે જાયછે.
મૈં ૩૬
સર્વવરની ઉપર જ્વરાંકુશ,
ત્રાંબાની ખાખ ગંધક, ટંકણ, મોરથુથુ, ખાપરીયુ, પારો, હડતાલ એ સર્વે ઓષધો સમભાગે શોધત કરેલાં લેવાં, તે ખર્લની મંદર વાટી ગુંજા (ચણોઠી) જેવડી ગોળી કરવી ને પછી તે સવારે સાકર સંગાતે ખાવી ઉપર પાણી પીવું નહીં. પથ્ય તેલ, ખાંડ, ખટાશ, મરચાં, ઇ. ખાવા નહી એથી સર્વ શ્ર્વર જાયછે,
ન ૩૭
સોમલ સંખીયુ તો ના કટકડી તો, ૧ તેને માટીના કટોરાની અંદર નાખી ઉપર કપડુ લપેટવું અને તેના ઉપર છાંણનો લેપ ક વો તેને ગુજ એકનો મનીપુટ આપવો. માપ્યા બાદ આષધી
.
For Private and Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિન દોરત.
૧૩૫
કાહારી લેવી અને તે એષદીમાંથી ચોખાભારને આશરે દુધ સાકરની સાથે આપવું તેથી સર્વ જ્વર જાય. પથ્ય, તેલ, મરચુ, ખટાસ, ખાંડ, તજવાં અને અલુણું પથ્ય ખાવું.
નં ૩૮.
ગંધકનો અરક સાકરના પાણીમાં રતી ને આપવો તેથી ગરમી મુત્રકચ્છ, પીતવર, વિસ્મવરને ટાળે. ને ૩૮
ત્યજવર ક્વાથ, સુકડ, મેથ, સુઠ, વાળ, પીપર, અરડુસો એ એષદો લઈ અરધા તોલાને આશરે ઉપરની રીત પ્રમાણે કવાથ કરવો તે કવાથની અંદર મધ સાકર ના તોલાને આશરે ભેળવીને પીવું જેથી ત્રત્યજવર જાય એમ સાત દીવસ કરવું, તેમજ ભેસનું દુધ અને ખજુર મિશ્ર કરી ખાવાથી ત્રત્યર જાય મનસલ અગથી આના રસમાં ઘસી અંજન કરે તો ત્રત્યજવર જાય.
સનેપાત. ને ૪૦
ગંધક, હીંગલોક, વચ્છનાગ, સોલા, સીંધવ, હરડેદળ, અતિવિષની કળી, બાળેલા ઘા પહાણનો ભુકો, સર્વ વસ્તુઓ સમભાગે લઈ ખાંડી કપડછાંણ કરી ત્રીફલાના ઉકાળામાં ત્રણ પુટદેવા પછી ચાર દિવસ લગી ફકત ખરલ કર્યા કરવો તેમાંથી માત્ર એક વાલથી તે રા વાલ સુધી આપવા.
For Private and Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૬
પ્રકરણ ૪ ૫.
નં. ૪૧
પાસે રૂા ભાર ગંધક રૂા ભાર ખુબ ખરલ કરી કાજલી. કરવી તેમાં ત્રીકટ નવટાંક ખાંડી કુટી મળવી દેવું પછી કાળા ધંતુરાના રસમાં ખરલ કરી એકથી અઢીવાલ સુધી આપવું.
નં. ૪ર
પહાડમુળ, મુકરમુળ, અરણ, બીલીને ગર્ભ, વાવડીંગ, સરગવો, અસે, સુ, હળદર, ત્રીફલા, રચના, લીબડાનીગળે ક, પીપર, ભોરીંગણી, દરેક અડ તેલ લઈ દીવસ ચાદ સુધી દીવસમાં ચાર વખત કવાથ કરી આપે તે ફાયદો થાય.
નં. ૪૩
નાગરમોથ, દ્રાક્ષ, હરડે દળ, પીતપાપ, પીપર, કડુ, વાવડીંગ, હળદર, ગરમાળે, ચીત્રક, સુ, પહાડમુળ, દરેક ચીજ બને રૂઆભાર લઈ દીવસમાં ચાર વખત કવાથ કરી પાય તે દરદી સારો થાય.
નં. ૪૪.
અરણી, પહાડમુળ, બ્રહ્મી, ભાંગરાના મુળ, ગરમાળે, ક, લીંબડાની અંતરછાલ, બીલીનો ગર્ભ, ભોરીંગણી, મણુકા દ્રાક્ષ, ગેખરે, હળદર, સેવે અડધા ભાર લેઈ કવાથ કરી દીવસમાં ત્રણ ચાર વખત એમ એકવીસ દીવસ સુધી આપે તો ફાયદો થાય.
નં. ૪૫ -
ગંધક ૫ રૂ. મારી પાસે જ રૂ. ભાર સંધેલો વછનાગ છે ૨. ભાર અકલગરો પા તોલો, જાયફળ ૧ તેલ, ફુલાવેલ કંકણુ
For Private and Personal Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્તિનો દોરત.
૧૩૦
ખાર તેલ, ધતુરાના બીજ ૧ તોલે, લવીંગ લા તલો, પીપર ર તેલ, મરી ૧ તોલે, પ્રથમ પારા ગંધકની કાજલી કરી સવિ વસ્તુઓ ખાંડી કપડ છાંણ કરી કાજલીમાં મળવી આદાના - સમાં બે દીવસ લીંબુના રસમાં ચાર દીવસને કેળામાં એક દિવસ ખુબ ખરલ કરી રતી નાની ગેળી કરી દીવસમાં બેવાર આવપે તો ફાયદો થાય,
સુઠ, મરી, ટંકણખાર ફુલાવેલો દરેક . ૮ વછનાગ શોધેલો તે ૨ ખાંડી કુટી એકત્ર કરી લીંબુના રસમાં ત્રણ દીવસ પાન નના રસમાં ચાર દીવસ અને આદાના રસમાં ખરલ કરી અડધી રિતીની ગેળી કરી દીવસમાં બેવાર આદાના રસમાં આપે તે બહુ ફાયદો થાય,
પીપરામૂળ, અંદર જવ, દેવદાર, વાવડીંગ, ભોરીંગણ, ભાંગ, ત્રીકટ કાયફળ, પુષ્કરમુળ, રાસના, હરડે, અજમેર, કરી આg, ખોરાસાની વજ, ચવક, ખડબઘી, (બ્રહ્મો) લવીંગ સર દવા સબે વજને વેઈ અઢી રૂપિયાભારની સાત પડીકીઓ ફરી તેમાંથી એકેકીનો કવાથ કરી સાત દીવસ સુધી આપવું,
- અતિસાર, નં. ૪૮ હુંટીમાં આદાનો રસ ભરી રાખવાથી અતીસાર મટે છે.
૪૯ ગળે, અતીવીસની કળી, કડાછાલ, કરી આતુ, મેથ, વાળ,
For Private and Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૮
પ્રકરણ ૪ યું.
ધાંણા, સુંઠ, મરી, ખીલીનો ગર્ભ, એ સર્વે સ્માષદ તોલો અડધો ગડવા સુઈ તેની સાત પડીકી કરી કૈકી પડીકીનો ક્વાથ કરી સ્થાપવો. પથ્ય ચોખા સીવાય બીજું કાંઈ ખાવું નહીં.
નં. ૫૦
જાયફળ, પાસા ભેદ, સ્મૃતીવીસની કળી, મોચસ, રાળ, સાકર, એ બધા સમભાગે લઈ ખાંડી કુટી તો. ા ભારની ફાકી આપવી તથા ખાળકોને સર્વ દવાની સેાગી બનાવી ઉમરના પ્રમાણમાં ઘસીને પાવી.
નં. ૫૧
કેશર, હીંગલો શોધેલા, જાવંત્રી, જાયફળ, ઘ્રુવારી ખારેક, મારછડ, સ્મૃતીવીસની કળી, માદની અફીણ, કેવડીએ કાથો,
એ સર્વ દવા અડધો ઞડધો તોલો લેઈ ખાંડી બારીક કરી ચણા પ્રમાણે ગોળી કરવી તેમાંથી સવારે ચોખાના ધોવણમાં એક
ગોળી આપવી.
નં. પર
કેરીની ગેાટલી, જાયફળ, ધાવડીના ફુલ, મોચરસ, સાયેલું મક્ી, પાટીયો ટંકણખારડુલાવીને, મરડાસીંગ, દાડમની છાલ, ખીલીનો ગર્ભ, ઇંદ્રજવ, સ્મૃતીવીસની કળી અજમોદ,
એ દરેક દવા અડવા મડનો તોલો લેઇ ખાંડી કુટી ચુરણ કરી તો ના સવારે ફાકવું પથ્ય-ચોખા ખાવા ચ્યા દરદીને સાો હોય તો ખારામ થાય નહીં.
નં. ૫૩
ડાડમસારની ગોળી, જાયફળ, જાવંત્રી, અફીણ શોધેલું, કે
For Private and Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દિનોરતા સર, એલચી, હીંગલક, ચરસ, અતિવીસની કળી, ધાવડીના ફુલ, બીલીનો ગર્ભ, સુંઠ કડાછાલ દરેક દવા તલ તેલો લઈ ખાંડી કુટી કપડછાંણ કરી ખાટા દહાડમની અંદર ભરી તેનું મેટું બંધ કરવું પછી ત્રણ વાર કપડ મટી કરી તડકે સુકાવી અને નીમાં બુમ પકવવું, પછી કહાડી લઈ માટી ઉખેડી નાખી અને દરથી દહાડમ કાઢી વાટી નાંખવું તેની ચણીબોર જેવડી ગોળી વાળી સવાર સાંજ એકકી ઠંડા પાણીમાં આપવી.
નં. ૫૪ વાયુને અતિસાર,
બીલીને ગર્ભ–આંબાની ગોટલી, દ્રાક્ષ, નાગરમોથ, લોદર, સુક, ઈદરજવ, ધાવડીના ફુલ એ સર્વે ઔષ.
સર વજને લઈ ખાંડી ચુરણ કરી દરરોજ રૂપ આભારને આશરે ગાય કે ભેંશના પાતળા દહી કે છાશની સાથે ફાકે તે ફાયદો થાય.
નં. ૫૫ પીતનો અતીસાર.
વાયુના અતીસારનું ચુર્ણ લઈ થોડુક ચોખાના વણમાં મધ પા ભાર નાખી ફાકે તે ગમે તેવો અતીસાર હોય તે મટે.
ન, ૫૮ કફનો અતીસાર,
સુઠ, સંચળ, કાળામરી, સેકેલી હીંગ, અતીવીષની કળી, પીપર, સમભાગે લઈ ચુરણ કરી દરરોજ અડધા રૂપે ભાર નિ માફક આવે તે રૂપઈઆ ભાર સુધી દસબાર દીવસ ઠંડા પાણીમાં લેવું.
For Private and Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪યું.
નં. ૫૭. લોહી પડતો અતીસાર.
બકરીના કે ગાયના દુધ સાથે માખણ સાકર ને મધ રૂ. ૨ ભાર લેતો ફાયદો થાય.
નં. ૫૮
કડાછાલ-અતીવીશની કળી, ડાહાડમના છેડા, ધાવડીના ફળ, લોદર, પહાડમુળ સરખે વજને લઈ ખાંડી બે પીઈ આભાર કવાથ કરી નવટાંક પાણી રાખી તેમાં રૂ. ૧ ભાર મધ મેળવી દીવસ બાર સુધી પીધે ફાયદો થાય
સંચળ, સીંધવ, શેકેલી હીંગ, ત્રિફલા, અતીવીની ફળી સમ ભાગે ઈ ચુરણ કરી રૂ. ૧ ભાર ગરમ પાણી સાથે ફાકે તે ગમે તેવા લોહી પર પડતાં હોય તેને ફાયદો કરે છે.
નં. ૬૦
ધાવરીના ફુલ રૂ. ૧ ભાર અથવા લોદર રૂ. ૧ ભાર રોજ દહીમાં ખાય તે ફાયદો બહુ થાય, 1. ૧
સંગ્રહરણું. સુઠ, મરી, અજમોદ, પીપર, ચીત્રક, ચવક જવાન, સંચળ, સીંધવ, દરેક અકેક તેલ સાઇ, સુવા, જીરૂ, મેથ ઇનદરજવ, બીલીનો ગુરભ દરેક અડધે તેલ લઈ સર્વેને બારીક ખાંડી અડ તોલો ચુર્ણ ચોખાના પાણીની સાથે લેવું. ખાવામાં કઠોળ આપવું
ન. ૧૨ ગ્રહણપાટની ગોળી-જાયફળ, જાવંત્રી, લવિંગ, કેસર, સુ,
For Private and Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત,
૧૪૧
ધાવડીનાજુલ—મોચરસ, કપુર સોધળા, હીંગ શેકેલી, ગો ચંદન, સર્વે સમભાગે ને મીણ સાધેલું પાંચગણું, ખાંડી વસ્ત્રે ગાળી મધમાં ગોળી ચણા જેટલી વાળવી, વાયુના સ્મૃતીસારને ને સંગૃહણીવાળાને સુ ં, ભાંગ, મેથી સુવા, ઇંદ્રજવ એના પાણી સાથે ગોળી આપવી, પીતના સ્મૃતીસારને સંગ્રહણીવાળાને ચોખાના ધોવરામણ તથા ગાયનું દહીં, દાડમનો રસ, બીલીનો ગર્ભ મોચરસ, માળાંની ગોટલી એની સંગાથે અપાવું;
પથ્યઃ—સર્વ ઋતીસાર અને સંગ્રહણીવાળાને રાઈના વધારેલા ભાતમાં સાકર નાખી ખાવા આપવા અથવા ઘઉંની શેવ સાકર સાથે આપવી પણ ધી ખાવા માપવું નહીં.
૧. ૬૩
સુંઠ, અજમો, ધાવડીનાં પુળ, મોરેસ, સ્મૃતીવીશની કળાં, મરેડાશીંગ, દાહાડમની છાલ, જાયફળ,
એ સર્વે સમાન ભાગે લઈ આસડને છણાં વાટી વચ્ચે ગાળીને પછી મોટી ખારેક લેઈ તેમાં પ્રત્યેક ઐાષડ લીધું હોય તેના પ્રમાણ મુજબ અફીણ લેવું પછી તેને ખારેકની અદર પકાવવું, પછી તેને વસ્ત્રથી ગાળેલા એસ સાથે મેળવી દેવું તેમાંથી ફાકી દરરોજ તો. ૧ લેવું તે છાશની સાથે ફાકી જવું. પથ્ય, મોખારાષ્ટ્રથી વધારેલા સાકર નાખીને ખાવા આપવા મા આષડથી સુતીકા રોગવાળી સ્ત્રીને પણ સંગ્રહણી ખતીસાર મટી જાયછે,
નં. ૬૪ પીપરીમૂળ—કઉચા, મરી, માત્ર, વર્ક, એ સર્વે ઔષધ
For Private and Personal Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૨
પ્રકરણ ૪ થું.
સમભાગે ઈચુરણ રૂ. એક ભાર ગાયની છાશ સાથે ફાક તથા ભોજન વખતે દહીં, છાશ ખાવાને આપવા.
. ૨૫
જાંબુના ઠળીઆ, કેરીની ગોટલી, લોદર, ધાવડીનાપુલ, મચરસ, અજમદ, ઇંદ્રજવ, મોથ, બીલીનો ગર્ભ સુઠ, વાળો, પહાડમુળ, અતી વિષની કળી, સવે સમભાગે ખાંડી કુટી ચુર્ણ કરી રૂ. ૧ ભાર છાસમાં લે તે ગમે એવો અતીસાર મટી જાય.
મા
,
અતી
કોઠ તો. ૮, એલચી તા. ૧ પીપરીમૂળ, ભાંગ, સીંધવ, સંચળ, નાગકેસર, મોથ, ધાણા, તમાલપત્ર, તજ, મરી, લવીંગ, દરેક અકેક તોલો લઈ ખાંડી કુટી ચુર્ણ કરી છે. ૧ છાસમાં લઈ પીવું.
ધાવડીના ફુલ, બીલીનો ગર્ભ,દહાડમના છોતરાં, પીપર, અ. જમાદ, સાકર, કોઠો ગર્ભ
દરેક ત્રણ ત્રણ તલ લઈ ખાંડી કુટી ચુરણ કરી. તે. ૧ છાસમાં લેતે ગમે તે પ્રકારના અતીસાર, સગ્રહરણ મટે.
નં. ૬૮ પ્રાણદા ગુટીકા.
જુનો ગોળ છે. ૨ જીર, શાહજીરૂ, એલચી, લવીંગ, નાગકેસર, પીપરામૂળ, ચીત્રક, ચવક, મોથ, ચિરસ, જેઠીમધ, મજીઠ, અમે જમાદ, કાળાને ળા મરી
દરેક રૂ. ૭ ભાર આ૬ સે. ૧૦ પીપર તે. ૧ર સર્વને ખાંડ
For Private and Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનદોસ્ત.
૧૪૩
કુટી બારીક કરી પેલા ગોળ બશેરમાં ગોળી વાળવી, તેમાંથી દરરોજ રા ભારની ગોળી રોજ ખાવી.
ન ૬૮ વીજય સુરણ.
બીલીનેગર્ભ, વરીઆળી, અજમો, સંચળ, સીંધવ, બીડલવણ, કાચલવણ, વરાગડું મીઠું (એ પંચલુણ) સાજીખાર, જવખાર, ટંકણખાર, ત્રીફલા, સેનામુખી, પહાડમુળ, શેકેલી હીંગ, ધોળને કાળા મરી, સુદ, ઘોડાવજ, તમાલપત્ર, શેકેલાં લવંગ, તજ, પીપર, એલચી, પીપરીમૂળ, કડુ, કરી આતુ, ચીત્રક કચા, ઇજવ, સાટોડીનામુળ, લીંબડાની અંતરછાલ, પટોળ, દારુહળદર.
સર્વે દવાઓ વાટી ઘુંટી ચુરણ કરી રોજ રૂપિઆ ભાર ને આ શરે ગરમ પાણી સાથે લેવું.
નં. ૭૦ લવણભાસકર ચૂરણ.
પંચખાર રૂ. ૮ ભાર વાવડીંગ, ધાણ, પીપરીમૂળ, પીપર, ક, કરી ખાતુ, કાળીજીરી, તમાલપત્ર, નાગકેસર, ચીત્રક, ચવક, કચા, દરેક પાંચ પાંચ રૂઆભાર તજ, એલચી, રૂપઆ રૂપિઆભાર, શેકેલાં લવીંગ બે રૂપિઆભાર. કાળાં, વેળાં, મરી, સઠ દરેક રૂપિઆભાર, માથે ત્રણ રૂપિઆભાર, ત્રીયમાન ચાર રૂપે. આભાર, દ્રાક્ષ દસ રૂપઆભાર..
સર્વે દવાને ખાંડી કુટી ચુર્ણ કરી સેજ પાવલી ભાર છાસમાં પીએ તો ફાયદો કરે..
નં. ૭૧ જાયફળ, અફીણ, અબરખ, ટંકણખાર, ધંતુરાના બીજ
For Private and Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૧૪૪
www.kobatirth.org
પ્રકરણ ૪ યુ.
દરેક કેક તોલો અફીણ બે તોલા.
ળી ભંકે માપવી.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સર્વને ખાંડી કુટી સ્માદાના રસમાં મગ જેવડી ગોળીઓ વા
નં. ૭૨
અરડુસાના પાંદડાનો રસ તો. ૧ મધ, પીપર, સાથે સ્થાપે તો ફાયદો થાય. નં. ૭૩
જવખાર, ધાવડીનાકુલ, સીંધવ, જીરૂ, પીપર, ઇંદ્રજવ, સંચળ દરેક મૌજ મવાળ લઈ ખાંડી ચુર્ણ કરી રોજ પૈસા એકભારને માસરે મધ રૂના ભાર નાખી ચાટે તો ફાયદે થાય.
નં. ૭૪
વાંસકપુર તો. ર્ તજ, એલચી, નાગકેસર દરેક તોલા પાંચ દાહાડમના છોતરાં શે. ૧૫ સાકર શર ા મમાદ, ધાંણા, જીરૂ, સાજી, ઓથમીજીરૂ (ઇસબગુલ) સુઠ, સફેદ, કાળાં મરી, ઇંદ્રજવ દરેક ૨. ૧૦ ભાર ખાંડી ચુરણ કરી તેમાંથી પાવલીભાર સવારે સાંજ ફાકે તો ફાયદે! થાય.
નં. ૭૫
ઇસબગુ રૂંવ ભાર સાકર ને દહીં સાથે મેળવી ખાય તો ફાયદા થાય.
નં. ૭૬
સુઠ, સંચળ, સીંધવ, ગળા, ધાણા, જીરૂ, સાજીરૂ, કાળાં મરી, લવીંગ, એલચી, મમા, દીવેચી માદ, દરેક અંક
For Private and Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ન્યાધિવિનાશ યા દર્દિનો દોસ્ત,
તોલો, કેસર, કાળાં મરી મડધા અડધા તોલો, કાળીજીરી તો. ૨ ધાવડીના ફુલ, ખીલીનોગર્ભ, શ્રીલા, પીપર, દ્રાક્ષનો રસ, માંખતી, દરેક ત્રણ ત્રણ તોલા મધ તો. ના સાકરને કોઠનો ગર્ભ તો. ૬ સર્વેને ખાંડી ચુરણ કરી પાવલીભાર સવાર સાંજ ઠંડા પા ણી સાથે લે તો બહુ ફાયદો થાય.
નં. ૭૭
૧૪૫
હરસનો ઉપાય.
ઇંદરજવ, સાકર, નાગકેસર, હરડે, દરેક ટાંક ના સર્વેને વાટી ટી તો. ૧ને આશરે સવારમાં છાશ સાથે પીવું. ધ્ય—ગરમ ન ખાવું. સાચ કુંડળી ઉપર રસવંતી શ્વસી ચોપડવી,
નં. ૭૮
ગળજીભીનો રસ ટાં. ૨૫ જીરૂ ટાંક. ના સુરોખાર ટાં, સર્વેને ખારીક ઘુંટી કરી ગળજીભીના રસમાં નાંખી રોજ સવારે પાવલીભાર પી જવું.
નં. ૩૯
કીડામારીનો રસ ગાયના માંખણમાં મેળવી તોલા ૧ને મા શરે રોજ સવારે દીવસ ૨૧ સુધી પીવું તથા ઝેરી કોચલું ધસીને ગુદાના મસા ઉપર ચોપડવું.
નં. ૮૦
હાથીના દાંતનો ભુકો, ચામાચીડીયાંની હગાર, વાગોળની હગાર ત્રણેનો ભુકો કરી ચુદાારમાં ભુગળી સુકી તેનો તમામ ધુમાડો અંદર જવા દેવો ઞા પ્રમાણે સાત દીવસ સુધી ધુણી લેવાથી હનુ રસ ટળે. પદ્મ-ચોખા ને દુધ ખાવું,
For Private and Personal Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૬.
પ્રકરણ ૪ થું.
નં. ૮૧ સુરણને ખુબ ઘીમાં તળી ખાવાથી આ રોગ મટે છે. નિં. ૮૨
સોમલ તો. બા એળીઓ તો. , એના પડીકાં ચદ કરવાં તેને ગુદામાં ભુગળી મુકી સવાર સાંજ એ પ્રમાણે સાત દિવસ સુધી ધુણી લેવાથી આ રોગ ટળે છે,
ને ૮૩. નં ૭રમાની દવા આ રોગ ઉપર લાગુ પડે છે, નં. ૮૪
સીંધવખાર પાવલી ભાર થોડા દિવસ પછી અઘેલી ભાર હમેશાં ગાયની છાશમાં નાખી પીએ તે વાયુનો હરસ ટળે.
૧.૮૫
સુરણને માટી લપેટી અગ્નીમાં બાફી કાહાટી રોજ ત્રણ ચાર તોલા ઘી સાથે ખાય તો હરસ મટે.
નં. ૮૬
આકડાના નવા પાન લાવી આંબલીનું થોડું પાણી કરીને તેમાં તેલ તથા પંચખારો ભૂકો નાંખી જાડુ જાડુ પેલા પાંદડા ઉપર ચોપડી એકપર એક ગોઠવી છાંણુની આંચમાં બાળી નાખવા પછી ધીમે રહીને પેલા પાંદડાની રાખ જાળવીને કહાડી લઈ તેમાંથી રોજ રૂબ ભાર ગરમ પાણી સાથે ફાક્વી.
લીંબોડીને બીજ–ને કાચએળીઓ સમભાગે લઈ વાટી
For Private and Personal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિને દોરત.
પાણીમાં રતીભારની ગેળીઓ વાળી દરરોજ સવારે અકેકી ખાય તો પતના હરસ ને લોહી પડતા મટે,
ને. ૮૮.
નાગકેસર, માખણ, સાકર ત્રણે મળી ર તેલ રોજ ખાય તો ગમે તેવા હરસ હોય તે મટી જાય,
નં ૮૯ સર્વે જાતના હરસ ઉપર દવા.
જીરૂ, અજમોદ, ચીત્રક, એલચી, પીપરીમૂળ, નાગકેસર, કેળા મરી, ચવક, દરેક પાંચ પાંચ તલા તેમાં પીંપર તથા આદુ મળી છે. વાટી શુંટી ગેળ છે. ૩ માં ગોળીઓ નવટાંકની વાળી દરરોજ એક ખાય પરેજી જડ સત્ર પાળે તેથી હરેક જાતના હરસ મટે,
ને. ૯૦
કળીચુનો, મોરથુથુ ફુલાવેલ સાજીખાર, સમભાગે લઈ વાટી લીબુના રસમાં દીવસ ત્રણ પલાળી રાખી મસા ઉપર લગાવે તો તરત ફાયદો થાય.
ત, ૯૧ નં ૭૨ની દવા એ રોગ ઉપર કામમાં આવેછે. નં. ૦ર ધાવડીના ફુલ તે. વા દહીં સાથે કે તે ફાયદો થાય.
નં. ૯૩
ભાંગ તા. ૬ પીપર, કોઠ, પાખણ ભેદ, વાવડીંગ, મરી, દરેક તેલા ૪ સુંઠ, ચીત્રક, ત્રીફલા, પીપરીમૂળ, એલચી, સીંધવ,
For Private and Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૮
પ્રકરણ ૪ થું.
શોધેલા ભલામાં, દરેક ત. ૮ સુરણ, સતાવળી, દરેક તે. ૧૬ સુરણને કપડમી કરી દેવતાની આંચમાં કલાક છ સુધી રાખવું. તથી બફાઈને પાકી જસે તે ઠંડુ પડ્યા પછી તેને યુરો કરવો સર્વ દવાને ભુકો કરી બમણે જુનો ગોળ નાંખી અઢી રૂપિઆભારની ગોળીઓ કરી દરરોજ ખાય તો ફાયદો થાય.
ને. ૮૪ ન, ૬૬-૬૭-૬૮ ની દવાઓ આ રોગ ઉપર કામમાં આવે છે, નં. ૫ મીરોગના ઉપાય.
વાવડીંગ-ઇંદ્રજવ, કપીલે, ધીતપાપડ, કરમણી અજમેર સર્વે અડધો અડધો તોલો લઈ ચુરણ કરી છાશ યા પાણી સાથે હમેશાં અડધો તોલો ફાકવું.
ઝરી કોચલું નં. ૧ સાત દીવસ પાણીમાં ઘીને પીવું. ન, ૯૭
અનીવિષની કળી–ગળો, મોથ, કાચકાના ગેળા, દરેક અકેક તેલો લઈ પાવલી ભાર ટાઢા પાણી સાથે ફાકવું. - ૯૮ કડાછાલ-અતીવીષની કળી, મથ, સુઠ, ગળો:
દરેક તોલો બા લેઈ ના શેર પાણીમાં ઉકાળી પાશેર પાણી રહે ત્યારે ઉતારવું તે દીવસમાં ત્રણ વખત પીવું.
નં. ૯૯ પાંડુરોગને ઉપાય. આ દરદીને પહેલો હલકો જુલાબ આપપ, મંડુર તા. ૧૦
For Private and Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત.
૧૪૯
વાટીટી તો. ૧ સવારે મધ પાંડુરોગ જાય.
હરડે તો. ૫ અજમોદ તો. ૨ સર્વને સાથે અઠ્ઠાવીસ દીવસ સુધી ખાય તો
નં. ૧૦૦
æખરખભસ્મ બે રતીપુર મધ, સાકરમાં, માપવી.
નં. ૧૦૧
કોહોળાપાક—મા દરદ ઉપર સારી સ્મૃસર કરેછે.
નં. ૧૦૨
નં. ૬૬-૬૭-૬૮ ની દવા આ રોગ ઉપર પણ ચાલેછે. નં. ૧૦૩
હરડે, ખેડાં, માંખળાં, ગળેા, કુઠુ, લીંબડાની અંતરછાલ
કરીસ્માતુ, અરડુસ, એ આઠ મેષડોનો, કવાથ કરવો તે વસ્તુ દરેક અડધા અડધા તોલાને સ્માશ લઈ ખાંડીને બશેર પાણી સુકી ઉકાળવું ને ! શેર પાણી રાખવું તેને અડધો તોલો સુધ નાંખી પી જવું તેથી સર્વે પ્રકારના પાંડુરોગ દુર થાય.
નં. ૧૦૪
સેટોડીનામુળ હરડાં કડુ, કડવા લીંબડાની છાલ, દારૂ, હુળદર પટોળ, ગળા. સુઠ, એ માડ વસ્તુએ સડો સડો તોલો લઈ ખાંડી ઉપરની રીત પ્રમાણે ક્વાથ કરી નાંખી પી જવું તેથી પાંડુરોગ, ઉદરરાગ, સ્વાસ, સુળ, એ રાગનો નારા થાયછે.
ગાયનું મુત્ર તો રા
નં. ૧૦૫ પાડુરોગ ઉપર ધમાન પીપરી
ત્રણથી પાંચ, પાંચથી સાત, સાતથી નવ, એમ દરરોજ
For Private and Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૦
પ્રકરણ ૪ થું
દસ દીવસ સુધી વધતા જવું તેમજ બબે દરોજ દસ દીવસ સુધી ઉતરતાં જવું. પીપળીને બારીક ભૂકો કરી નાખવો એને તે પીપળીના પ્રમાણ થકી ચારણું દુધ લેવું અને તે દુધની એદર પીપળીને ભુકો નાખી પી જવું તેથી સનેપાતનો પાંડુરોગ, વાતરક્ત, ઉધરસ, સ્વાસ, જવર, ઉદરરોગ, મુળ બાંધી, ક્ષય કફ એ રોગ દુર થાય છે,
ને. ૧૦૬
ચીત્રક–હરડાં, બેડ, આંબળા, નાગરમોથ, વાવડીંગ, સુ, મરી, પીપરીમૂળ, એ નવ ઔષડ સમાન ભાગે (અડ અડ તોલો) લઈને તેને ખાંડી કપડછાણ કરી ચુરણ કરવું તે ચુરણ તે. છે ને આશરે મધ યા ઘીની સાથે ભળીને આપવું તેથી મોટો સનેપાત યા વાયુ પીત અને કફનો પાંડુરોગ, ત્રીદોષ, ભગંદર,
જે, કોડ, ઉદરરોગ, મુળ વ્યાધી, પેટના કમી વીકાર એ રોગો દૂર થાય છે.
નં. ૧૦૭ કમળાનું ષડ,
ત્રિફલા તે. ૩. ગળ, સીંધવ, પટોળ, લીંબડાની અંતરછાલ કફ, કરી અતુ, અડુસો, દરેક અકેક તેલ લઈ અધક્સ કરી તેમાંથી નવટાંક લઈ ને શેર પાણીમાં ઉકાળી પાણી શેર માં રહે ત્યારે ઉતારી દીવસમાં ચાર વખત પીવું.
નં. ૧૦૮
ત્રીફલા તો. ૭ અડુસે, કરી આતુ લીંબડાની અંતર છાલ, ગછે, કડુ, દરેક બાબે તોલા લઈ ખાંડી કુટી પકડીએ આઠ કર
For Private and Personal Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિને દોરત.
૧૫૧
વી. તેમાંથી એક પડકી લઈ સવારે બશેર પાણીમાં ઉકાળી પાશેર પાણી રહે ત્યારે મધ તે. ૨ નાંખી પાવું તેથી કમળ તથા પાંડુરોગ જાય,
ને ૧૦૮
કુકડલના રસનાં ટીપાં ત્રણ ચારે નાકમાં સવારે પાડવાથી કમળો મટે.
નં. ૧૧૦
કડવાં તુરીઆના પાંદડાંને રસના ટીપાં ત્રણ ચાર નાકમાં પાડવાથી કમળો મટે..
નં. ૧૧૧
ગધેડાના લીડા તે. ૫ જીર તે. ૨ જીણું વાટી સવારે ટાઢા પાણી સાથે તે ૧ ફાકે તે પીતકમળી સનેપાત, કમળ તથા પાંડુગ મટે.
નં. ૧૧૨
નવસાર, સાકર, જીણું વાટી ઠંડા પાણી સાથે તે. બા હ. મિશ ફાકે તો કમળો, સને પાત, પાંડુરોગ મટે.
નં. ૧૧૩
સુરોખાર, કળીચુનો, સાકર, સમાન ભાગે લઈ તે. ૧ને આ શરે ખાવું. પ–ધ, ચોખા, ચણા ને સાકર ખાવા આપવા ધી તથા દુધ બલકુલ આપવું નહિ.
રકતવીકારના રોગનું ઓપધ. રક્તવીકાર ઉપર અવલેહ-પાકેલું અને સારૂ કોહોળું બી આ
For Private and Personal Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૨
પ્રકરણ ૪ થું.
છોતરી કાહારી લઈ જીણું સમારવું. પછી પાણીમાં બાફીને કહાડી લેવું તે નીકળેલા પાણીમાં સાકર સે. ૨ ની ચાસણી કરી લેવી. કોહોળાના કડકાને લાલ સાંતળીને પેલી ચાસણીમાં નાંખી દેવા. ધાણ, એલચી, તમાલપત્ર, તજ, મરી, વંશલોચન દરેક નવટાંક નવટાંક પીપર, સુંઠ, જીરૂ દરેક પાશેર પાશેર તથા મધ શેર ૧ મેળવી આથા જેવું કરવું, તેમાંથી દરરોજ નવટાંકને આશરે ખાવું.
૧૧૫ પીપર, વંશલોચન, દ્રાક્ષ, તમાલપત્ર, એલચી, સમભાગે ચુરણ કરી તેમાં જેઠીમધ, દ્રાક્ષ, ખારેક, સાકર, દરેક નવટાંકનવટાંક લઈ મધમાં ગોળીએ રૂબા ભારવાળી દરરોજ ખાય તે બહુ ફાયદો થાય
નં. ૧૧૬
આધ તે. 1 ગેખરે તો મા સતાવરી તે, ૧ સાટોડીના મુળ તે૧ પીપરી મુળ તો. ૧ સુંઠ તા. ૧ કમળાબીજ તે, ૧એ સ
ઓષ ખાંડીને એથી ચાર ઘણું પાણી મુકીને કવાથ કરવો તે પાણી રે રહે ત્યારે ઉતારી જેઠીમધ તે બે નાંખવું. પદમકાજ (કમળની દાંડીઓ) રતાં જળી, તમાલપત્ર, પીપર, દ્રાક્ષ, કવચબીજ નાગકેસર, કાળી મુસળી, પેળી મુસળી, એ સર્વ એષ તો. અને આશરે લેવા, તે સર્વે ઓષને બારીક કરી ઉપરના કાહાડાની સાથે મેળવવાં, તે ઔષધીના પ્રમાણે ધી નાંખવું તે કાપડાને ઘરે અગ્ની આપવો જ્યાં સુધી ધી અંદરનું સંસાઈ જાય ત્યાં સુધી પછી તેને કપડેથી ગાળી લેવું તે દી તો. અને આશરે ખા
For Private and Personal Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રાધિવિનાશ યા દિનોદોસ્ત.
૧૫૩
વા આપવું તેથી રક્તપીત, ઉરૂષસ્તંભન, પાંડુરોગ, ક્ષય, વાતરકત સુત્રકચ્છ, પડખાનું મુળ, ધાતુ ક્ષય, શરીરે દાહ થાય, શરીરનું દુરખળ થવું, એટલા રોગ જાયછે. આથી જે સ્ત્રીને છોકરે ન થતું હોય તે સ્થાપવાથી છોકરા થાયછે, તેમજ પુરૂષને ધાતુની વૃધી કરેછે નં. ૧૧૭
તરત અથવા ગજર્મનો ઇલાજ,
લીંબુને લેખ અગ્નીએ પકાવી તેની અંદર સાકર નાખી ચુસવાથી લોહીને સુધારેછે, નં. ૧૧૮ મીઢીગ્માવળ, તો. ૫ ત્રીફલા તો. ૫ મજીઠ તો. ૧ હુસે તો. ૧ જેઠીમધ તો ૧ ધમાસા તો, ૨ સાકર તો. ૨ સર્વેને માંડીને ચુર્ણ કરી રોજ તોલા ના ભારે ખાવું પથ્ય, ઘઊં, ચોખા તથા મીઠું ન ખાવું.
નં. ૧૧૯
ગંધક તો. ૫, ત્રીફલા તો રા સાકર તો. ૭ ખાંડી કુટી ચુરણ કરી હમેશાં અડધો તોલો ખાવું, પથ્ય, ઉપર પ્રમાણે.
નં. ૧૨૦
ગળેા તો. ૧ એને ખાંડીને એ ગળાના પ્રમાણ કરતાં ચાર ઘણુ પાણી મુકવું પછી કાહાડો કરવો. દુધ અને ધી ચચાર તોલા નાંખવા અને ચુલાની ઉપર ચઢાવી શ્રીનું સેસન થાય ત્યાંસુધી પાક કરવો પછી હેઠે ઊંતારી ગાળી નાખવું પછી તેમાંથી તો. ન ખાવા આપવું. તેથી વાતરક્ત, ગુજર્સ નાશ થાય
નં. ૧૧
સ્મૃતીવીષ, કડુ, પહાડમુળ, નાગરમોથ, વાળા, હરડાં ખેડાં,
For Private and Personal Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૪
પ્રકરણ ૪ થું.
આંબળા, પી તપાપ, કડવા લીંબડાની અંતરછાલ, મજીઠ, પીપળી, પદમ કાષ્ટ (કમળની દાંડીએ) કચોરો, સુકડ, ધમાસે, હળદર, દારૂ હળદર, ગળે, કાળી મુસળી, જોળી મુસળી, મોરવેલ, અડુ, સતાવરી, કાયફળ, ઇન્દ્રજવ, જેઠીમધ, કરી આતુ એ સર્વે એપ સમાન ભાગે (અડધે તેલ) લેઇને તેથી ચાર ઘણું પાણી મુકીને કાહ કરવો અને તે કહાડાના પ્રમાણથી નીચે ભાગે - બળાનો રસ નાંખવો. આંબળાના રસથી આઠ ગણું ઘી નાખવું પછી તેને મંદા અગ્નીએ તપાવી ગાળી નાખવું તે ધીની અંદરથી તા. ૦ ખાવાને આપવું તેથી વાત રક્ત, કોડ, રકતપીત, હરસ, પાંડુરોગ, રાગ, ગુલ્મ, વિસર્ષ (ચેપીઓ વા) ન્યર . ગો દુર થાય છે.
નં. ૧૨
મઠ . ૧ કાળી મુસળી તે. એ રોળ તે છે જે કીમધ તા. ૦ મીણ . ભા ઈ ચુર્ણ કરવું તેના વજનથી ચારગણું એરંડીયુ તેલ તેમાં સર્વ દવા નાંખવી તેમાં ચાર ગણું પાણી નાખી ચુ ચઢાવવું, પાણી બળી જતાં જે તેલ રહે તેમાંથી થોડું ઘી આ દરદીને શરીરે લગાવે તો સારું થાય.
નં. ૧૨૩ અજીર્ણના રોગનું વદ,
છર, મરી, સમભાગે લઈ ગોળમાં ગેળી રૂા ભારની કરી ખાય તો ફાયદો થાય.
નં. ૧૨૪ મરી, ઘીમાં મેળવી રૂપ ભારને આશરે લઈ ખાતે ફાયદો થાય.
For Private and Personal Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાધિવિનાશ થા દિનો દોરત
૧૫
નં. ૧૨૫
મીટીઆવળ . ભા હીમજ તા. ૦ સીધવ તો. એ સર્વની ફાકી કરી ત્રણ દિવસ સુધી ફક્ર તે સીળસ, અજીર્ણ મટે.
1. ૧૨૬
ગોળ તે. ૧ સોનાગેરૂ તે. ચા પાણીમાં વાટી શરીરે મરદન કરે તે અજીર્ણ ટળે.
નં. ૧૨૭
એલચી. કાથો. દરેક તેલો એક સોમળ તે. એ વાટી ખલ કરી ગુલાબ જળમાં સરસવાના દાણા જેવડી ગોળી વાળી દરદીની શકતી પ્રમાણે આપવી તેથી અજીર્ણ, સંધીવા, ત્વચારોગ વગેરે મટે છે.
નં. ૧૨૮ રામબાણું ચુર્ણ
સોધેલા ગંધક, પારો, વછનાગ, મરી દરેક રૂ૫) ભાર જાયફળ ૨. ૧ ભાર. પારા, ગંધકની કાજલી કરી બીજા આવો ખાંડી ચુરણ, કરી મેળવી પંચરસમાં (આદુ, ડુંગળી, પાન, લસણ ફુદીનો) રતીભારની ગોળી બાંધી દરરોજ અકી આપે તો અછણું જ્વર મટે ને ભુખ લાગે.
નં. ૧૨૯ સદ્દબોધરસ,
સુઠ તે. ૧ ભરી તે. ૨ પીપર તા. ૩ સીધવ . ૪ અને શોધેલો ગધેક તે ૫. વાટીઘુંટી લીબુંના રસમાં આઠ દીવસ સુધી ખલ કરી રોજ એની ગોળી ન ૧ ખાય તે અજીર્ણ મટે ને દુખ ટળે.
નં. ૧૩૦ સર્વ પ્રકારની ઉધરસના ઇલાજ લવીંગ, હળદર, બેડછાલ, મરી, દરેક છે. એરસાર તો.
For Private and Personal Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૬
પ્રકરણ ૪ થું.
૨ સને બારીક કપડછાણ કરી બાવળની છાલના કવાથમાં ચણીબોર જેવડી ગેળીઓ વાળી એક ગોળી મોંઢામાં રાખવી.
ન. ૧૩
બેહેડાં નંગ ૧૦૦ બકરીના મુત્રમાં ત્રણ દીવસ પલાળી તમ મધમાં દીવસ સાત રાખી એફિક બેહે માંમાં રાખે ઉધરસ મટે.
નં. ૧૩ર
ભારંગ, અરડુસ સુંઠ, કાંટાસળીઓ, સમભાગે લઈ તા. ૨ ની પડી કરવી, તેનો કવાથ કરી ખાવાથી ઉધરસ ટળે,
નં. ૧૩૩
કાકડાસીંગ, પીપરીમૂળ, કાયફળ, પુષ્કરમુળ, અરડુસ, બેહેડાં છાલ, આકડાનાં ફુલ સર્વ સમભાગે (તો. છે) લઈ કપડ છાણુ કરી મધમાં તે, બે ચાટે ઉધરસ મટે.
નં. ૧૩૪ વછનાગની ગોળીઓ
સેધેલો વછનાગ તે. ૧ જાયફળ તે. મા કેસર . વાઘોળીમુસળી તો. બા કાળી મુસળી, લવિંગ, એલચી, અhકરો, તજ, હીંગળક અફીણ દરેક તો બા સાકર શેર. બે પ્રથમ જાવંત્રી કેસર તથા હીંગળક વાટવાં વછનાગ જાયફળને અફીણું વાટવા પછી બાકીનાં બીજાં વાટી એકત્ર કરી સાકર મેળવી બે દિવસ લગી ખરલ કરવું તેમજ મધમાં ચણીબોર જેવડી ગોળીઓ વાળી સવાર સાંજ અકેકી ગોળી દુધ શેર ૧ સાકર શેર નાંખી લેવું. તથી અશક્તી ઉધરસ તાવ, શ્વાસ ક્ષીણતા, તથા સંગ્રહણી ટળે.
For Private and Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દીિનદોસ્ત.
નં. ૧૩૫ અફીણુની ગોળીઓ.
જુનું અફીણ, જાયફળ જાવંત્રી, કેસર અકલકરો પીપર મરડીનાં ફુલ, લવીંગ, દરેક તો. બા કસ્તુરી અમર વાલ ૧ ત્રીફળા વાલ ૩ સરને ખાંડી કપડછાણ કરી આકડાના ફુલના - સમાં ચણીબોર જેવડી ગેળીઓ વાળી દરરોજ સવાર સાંજ એક એક ખાવાથી ઉધરસ, શ્વાવ, ક્ષીણતા, મંદાગ્ની ટળે.
ન ૧૩૬ અફીણપાકની ગોળીઓ.
અકલક, કસર, જાયફળ, હીંગળેક, તજ, દરેક તે. ના અફીણ છે. ૨ સેવેલું, સરવને બારીક કપડછાણ કરી અફીણ સાથે ઘુંટવું તેમાં સાકરનું બુરું શેર શા મળવી દીવસ ૧ ખુબ ઘુંટી સુધમાં ગળીઓ વાળવી, એક ગેળી સવારમાં ખાવી. તે ઉપર દુધ ઉછેર ગરમ કરી સાકર નાંખી પીવું. તેથી ઉધરસ શ્વાસ, ક્ષય, ધાતુક્ષય, સંગ્રહણી અનીંદ્રા પગે કળતર મટે.
નં. ૧૩૭ નં. ર૮ ની દવા વસંતમાલતીથી આ દરદને ફાયદો થાય છે. ન, ૧૩૮ આ દવા લાગુ પડે છે. નિ. ૨૮-૮૪-૧-૯૮-૯૯ ની દવાઓ આ દરદને ફાયદો કરે છે. નં. ૧૩૯
આકડાનાં ફુલ, અજમો, સમભાગ ને અફીણ અરધે ભાગે સમગપર ગળીઓ વળી રાત્રે સુતી વખતે એમાં રાખે, દમ,
સસણી વગેરેને ફાયદો કરે છે. આકડાનાં પાંદડાની રાખ તથા જે. કીમધ સમભાગે લઈ ૨-૨ રતી દર વખતે દીવસમાં ત્રણેક વખત સાપે ફાયદો થાય,
For Private and Personal Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૮
પ્રકરણ ૪ થું.
ન. ૧૪૦.
પીપર, કાળી મરી, દરેક નવટાંક, દાડમનાં છોડને ગોળ દરેક શેર મા જવખાર રૂરા ભાર બારીક વાટી ચણીબોર જેવડી ગોળીઓ પાણીમાં વાળી ત્રણ ચાર આખા દીવસમાં આપે. પીતની ઉધરસને ફાયદો કરે.
નં. ૧૪૧ લવીંગની ગોળીઓ.
જાયફળ પીપર લવંગ દરેક અધેળ સુંઠ તે. ૧૦ મરી . ૫ ભાર ખાંડી ગોળીઓ ૨ ૧ ભારની વાળી દરરોજ પાણી સાથે ખાય તે ફાયદો થાય.
. ૧૪૧
વછનાગ, હીંગળક સાધેલાં કાળામરી, નાગરમોથ, સમભાગે વાટીઘુંટી આદાના રૂમમાં મગ જેવડી ગોળીઓ વાળી દરરોજ એક આપે ફાયદો થાય
ન, ૧૪૩
કડુ નાગરમોથ, સુંઠ, કાકડાસીંગ, પુષ્કળ મૂળ, સર્વ સમભાગે લઈમધ અથવા આદાના રસમાં મેળવીને તે, બા લેવાથી વાયુની ઉધરસ ઓકારી, સુળ તથા ક્ષય મટે છે.
કડું પુષ્કરમુળ, કાકડાસીંગી, મોથ, સુંઠ, મરી પીપળી મુળ, કચુ, એ આઠ ચીજોને સમભાગે ચુર્ણ કરી તો છે ને આશરે આદાના રસમાં અથવા મધમાં લેવાથી કફની ઉધરસ ઉલટી, સુળ, ક્ષય, માટે,
નં. ૧૪૫ તજ, તમાલપત્ર, એલચી દરેક તો. બે પીપર તા. ૨ સાકર
For Private and Personal Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિને ઘેરત.
૧૫૯
છે. ૪ દ્રાક્ષ તો. ૪ જેઠીમધ તે. ૪ ખજુર . ૪ સરવે બરાબર લઈ ખરલ કરી મધમાં ગોળીઓ ચણબોર જેવડી વાળી દરદીની શકતી પ્રમાણે એક બે આપવી તેથી ત્રીષી અસાબ ઉધરસમાં ઉલટી થતી હોય તેમાં લોહી પડતું હોય, ક્ષયવરભંગ, છાતીમાં દુખાવો, પાસાનું સૂળ વર નાશ પામે,
નં. ૧૪૬ ક્ષય ઉપર ઈલાજ. નં. ૯૮–૨૯–૧૩-૧૩૯–૧૪૦ ની દવાઓ સારી અસર કરે છે.
નં. ૧૪૭ અરડુસીનો રસ ટાંક તેમાં મધ ટાંકર નાંખી અરધ ટાંકને આશરે રોજ દીવસ ૧૪ ખાતે ફાયદો થાય.
નં. ૧૪૮
ગળે તો. ૧૦ પીપર તે. રા તેની પડીકી નં. ૭ કરી તે. માંની એકેક પડીનો કવાથ કરી પીવાથી ક્ષય રોગ જાય.
નં. ૧૪૯
વેળા ખા ટાંક, રા તેને આકડાના દુધમાં પલાળવા તે સુકાય એટલે જીણું વાટી તેમાંથી વાલ ૨ સાકર તે. ૧ સાથે દીવસ ૨૧ સુધી આપે એથી ક્ષય ટળે. પચ્ચે–ચોખા, દુધ ખાવું.
નં. ૧૫૦
મીંડળ, ઘોડાવજ, પીપર, પ્રત્યેક સમાન ભાગે તેવું ખાંડી બારીક કરી તેમાંથી તે શા પ્રભાતે. ઉના પાણી સાથે આપવું. તેથી ઉછાળો, કફ, હદય રોગ, ને ક્ષય ઈ. રોગ નાશ થાય છે, ન. ૧૫૧ દમ (સ્વાસ)નો ઉપાય.
- ર૯-૮૮–૧૩૦-૧૩૧-૧૩–૧૩૫–૧૩૬ ની દવાઓ આ દરદ ઉપર બહુ ફાયદો કરે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪ થું.
ને ઉપર
સાકર શેર, વંશલોચન નવટાંક, પીપર અળ, એલચી ૨૧ ભાર, તજ રૂના ભાર, વાટી ચુરણ કરી રૂગાભાર મધ તથા માખાણમાં ચાટે તો ફાયદો થાય
નં. ૧૫૩
અફસે, હળદર, પીપર, ગળો, ભારંગ, મિય, સુંઠ, ભોરીંગણી, મરી, પીપરીમૂળ, પ્રત્યેક ઓષધ છે. બાને આશરે લેવી. તેના પછી પાંચ કરવી તેનો કવાથ કરી દિવસ સાત સુધી પીવો, એથી વાસ, ધકાનો સ્વાસ, ઉધરસ, હદયનો દુખાવો એટલા રોગો ટળે.
ન, ૧૫૪
અલકર, અજમો, હળદર, સુંઠ, પીપર, મરી, પીપરી મુળ અફસે, લવીંગ, જવખાર, અઘાડાને ખાર, એ સર્વ એષ સમાન ભાગે (તો. બે લેવું) તેઓને જીણું વાટી કપડછiણ કરી છે. ને મધની સાથે ખાવાથી પાસ ટળે.
ને. ૧૫૫
હીંગળોક, લવીંગ, અકલકરો, સુંઠ, પીપર, મરી, પીપરીમૂળ, બરસાર, ચીનીકબાબ, કંકણુ ફુલાવેલ, એ સર્વે ઓષ સમ ભાગે (તે. ભા) ક્ષેત્રો અને વછનાગ, સોનાગેરૂ, પા પા તોલો એ સર્વ ઔષધ છણાં વાટી કપડ છાણ કરી નાગરવેલના પાનના રસની અંદર ચણા જેવડી ગોળી કરવી તે સાંજ સવારે ખાવા આપવી તેથી ખાસ ટળે. નં. ૧૫૬
ભેરવરસ. હીંગળોમાંથી પારો કાઢેલ, આમલસારો ગંધક સોધેલ, ટંકણ
For Private and Personal Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાધિવિનાશ યા દદિનોદોસ્ત.
ફુલાવેલ, અકલ કરે, વછનાગ, ધતુરાના બીજ સોધેલ, હિગળાક, કચિ, તમાલપત્ર, એ સર્વે ઓષ સમાન ભાગે (તે. બા) લેવું ને અફીણ તો. ૧ લેવું. ગોળી બનાવવાની રીત–પારાને ગંધકની કાજલી કરવી. મરી અને વછનાગ, અફીણ અને હીંગળક એએને ભેળ વાટવા, અને બાકીના સર્વે ઓષ જીણું કપડછાણ કરી ઉપરના શધ સાથે મેળવવાં ને ઔષધોની અંદર નાગરવેલના પાનનો રસ કાફાડીને નાખવો પછી તે મરી જેવડી ગોળી કરવી તે ખાવા આપવી તેથી સ્વાસ, ઉધરસ અને કફને ટાળે. નં૧૫૭ સ્વાસ ઉપર સોમલ આપવાની રીત.
સેમલ તે. ૨ શંખનાભી તે. ૨ એને આકડાના દુધમાં દીવસ ૧ વાટવું પછી તેની લુદી કરી મટોડીના વાસણમાં નાખી સંપુટ કરવું, પછી તેના ઉપર કપડામાટી ત્રણ પુટ દેવા પછી તેને સુકાયા પછી અડાઇ છાંણની અગ્ની દેવી, પછી સંપટ કાહાડી ને પકવ થયેલા સોમલમાંથી ગુંજા ભાર (ચણોઠી ભાર) પતાસાની સાથે આપવાથી ખાસ ટળે. નં. ૧૫૮ સોમલના કુલ પાડવાની રીત.
સોમલ શેર બને લીંબુના રસમાં વાટવું; પછી કોરી મટોડીની હાંધીની અંદર નાંખી યંત્રવડે ફુલ પાડવા. ડમરૂ યંત્રની સમજ- કોરી હાલી લેવી તેની અંદર સોમલ વાટેલો મુક્યો તે બેમાંની એક હાશ્રી ઉપર ઢાંકવીને તેનું મોટું બંધ કરવું ઉપર કપડાં મટી લપેટવું પછી સુકાવીને ચૂલે ચઢાવવું, હેઠે સાધારણ અગ્ની આપવો અને ડમરૂ યંત્રની ઉપર ભીનું કપડું કરીને રાખવું એમ બે પહોર સુધી કરવું
For Private and Personal Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬૨
પ્રકરણ ૪ યું.
અને પછી બીજે દીવસે તે ડમરૂ યંત્રની મંદરથી સેમલનાં ફુલ કાહાડી લેઇ એક શીશીની અંદર ભરી દેવા. તેમાંથી ગુંજા પ્રમાણે પતાસાની દર સ્થાપવાં, પથ્ય—દુધ, સાકર, ધી, ચોખા, ખાવાને આપવા એથી સ્વાસ, દમ, ઉધરસ ને ક્ષય છૅ
ત. ૧૫૯
મરી, એ બે એષવો સમાન ભાગે લઈ દીવસ ત્રણ સુધી વાટવાં પછી તેમાંથી વાલ ૩ પ્રભાતે પાનની સાથે આપવા. પથ્ય મીઠા વગરનું ખાવું, એમ દીવસ સાત કરવાથી સ્વાસ ટળે, કપુરાદી ચુરણ.
નં. ૧૦
નાગકેસર, પીપર, મરી, દરેક તો. શા કપુર, વાલો, લવીંગ, જાવંત્રી દરેક તોલો એક ખાંડીકુટી ચુરણ કરવું તે સર્વની ખરોખર સાકર મેળવી સવાર સાંજ પા થી અડધા રૂપૈયા ભાર લીધે ફાયદો થાય.
નં. ૧૬૧
જેડીમધ, સાકર, દ્રાક્ષ દરેક ૨૪ ભાર તમાલપત્ર, એલચી, તજ, દરેક ૨.૦નાં ભાર ખાંડી સુરણ કરી તેમાં પીપર ફર) ખાડી મધમાં ગોળી વાળવી તેમાંથી મોટા માણસે બેથી ત્રણ સુધી લેવી, તથા નાના ખચ્ચાંને પાથી અડધી ગોળી સુધી દુધના અપાંનમાં સ્થાપવાથી ઉધરસ, સ્વાસ, દમ દુર થાયછે.
નં. ૧૯૨ મરી, મેડાં, લવીંગ, સમ ભાગે તે સર્વની
For Private and Personal Use Only
ખરાખર ખરસારે
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનો દોરન.
૧૬૩
લઈ બાવળના પાંદડાના રસમાં ખરલ કરી ચણા જેવડી ગોળી માંમાં રાથી ઉધરસને દમ મટે. નં. ૧૬૩
અરૂચીના ઔષધો. નં. ૭૦ નંબરની દવા આ દરદ ઉપર ફાયદો કરે છે. ને ૧૧૪
ક, લીમડાની અંતરછાલ, કરી આતુ, દ્રાક્ષ, મોથ, દરેક છ રૂપિઆ ભાર લઈ અધકચરા કરી કવાથ રૂ.૧) ભારનો દીવસમાં બેવાર સાત દીવસ સુધી પીએ તે ફાયદો થાય. નં. ૧૬૫
ભરવરસ ગુટીકા વચ્છનાગ, હીંગલક, કંકણ ફુલાલ, મરી, પીપર એ સર્વે ઓષ સમાન ભાગે (એક લેલે) લેઈ જીણા બારીક કરી ખરલની અંદર ત્રણ દિવસ સુધી લીંબુના રસમાં ખરલ કરવા પછી ગુંજા પ્રમાણે ગોળી કરવી તે ગોળી એક લેવા થકી ભુખ લાગે, અગ્ની દીપે. ન. ૧૯ : વેલક્ય ચીંતામણી રસ.
પારો સોલો તો. ૧ કંકણ સેબેલે તે. ૧ વચ્છનાગ દુધમાં શોધેલ તે. બે હીંગળોક તો. બા એ સર્વે એષને ખરલની અંદર દીવસ ત્રણ વાટવું પછી ત્રણ દીવસ આદાના રસમાં વાટી ગુંજ પ્રમાણે ગેળી કરવી તે ગોળી એક આપવા થકી અગ્ની દીપે બળ વધે, શ્વાસ, ઉધરસ, સુળ, જળોદર, પથરી, અષ્ટનર બંધકોઇ એટલા રોગો ટળે.
નં. ૧૬૭ ત્રિકટુ તો. ૩ હળદર તે બે ત્રીફલા તે. ૩ જીણા વાટી
For Private and Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રકરણ ૪ યું.
૧૪
મધમાં તો. ૧ ખાવાથી ખસી મટે,
નં ૧૬૮
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચીંતામણી રમ.
પારો, ગંધક સાધેલા, પીપર, હરડૅદળ, નેપાળાના બીજ સર્વ સમભાગે લેઈ ખાંડીને ગંધક પારાની કાજલીમાં મેળવી દાના તથા પાનના રસમાં ખરલ કરી રતીભારની ગોળીઓ કરવી તેમાંથી ગાળી એક વ્યાપ્યાયી સર્વ પ્રકારના તાવ, અજીણ, મરડો, પેટમાં સુળ, સંગ્રહણી ઈ. રોગા દુર થાય,
નં. ૧૬૯
મૃતસવીક ગોળીઓ.
મરી મવાળ, તાંબાની ખાખ મોળ, ટંકણખાર ફુલાવેલો, તો. ૧૫ સાધેલા વચ્છનાગ તો. થા ગંધક તો. ગાા પારો તો. ના પ્રથમ ગંધક પારાની કાજલી કરી બીજા એષવો ખાંડી મેળવી ઘીના રસનો એક પુટ માદાના રસના બે પુટ સુંઠ, મરી, ન પીપર દરેક તો. ૧ના ઉકાળાના પાંણીનો એકપુર દેશ રતી ૧ પ્રમાણે ગાળીએ બાંધવી તેમાંથી ગાળી એક રોજ માદાના રસમાં અગર મધમાં આપવાથી સર્વે પ્રકારના સનેપાત વાયુનું મુળ, ક્ષીણતા, મંદાગ્મની, સ્મકતી મરડો ત્રીદોષ ઈ. સર્વે રોગાને ફાયદો કરેછે. વડવાનલ ચુ.
ં. ૧૭૦
સીંધવ તો. ૧ ભાર, પીપરીમુળ તો. ૨ ભાર. પીપર તો. ૩ ચવક તો. ૪ ચીત્રક તો. ૫ સુંઠ તો. ૬ હરડે તો, ૭ એ સર્વ એ ષો લેઈ ખાંડી કપડુ છાંણ કરી તો. ૧ પ્રભાતે લેવાથી મની પ્રદીપ્ત થાય.
. ૧૭૧
યુવાનીખાંડવ ચુર્ણ,
અજમોદ તો, ૧ ૬ાહાડમસાર, શું, આમલીની છાલ, સ્મા
For Private and Personal Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ દક્તિને દોતિ
૧૬૫
મળવેટસ, ખાંટાબોર, તજ, સંચળ, ધાણું, જીરૂ, એ સવે એક સમાન ભાગે લઈ ખાંડી બારીક કરી તે ચરણ તે. ૧ પ્રભાતિ લેવાથી અરૂચી, મંદાગ્ની, મુળ વ્યાધી, પાંડુરોગ, રક્તરોગ, સંગ્રહણ જવર, ઓકારી, અતીસાર, સુળ, બંધકોશ, એટલા શે નાશ પામે છે.
નં. ૧૦૨ તાલીસાદી ચુર્ણ
તાલીસપત્ર તે. ૧ વંશલોચન તે. ૫ પીપર તે. ૪ તજ તે, ૧ એલચી તો. ૧ સુંઠ . ૩ મરી તો. ૨ કલઈને બંગ તા. ૯ સાકર છે. ૧૫ એ સર્વેનું ચુરણ કરી મધ અગર માખણ સાથે તે. ના સવાર સાંજ ખાય તે સુખવધે, અરૂચી, માંની, અજીર્ણ ઉધરસ, દમ ઈ. રોગને મટાડે.
નં. ૧૭૩
મરી, નાગકેસર, તાલીસપત્ર, સીંધવ સંચળ, બીડલવણ, મી, બંગડીખાર, એ આઠ ઓષ સમભાગે લેવા. પીપરીમૂળ, ચીત્રક, તજ, પીપળી, આમલીની છાલ એ છ આષો બે ભાગ લેવા. આમળવેટસ, સુઠ, અજમેદ, નાગરમોથ એ ચાર ઓષ ત્રણ ત્રણ ત. લેવા, પછી એ બધાને ખાંડી ભુકો કરી દાહાડમનો રસ તેની અંદર મિળવી એ સર્વ એષનું ચુર્ણ તો બા અને સાકર તે. ૧ ભળીને ખાવું તેથી અગ્ની પ્રદીત થાય, રદયરોગ, સ્વાસ, અતીસાર, કંઠરોગ ઉદોગ મુખગ, ગુમ અને કૃમીવીકારને ટાળે.
નં. ૧૭૪ ઉલટીના ઉપાયો. નં. ૫ ની દવા તે ઉપર ફાય કરે છે,
For Private and Personal Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬
પ્રકરણ ૪ થું
અફીણ કે. ૧ તજ તો. પા કપુર તો. ૨ લવગ તે. ૧૧ ખાંડીકુટી ગુદરના પાણીમાં મગપુર ગેળીઓ વાળી એકથી બે સુધી આપવી જરૂર પડે તો વધારે પણ આપવી તેથી ચુક, ઉલટી, મરકી, ઝાડો મટે છે.
4. ૧૭૫
ગજપીપર, સેંકડ, એલચી, મોથ, બેરના કળી આના બીજ વરીઆળી, સાકર, મરી, ઈદ્રજવ, વાવડીંગ એ સર્વે ઓસો સમભાગે લઈ મધમાં ગોળી કરવી, એ ગોળી ખાવાથી ઉલટી બંધ થાય.
નં. ૧૭૬
જાવત્રી, વાવડીંગ, લોબાન, મરકી ફુલ, તજ, એલચી, વરીઆળી એ સ સ સમભાગે લઈ ચીણબોર જેવડી ગોળી મધ સાથે આપવાથી ઉલટી ટળે.
નં. ૧૭૭
મોરની પીછીની રાખ, ભમરીના ઘરની મટકી, મધમાં ચાટવાથી ઉલટી મટે.
લોબાન પાણીમાં રસી પીવાથી ઉલટી મટે. નં. ૧૭૮ એળીઆદી ચુર્ણ.
એલચી, નાગરમોથ, બોરના બીજ પીપર, સુખડ, ચોખાનીતાલ, લવીંગ, નાગકેસર, એ સર્વે ઓસ સમાન ભાગે લઈ ખાંડી કપડછાણ કરીને મધ મેળવી છે. જે આપવાથી વાતપીતકફના પ્રકોપની ઉલટી બંધ થાય.
For Private and Personal Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬૭
વ્યાધિવિનાશ યા દદિન દોરતનં. ૧૭૯ ઉન્માદના ઉપાયો.
ખેરાસાની વજ, લવીંગ, અકલકરો, માલકાંગણી, એ સર્વે એસ જણાં ખાંડી મધની અંદર તો. બા ની ગોળી કરી ખાવાથી ઉન્માદ ટળે અને વાત, પીત, ને કફનો ઉન્માદનો નાશ કરે,
ન, ૧૮૦.
સુંઠ, મરી, પીપર, હીંગ, સીંધાલુણ, કડુ, કરંજના બીજ, ધોળાસરસવના દાંણા, એ સર્વે ઓષો ગમુત્રમાં વાટીનેત્રમાં અંજન કરવાથી અનિયમીત અને ચોથીઓ તાવ જાય.
ન, ૧૮૧
ધળાસરવ, હીંગ, કરંજ બીજ, દેવદાર, મજીઠ, હરડાં, બેડા, આંબળા, તજ, સુંઠ, મરી, પીપર, રાળ, દારૂ, હળદર, એ સર્વે એષને જીણું બારીક વાટી બરાના મુત્રમાં અંજન કરવાથી યા નાકે સુંઘવાથી અથવા શરીરે લેપ કરવાથી મૃગી, વિશઉન્માત (ઝેરી વસ્તુઓ ખાવાથી). જ્વર, ઉન્માદનો નાશ થાય છે.
નં. ૧૮૨ ફેરાના ઉપાયો.
ખોરાસાનીવજ . મરી શેર છે તે વાટીને પડી ૩૫ કરવી તેમાંથી પડીકી નંગ ૧ પ્રભાતે દૂધ સાથે ખાવી એથી ફેફરૂ ટળે પથ્ય, ખટાશ, વાયડી વસ્તુ ખાવા આપવી નહી.
ને ૧૮૩
આકડાના મુળને જીણું વાટી તેમાં અડધા મરી વાટવા ૫છી તેને આકડાના દૂધમાં પલાળી સુકાવવું પછી તેને જીણું વાટી જ્યારે ફેફર આવે ત્યારે નાકમાં ભુગળીથી નાંખવું તેથી આરામ થાય
For Private and Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧
પ્રકરણ ૪ યું.
પણ એ રોગ અસાધ્ય છે. એષડોવડે મારામ ભાગ્યેજ થાયછે.
નં. ૧૫૪
નં. ૭૭ ની દવા આ રોગ ઉપર કામમાં આવેછે.
નં. ૧૯૫
પારો અબરખ ગંધક, મનસીલ, હડતાલ, એ સર્વે એષો શોધન તથા મારણ કરેલાં લેવા પછી માસુત્રમાં દીવસ એક ખરલ કરવાં તેમાં લોઢાના વાસણમાં દીવસ એક ખરલ કરવો, પછી એ લુગદીથી એ ગણો ગંધક લેવો તેમાંથી અડવો ગંધક મટોડીના વાસણની અંદર મેલી અને તેના ઉપર સ્માષધની વાટેલી લુગદી મુકવી ૫છી તેના ઉપર અર્વા ગંધક સુકવો, અને તેને પહોર એકની અગ્ની માપી કાહાડી લેવો પછી તેમાંથી રતી એક આપવાથી ફેરાનો રોગ જાય, એમ દીવસ સાત સુધી આાપવું. પથ્ય, તે મરચુ, ખટાશ, ખાવું નહી,
નં. ૧૩ ૬
સુઠ, મરી, પીપર, સંચળ, લવણ શેકેલી હીંગ એ સર્વ એષડો સમાન ભાગે લેઈ વાટી અને તેમાંથી તોલો ૧ રોજ ધૃત સાથે દીવસ ૧૫ ખાય તો ફેંકુ જાય.
નં. ૧૭
સંખાવળીનાં રસની સાથે વજ્ર,કુ, એ ખેને વાટીને પીવાથી તે રોગ જાય.
મૈં. ૧૯ પીપર, પીપરીમુળ, ચવક, પૌત્રક, સુઇ, ત્રલા, વાવડીંગ,
For Private and Personal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનોરત,
સીધાલુણ, અજમદ, ધાણા, જીરુ, એ સ ષ સમાન ભાગે લઈ ખાંડી તેનું ચુર્ણ કરી છે. ૧ ગરમ પાણી સાથે ખાવાથી પગી, સંગ્રહર ઉભાત દુર થાય છે.
ન, ૧૮૯ પક્ષઘાતના ઉપાયો.
દશમુળને ક્વાથ પીપર નાખી આપવાથી અથવા તેલ શરીરે ચોળવાથી તીખી વસ્તુઓનો નાસ લેવાથી ધીને પીવાથી આ રોગ જાય છે.
નં. ૧૦૦
અડદ, કવચના બીજ, પુરકર સળ, ખરેટીની જડ, એ વણ વસ્તુઓ સમાન ભાગે લઈ તેનો કહા કરીને શેકેલી હીંગ અને સીંધાલુણ મેળવી પીવાથી પક્ષઘાત રોગ જર થાય. નિ. ૧૯૧
પીપરીમૂળ, ચીત્રક, પીપર, સુંઠ, રાસના, સીંધાલુણ, અડદ એ વે ઓષદો સમાન ભાગે લઈ તેનો કાહા કરી તેમાં તેલ નાંખી પકાવી તે તેલનું મરદન કયાથી (શરીરે લગાડ્યા)થી પdવાત રોગ જાય છે.
ન ૧૯૨
અડદ, કઉચના બીજ, એરડીના મુળ, રાસના, સીંધાલુણ, એ સને વાટી છણાં બારીક કરી અંદર તેલ નાંખી પકાવી એ તેલનું મરન કર્યાથી એ રોગ દુર થાય છે. નં. ૧૩
સુળના ઉપાયો. લસણ, કાળી કરી અજમોદ, સુંઠ, પીપર, મરી, હીગ વૃતમાં
For Private and Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૭૦
પ્રકરણ ૪ થું. તળ, લવીંગ, એ સર્વ ષ સમ ભાગે લઈ વાટી લીંબુનો રસ નાંખી ચણીબોર જેવડી ગોળી કરવી અને તે પ્રભાતે આપવાથી સુળને પેટ ચઢવું હોય તે મટે.
ન, ૧૯૪
રાઈ ને ગોળ સમભાગે લઈતો. ૧ને આશરે છાશમાં પીવાથી પેટનું સુળ મટે.
નં. ૧૯૫
કુટ, હીંગ, હરડે, જવખાર, ઝેર કોચલું એ સવે ઓષ સમ ભાગે લઈ વાટી ચુર્ણ કરી ઉના પાણીથી તો બા લેવું તેથી પેટના સુળ ટળે.
. ૧૯૬
ઝેરોચલુ, તે. ૧ મરી, તે. ૩ હિંગ, તેલ, ૧ ધીમાં તળેલી પ્રથમ રચલાને છાશમાં રાંધવા પછી સર્વ શ્રેષોની સાથે વાટ, વાં અને તેની અંદર લીંબુનો રસ નાંખી ચણીબોર જેવડી ગોળી કરવી ને તે પ્રભાત આપવાથી પેટના સુળને ટાળે.
નં. ૧૭
ઝેરચલા, ગંધક શોધેલ, સીંધાલુણ, સુંઠ, પીપર, મરી, હીંગ શોધેલ, હરડે છાલ, એ સર્વે એષિ સમભાગે– લેવા પછી છેરકોચલા ઉપરની રીત પ્રમાણે શોધી લીંબુના રસમાં સર્વે આષ વાટી ચણીબોર જેવડી ગોળી કરવી તે ગેળી પ્રભાતે એક આપવાથી ભયંકર સુળ, અરૂચી, વધાવળ, સંગ્રહણી, ગુલ્મ વાયુ, કફ એટલા રોગોને દુર કરે છે તે ગેળી ઉના પાણીથી લેવી.
For Private and Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનોત.
૧૭૧
નં. ૧૭૮
વડવાનલ રસ. પાસે શોધેલ તો. ૧ વછનાગ ધેલ તે. ૧ હીંગલક શોધેલ તે. ૧ કિલકરો તો. ૧ એ સર્વે એષ સમાન ભાગે લેવાં અને હળદર તો. ૬ પીપર તે. ૪ મરી તો. ૪ સુંઠ તો. ૧ ચીત્રક તો. ૪ સિંધવ તે. ૧ બનાવટ-વછનાગ, હીંગળકને ભેળાં વાટવાં પછી બીજા સર્વે એષદો કપડછણ કરી ભેળાં વાટવાં પછી લીંબુના - સના પટ ત્રણ દેવા પછી મુંજા પ્રમાણે ગોળી કરવી તે ગોળી નંગ ૧ સવારે ઉના પાણી સાથે આપવી એથી સુળ, ઉદર વાયુ, અરૂચી મટે. નં. ૧૯૯
કાળો રસ. પર શોધેલ તે, ૧ ગંધક શોધેલ તે. ૧ એ બેને વાટી દિન બે સુધી કાજલી કરવી પછી ફુલાવેલ ટંકણુ તે. ૪નેપાળ શોધેલ તે. ૭ એરંડી બીજ તે. ૮ સુંઠ તે. ૫ કાળા મરી તો. ૩ નસેતર તો ૫ હરડે છાલ તો. એ સર્વ એષદો દીન ૭ સુધી ખરલ કરવાં એટલે કાળો રસ થાય. (કાળે રસ જુલાબ લેવાના કામમાં આવે છે.) એ રસમાંથી રતી એક્યી બે ઉના જળ સાથે આપવાથી પેટ સુળ, સ્વાસ, ઉધરસ મટે. અફીણના ઝેરવાળાને ચાર રતી દેવાથી ઝેર ઉતરે, હડકી આ વાને પાંચ રતી દીન ૧૫ ઉના પાણીમાં આપવાથી હડકવા ટળે. પાંડુ રોગવાળાને રતી ચાર દેવાથી પાંડુરોગ મટે. તાવવાળાને રતી બેઉના પાણી સાથે આપવાથી ઉષ્ણજ્વર, શીતજ્વર, ત્રયજ્વર, જીર્ણજ્વર, ટળે. કોડ, પીત, ટાંકી સને પાત, મળવીકાર, અરૂચી, વધાવળ, બંધકોશ, શીળસ એવા
For Private and Personal Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪ થું. ~~~~~~ ~~~
~~
~ ~~ દરદો ઉપર આ રસ ઉતમ છે.
નં. ૨૦૦ સુળ ઉપર લપ.
એરંડીખાના બીજ તો. ૧ ગોળ તે. ભા સંચળ છે. ૧ કાળા તલ તે. ૧ ગુગળ તે. ૧ કસુબો તે. ૧ દેવદાર છે. તે ઘરનો ધુ એક હીરાબોળ તે. ૧ હીંગ તો. . એ સવે ઓષદોને પાણીમાં વાટી લેપ કરવાથી પાસાની શુળ મટે.
નં. ર૦૧ ગુલ્મવાયુના ઉપાયો.
સાજીનું સત્વ તે. ૫ જવખાર, ટંકણખાર, સંચળ, સીધા લુણ, કાચલવણ બીડલવણ, પાપડીઓખાશે એ સવે એક સમભાગે લઈ જીણું વાટી વઢ ગાળીત કરી પ્રભાતે તા. ૦ કુવારના ગર્ભમાં તથા બીજેરાના ગર્ભમાં આપવું. એમ દીન ચોદ કરવું પમ્પ, ચુરમાને લાડુ ખવરાવવો. એષદુ ચોમાસુ અને ઈયાળામાં ખવરાવવું એથી પેટની સર્વ પ્રકારની ગાંઠ ટળે.
નં. ૨૦૨
અજમો છે. ૧ ઝેર કોચલા છે. ૧ તેને ગાયના મુત્રમાં દીવસ ત્રણ પલાવવા પછી તેને કાહાડીન ઉપર છાલ ઉખેડી નાંખવી અને તેના કણ કડકા કરી તેને ઘીમાં તળી નાંખવા પછી તેની સાથે સુઠ . ૧૦ સીંધવ . ૧૦ ખારો તો. ૧૦ સાજીખાર તે. ૧૦ સંચળ છે. ૧૦ હેમજ તે. ૧૦ વધારણું તે. ૧ એ સવે ઔષધો ખાંડી જીણું વાટી કપડછાંણ કરી તેમાંથી તે. બે પ્રભાતે અને . બે સાંજે ઉના પાણીથી ખાવું ઉપર પચ્ચ. મગ, ચણું, અને ડદ, કઠોળ ખાવું એમ દીવસ ૨૮ ઓષદ ખવડાવવું એથી આઠ
For Private and Personal Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિને દેત.
૧૭૩
-
~-
~~
-
~
~~-~~-
~
પ્રકારની પેટની ગાંઠ, બરોલ આફરા, વા, અનીબંધ, બંધકોશ નિ ઉલટીને ટાળે,
1. ૨૦૩ નં. ૬૫-૬-૧૮ ની દવાઓ આ રોગ ઉપર કામમાં આવે છે. ને. ૨૦૪ ગરમ દુધ કરી તેની અંદર એરંડીયુ તેલ અને હરડેનું ચુર
તો. બે નાંખી પીવાથી જુલાબ લાગે એમ દીવસ ૧૫ કરવાથી ગુલ્મરોગ ટળે.
નં. ૨૦૫ હીંગવાદી ચુર્ણ
હીંગ શેકેલી, પીપરીમૂળ, ધાણાજીરૂ, વજ, ચવક, ચીત્રક, કચુરો, આમળટસ સંચળ, સીંધાલુણ, જવખાર, સાજીખાર, અનારના બીજ હરડે છાલ, પુકરમુળ એ સર્વે ઓષદો સમાન ભાગે લઈ કુટી કપડછાણ કરી આદાના રસના પુટ સાત દઈ તથા બીરાના રસના પુટ સાત દેવા પછી તે ચુર્ણમાંથી તે. ૧ . આફરો સગ્રહણ ઉદાનવર્ત, ઉદર, ઉષતંભન, ઉન્માદ, સુળ, એટલા રોગો નાશ થાય છે.
1. ૨૦૬ વક્ષારચુરણ
સિંધાલુણ, કાચલવણ, બીડલવણ, જવખાર, સંચળ, સુવા, સાજી, એ સ ષ સમાન ભાગે લેવા અને તેને વાટી બારીક કરી થોરના દુધમાં દીવસ ત્રણ પલાળી તેને તડકે સુકાવી પછી તેને આકડાના પાનમાં વિટી મટોડીના વાસણમાં મુકીને ગજપુટ અગ્ની દેવો પછી તેમાં સુઠ, કાળામરી, પીપર, ત્રીફળા, અજમેદ,
For Private and Personal Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૭૪
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪ યું.
જીરૂ, ચીત્રક એ સર્વે ષનો વાટી ખારીક કરી ઉપરના ઔષધો તે મેળવી દેવા પછી તેમાં તો- ૦ા ગરમ પાણી અથવા ગામનાં સુત્ર સાથે આાપવું કે તેથી ગોળા સુળ, અજીર્ણ, સેાજો અને નંદાઅશ્તી, ઉદાનવત, ફ્રી, ગુલ્મ એ રોગોને દુર કરેછે, કંકાય ગુટીકા.
૧. ૨૦૭
હ
અજમો તો. ૧૬ જીરૂ તો. ૫ ધાણા તો. ૫ મરી તો. ૫ કં ડાછાલ તો. ૫ અજમોદ તો. ૫ કાળીજીરી તો. ૫ શેકેલી હીંગ તો. ૬ જવખાર તો. ૮ સાજીખાર તો. ૮ પંચલવણ તો. ૮ માતર તો. ૮ કચુરો તો. ૧૦ પુશ મુળ, વાવડીંગ, અનારના દાંણા, હરડેની છાલ ચૌત્રક, આમળવેટસ, સુઇ, એ સર્વે આષવા તો. ૧૦ લેવા એ સર્વે ષવાને ખાંડી ખારી કરી બીજોરાના પુટ ૧૦ દેવા પછી તેમાંથી તો, ૧ ની ગોળી એ કરવી તે ગો એક ચીની સાથે ખાવી તેથી શુક્ષ્મરોગ દુર થાય, દુધ સાથે લેવાથી પીતનો ગોળા, અને મધ્ય ( દારૂ ) ની સાથે લેવાથી વાઇનો ગોળા, દસમુળના કાહાડા સાથે લેવાથી કફનો ગોળા દુર થાયછે, તથા શ્રીદોષનો ગુલ્મ, હૈયાનો રોગ, સંગ્રહણી સુળ, ક્રમી, એ રોગો દુર થાય. નં. ૨૦૮ બરોળના ઊપાયો.
નં. ૨૮---૬૮–૧૯૭ની દવાઓ સ્મરોગ ઉપર કામમાંઆવેછે. નં. ૨૦૯ સૂત્રકૃચ્છના ઉપાયો.
--
એલચી, પાણભેદ, રેવંસીના, સુરોખાર, જેઠીમધ, સાકર એ ઔષદો સમાન ભાગે લેઈ તો. ૧ પ્રભાતે બકરીના દૂધની સાથે ખાવું એથી મુત્ર જુલાબ થાય અને ઇંદ્રીની ગરમી ટળે,
For Private and Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનો દેરત-
૧૭૫
નં. ૨૧૦
ગોખરૂ, જેઠીમધ, ગરમાળે, હરડે, એ સ ષ અડ અડધે તોલો લઈ તેને કવાથ કરી મધની સાથે પીવો તેથી મુત્ર. કરછ ટળે,
નં. ૨૧૧
જવખાર તો છે સાકર ત ર એનું પાણી કરીને પીવું તેથી મુત્રકચ્છ મટે.
નં. ૨૧૨ ત્રનુ મુળ, હેમ, એનો ક્વાથ કરી પીવાથી મુત્રકચ્છ ટળે. નં. ૨૧૩
પાણભેદ, એલચી, સુરોખાર, હમજ, જીરુ, ગુલાબના ફુલ, સાકર એ સર્વે ઓષદ અડધે અડધો તોલો લઈ બારીક કપડછાંણ કરી લો ની ફાકી ભરવી ટાડા પાણી સાથે એથી ચાણવી, મુત્રકચ્છ, તણખીઓ ટળે.
નં. ૨૧૪ કેસુડાં પેડુની ઉપર બાંધવાથી મુત્રકષ્ટ ટળે. 1. ૨૧૫ નં. ૯૮ ની દવાઓ આ રોગ ઉપર કામમાં આવે છે. ન, ૨૧૬
પાશે ત. ૧ ગંધક તે. ૪તેને ખરલ કરી કજલી કરવી પછી માટીના વાસણમાં નાંખીને ૦ તોલું ટકણખાર દુધમાં વાટી સંપુટ બંધ કરવું પછી તેને ગજપુટ અગ્ની દેવો, થયા પછી ઉતારી બહાર
For Private and Personal Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪ થું.
કાઢી નાખવું પછી ગુંજાએ નિ પ્રમાણે ઘીની સાથે આપવું તેથી મુત્રકચ્છ મટે, વીશેષ-મરી તો. ૪ જાઈના મુળ તે. ૧ બકરીનાં દુધ ની અંદર સજાવી તેની સાથે ઉપરનો ઔષો ભેળી ખરલ કરવાથી અતી ઉત્ન થાય છે.
નં. ૨૧૭
કપુરને પાણીમાં વાટી છણું કપડું માંહી ભીજાવી તેની બતી કરી સુકવી ઇદ્રીમાં મુકે તે મુત્ર કચ્છનો રોગ જાય.
નં. ૨૧૮
ધાણું તથા ગોખરૂ સુવા આભાર લઈ તેને કહાડો કરી આછેર પાણી રાખી તેમાં ધી શેર ૧ નાખી ઉકાળીને પાણી બાળી નાંખતાં જે ધી રહે તેમાંથી રોજ સવાર સાંજ બે રૂપ ભાર ઘી ખાય મુત્રકૃચ્છ, મુત્રઘાત, ધાતુનો દોસ નાશ પામે.
નં. ૨૧૯
મોટા આંબળાં નંગ ૧૦ ખરટી તો. ૫ ચીત્ર. ઈદ્રવરણની જડ, ગોરીસરદરેક તોલા રા ત્રીફલા, મઉડાં દરેક તા. ૫ પીપર તે. રા દ્રાક્ષ પાશેર સર્વને અધકચરાં કરી ના મણ પાણીમાં ઉકાળવાં પાણી બળતાં પાંચશેર રહે ત્યારે ઉતારી ગળી નાખવું તમાં ધી છે. ૫ ને આશરે નાખી ફરીથી ચૂલે ચઢાવવું તમામ પાછું બળી જાય એટલે નીચે ઉતારી તેમાં છે. મને આશરે વંસલોચન નાખી નવટાંકને આશરે પાક રોજ ખાય તો, વિદોસ, નપુંસક પ
નો દોશ, મુત્રઘાત, યોનીના રોગ, મુત્રકચ્છ, ઈ. રો ર થાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દૃદ્ધિનોદોસ્ત,
નં. ૨૨૦
શ્રીલા તા, રાાનો કવાથ કરી તેમાં શે. ૫ દુધ; થોડો ગોળ નાખી રોજ પીએ તો સુત્રધ્ધાતનો રોગ જાયછે.
૧. ૨૨૧
કાકડીના બીજ, ત્રીક્લાને સીંધવ ત્રણે દરેક તો. રા લેઈ વાટીને તો. ઘાને સુમારે ગરમ પાણીમાં પીએ તો એ રોગ મટે, નં. ૨૨
૧૭૭
જો પીશાખમાં ખળતરા ખળતી હોય અને ગરમ ઊઁતરતો હોય તો ચંધેલીની જડ તો, આ બકરીના દુધમાં ઘસીને પીએ તો
આરામ થાય.
તે, ૨૨૩
કમળની જડ તો. ના ગાÑમુત્રમાં તલ નાંખી પીએ તો સુત્રકૃચ્છનો રોગ જાય.
નં. ૨૨૪
પથરીના ઉપાયો.
સુ, અરણી, પાસણભેદ, ગરમાળાનો ગોળ, કાંટાળા ગોખરૂ, એરંડાની છાલ, સમભાગે લેઈ અધકચરાં કરી રૂા ભારનો કવાથ કરવો તેમાં થોડીક સેકેલી હીંગ, જવખાર, તથા સીંધવ નાંખી ૬રદી પીએતો પથરી, મુત્રકચ્છ, હરસ, પેટના વાયુ, ઉપદેશ વીગેરેને દુર કરે, સ્મૃની દીપે અને ભુખ બહુ લાગે.
નં. ૨૨૫
ન. ૧૬૦ દવા મા રોગ ઉપર લાગુ પડેછે.
For Private and Personal Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૭૮
પ્રકરણ ૪ થું.
નં. ૨૨૬
એરંડાની જડ, એલચી, પિતપાપડો, પીપર, મહુડો, ગોખર, અડુસ, પાષાણભેદ સમભાગે લઈ રૂરા ભારનો કાહા કરી તેમાં થોડો સલાઝત નાખીને પીએતો પથરી તથા મુત્રકચ્છને ફાયદો કરે.
નં. ૨૨૭
ગોખરૂ તે રાા ખાંડી કુટી તેમાં થોડુક મધ, બકરી અથવા ગાડરના દુધમાં મેળવી પીએ પથરીનો રોગ જાય.
નં. ૨૨૮
ચંદન, હરડા છાલ, આદાનરસ તથા જવખાર સમભાગે ખાંડી કુટી થોડીક હીંગ સેકેલી નાંખી રૂપિઆ ભારને આશરે પીએ તે પથરીના રોગ જાય.
1. ૨૨૯
ગોલ તો. ૫ હળદર તો. રાા કાંછમાં અકેક માસે નાંખી પીએ તો પથરીના કડક થઈ પીશાબ વાટે નીકળી જાય.
ન, ૨૩૦
તલના સાંઠાની રાખ, દુધ, મધ તથા સંચળ, દરેક તો. . લઈ જલદ દારૂ નાંખી પીએ તે પથરીન રોગ જાય.
નં. ૨૩૧
કાકડીના મુળ તથા ગેળ તે લઈ રાત્રે પાણીમાં પલારી સવારે વાટી ગુટી દીવસ દસ પીએ પથરીનો રોગ જાય.
નિ, ૨૩૨ પ્રહના ઉપાયો. આંબળાં તે. રો હળદર તો. બા રતિ પલાળી મુકીને -
For Private and Personal Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનદોસ્ત.
ભાતે વાટી પાણીને ગળી સાકર તા. ૧ મધ તે. ૧ નાંખી પીવું. એથી સર્વ પ્રકારના પ્રમેહ મટે.
નં. ૨૩૩
ગળોનું સેવ તોલો ૧ એરસાર તો લે ૧ સાકર તે. ૫ તેની ફાકી કરી તેલ અડધ પ્રભાતે જ ખાવું તેથી સર્વ પ્રકારના પ્રમહ જાય
નં. ૨૩૪
ગેખરૂ અને ગળોને વાટી તેનો રસ કહાડવો તેની અંદર સમાન ભાગે સાકર નાંખી તો. ૧ રોજ પ્રભાતે પીવું એમ સાત દીવસ સુધી કરે તે પ્રમેહ ટળે.
નં. ૨૩૫
હરડે છાલ, કાયફળ, નાગરમોથ, લોદર, સમભાગે લઈ તેમાંથી રેરા ભારનો કવાથ કરી થોડુક મધ નાંખી હમેશાં પીએ તે પીતપ્રકોપને પ્રમેહ દુર થાય.
નં. ૨ ૩૬
વાસી પાણીમાં દ્રાક્ષનો સરબત કરી તેમાં ચંદન ઘસી ડોળીનિ પીએ તો પ્રમેહ જાય.
નં. ૨૩૭
કમળની જડ, ઇંદ્રજવ, આમલીનાં છોડાં, ધાવડીની છાલ, આમળાં, લીંબોરી સમભાગે લઈ તેનું ચૂર્ણ કરી તેમાંથી રૂએ ભાર સાકર નાંખી પીએતો પીને પ્રમેહ જાય.
1. ૨૩૮ મધુ પ્રમેહના ઊયાઓ. પ્રથમ સાધારણ જુલાબ દેવો. જુલાબ, કપીલો, સુઠ, પીપર,
For Private and Personal Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૫૦
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪ છું.
નસાતર, હરડે એ વાટીને એનું ચુર્ણ કરી પ્રભાતે. ટાંક ના લેવું
એથી જુલાબ લાગશે ઉપર પથ્ય, કમાદના ચોખા ગાયના દહીના સાથે ખાવા આપવા.
નં. ૨૩૯
ગાયનું દુધ શું, ના પાણી શૈ. ૧ ભલામાં ન ૩ લેખને તેને જીણા કડકા કરવા ખોખરાં કરી દુધની મંદર નાંખી અગ્નીએ પકાવવા પાણી બળી જાય ત્યારે એકલું દુધ રહે ત્યારે તે દુધમાંથી દુધ શેર ન લેવું તેને ચીનાઈના વાડકાની ઞદર ઠારીને પીવું, તેમજ બીજે દીવસે દુધ . ૧ ભેંસનુંને પાણી શૈ. ૨ ભીલામાનાં ૪ ઉપરની રીત પ્રમાણે દુધની સાથે ભીલામા પકાવી ભીલામા કાહાડી બાકીનું રહેલુ દુધમાંથી શેર પ્રભાતે પીવું એમ દીવસ ૨૧ કરવું અને પ્રત્યેક દીવસે એક એક વધારે ભીલાપુ લેવું જેમ ચઢવું તેમજ ૨૧ દીવસે ઊતરવું અને દુધ પીતે જવું તેથી મધુ પ્રમેહટળે,
આ ઔષદ જ્યાં સુધી ખવાતુ હોય ત્યાં સુધી શ્રી સંગ કરવો નહી અને પથ્યમાં ઘઉની ઘુલી ને દુધ ખાવું તેથી મધુ પ્રમેહ જાય આ પ્રમેહ ઉપર ખગ મારેલ પણ આપવામાં આવેછે.
નં. ૨૪૦
罐
વસલોચન, કચુરો, પીપર, ચંદન, પાસભેદ, સેાનામુખી, શીલાજીત સર્વ બરાબર વર્જને લેઈ ખારીક વાટી તેમાંથી ૧ાભાર ચુર્ણ તથા નવટાંક મધ નાંખી ગાયના દુધ સાથે પીએ તો સુત્રરો
ધ, તથા મધુ પ્રમેહ મટે.
For Private and Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રાધિવિનાશ યા દહિંનો દોરત ચંદ્રપ્રભા ચુટીકા,
૧. ૨૪૧
ધાણા પીપરીમુળ,ચવર્ક, જવખાર, સાજીખાર, સીંધવ,સંચળ, વરાગડુમીઠું, ચીત્રક, ગજપીપર, દારૂહળદર, હળદર કરીગ્માતુ નાગરમોથ, ચુરો, વજ,લોઢાનોસાર દેવદાર, ત્રીફળા, દરેક તોલો અડવો અડધો શોધેલા ગુગળ, શોધેલો શીલાજીત દરેક તો. ર સાકર તો. ૧ સર્વને અલગ વાટી ગુટી એકત્ર કરવાં. પછી તેમાં પારો, ગંધક, અબરખ, દરેક તો. ના લેઈ વાટીગુટીને કાજલી કરી મેબી દેવા તેમાંથી બે માસાને સ્માશરે મધમાં લેતો. સર્વ પ્રકારના પ્રમેહ, હરસ, ક્ષય, ધાતુક્ષય, માંખના રોગ, દાંતનારોગ પાડુંરોગ, સુળ, ઉદરરોગ, મુત્રકૃચ્છ, સુત્રધાત, ખરોળ, ઉધરસ, ક્રોડ, ઇ. રોગોને બહુ ફાયદો કરે.
નં. ૨૪૨
૧૮૧
ત્રીફળા, કઉબીજ, નાગકેસર, તુકનરીશ્મા, એલચી,લવીંગ, તજ, ધાણા, જીરૂ, મા સર્વને વાટીને તેમાં શ્રી સાકર મેળવીને લાડુ બનાવીને દરરોજ એક પ્રભાતે ખાયતો દરેક તરેહના પ્રમેહ દુર થાય.
૧. ૨૪૩
મેદરોગના ઉપાયો.
સુડ, મરી, પીપર, ચીત્રક, શ્રીલા, નાગરમોથ, વાવડીંગ, એ સર્વ ઔષના સમાન ભાગે લેઈ ખાંડી એનો કાહાડો કરવો, તે કાહાડાની મંદર પા તોલો ચુગળ નાંખી પીવું તેથી મેદરોગ જાય. નં. ૪૪
ચવર્ક, જીરૂ, સુરૂં કાળામરી, પીપર, શૅકેલીહીંગ, સંચળ, લુણ,
For Private and Personal Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૮૨
પ્રકરણ ૪ હું
એ સર્વ ષવો સમાન ભાગે લેઈ તેની દર્ પા તોલો યુવાન નાંખી દસ દીવસ સુધી પીએ તો મેદરોગ જાય.
નં. ૨૪૫
વાવડીંગ, સુઠ, જવખાર, પીપર, એ સર્વે એષદો સમાન ભાગે વાટી તેમાંથી ટાંક ૧ લેઈ આંબળાના ચુર્ણની સાથે મીલાવી ખાવાથી મેદરોગ જાય.
નં. ૨૪૬
ત્રોલા, વાળા, નસેાતર, ચીત્રક, ડુસા, લખડાની એંતરછાલ, ગરમાવાનો ગોળ, પીપરીમુળ, હળદર, માખા, હળદર, લવીંગ ગળા, ઇંદ્રવરણીના ફળ, પીપળ, કુટ, સુ, એ સર્વ - ષષો સમાન ભાગે લેઈ એ ઐાષધથી બમણુ સરશીયું તેલ લેઈ તેની અંદર ખીજા ષવો નાંખી પકાવી તેને ગાળી તેનો શરીરે લેપ કરવો તેથી મેદરોગ જાય,
નં. ૨૪૭
બીલીનામુળ, એરંડીગ્માનામુળ, ડી ડુનામુળ પહાડમુળ એ પાંચ આપવા માંડી કાહાડો કરી તો. શા મધ નાંખી પીવાથી
મેદરોગ દુર થાય.
નં. ૨૪૮
ઉદરરોગના ઉપાયો.
નારાયણચરણ.
ચીત્રક ત્રીફલા, સુઠ, મરી, પીપર, જીરૂ, લેખંડ, અજમો, પીપળીમુળ, કચુરો, ધાંણા, વાવડીંગ, કાળીપાટ, સંચળ, બીડખાર, સમુદ્રમીઠુ, વાંગડખાર, કોઠ, એ આપવા
સમાન લેવા
For Private and Personal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
શ્રાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત,
:: ૩
અને નસેતર, ત્રણગણું લેવું, એ સર્વે સ્માષવા ખાંડીવાટીને તો. બા મધ સાથે આપવું તેથી રદયરોગ, પાડુરોગ, સ્મુન્નીમંદ ગુલ્મ, એરોગ જાય.
નં. ૨૪૯
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દસમુળી ક્વાથ.
સાલવણ, પીલવણ, પાહાડમુળ પીપર, અરણી,બીલીનો ગર્ભ ગોખરૂ ઉભીરીગણી, બેડીરી...ગણી, આાપટો, ખાખરો, સમભાગે લઈ રૂા ભારનો લેખ સવાર સાંજ એરંડીયુ નાંખી પાયતો પેટનું વાતોદય મટે. પણ ખા દરદીને ઝાડો હોય તો જુલાબ આાપવો નહી.
ફાયદો થાય.
૧. ૩૫૦
ત્રફલા તો, રા ને ક્યાય કરી ગેમુત્રમાં નાંખી પીએ તો
નં. ૫૧
લસણ તો, ૧ ભાર અને પાણી તો. ૬ ભાર વાટી ખુબ ઉકુ ળવું ને પછી નીચે લખેલી દવા નાંખવી. સુઠ, દાંતીમુળ, અજમો, ગજપીપર, ત્રીફલા, સંચળ, પીપર, બીડલવણ, કાળમરી નસેાતર, જીણાં બારીક વાટી પેલા કાહાડામાં નાંખવા તેમાં તેલ શે. મને સ્માશ નાંખી ધીમી આંચે પાણી બળી જાય ને તેલ રહે ત્યાંસુધી પકવવું. પછી તેમાંથી રૂા ને મારે તેલ પોતાની રાકતી મા±ક હમેશાં સવારે પીએ તો સર્વે પ્રકારનો મુત્રકચ્છ, ઉદરરોગ, ઉદાવત, ડવૃંદી, ઠંડોમાં સુળ, મરડાનીમુળ, અરૂચી, બરોળ, સર્વવાયુના રોગને એક માસની અંદર દુર કરે.
For Private and Personal Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૧૮૪
www.kobatirth.org
પ્રકરણ ૪ યું.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નં. ૨૫૨
ચલક, ચીત્રક, સુક, દેવદાર, એ સર્વ ષા સમાન ભાગે લેઈ તેનો કાહાડો કરી તે સમાન ઔષધોના પ્રમાણ મુજબ નસાતરનું ચુર્ણ નાંખવું પછી તે કાહાડમાંથી તો. ૧ સવારે પીવું તેથી ઉદરરોગ દુર થાય,
રોગ જાય.
નં. ૫૩
પીપરીમુળ, ચીત્રક, ત્રણે અધેલી ભાર લે, ગરમ દુધની અંદર એક માસ સુધી પીએ તો ફાયદો થાય.
નં. ૫૪
સુ, મરી, પીપર, જવખાર, સીધવ, દરેક અઢી તોલા લેઈ ચુર્ણ કરી ગરમ પાણી સાથે ક્રાંકે તો સનેપાતનો છોગ જાય. નં. ૨૫૫
સુઠ, ત્રીક્લાનો કાહાડો, દહીમાં કરી તે ખાયતો ઉત્તર
ચીત્રકચુર્ણ.
નં. ૫૬ ચીત્રક, સુ', હીગ શેકેલી, પીપર, પીપરીમુળ, ચવક, અ જમોદ, મરી, એ સર્વ ષવો સમાન ભાગે લેવા અને સાજીખાર, જવખાર સીધવ, સંચળ, મીડલવણ, સમુદ્રલુણ, ખગડીખાર, એ સાત એષદા તોલો તોલો લેવા એ સર્વષધો વાટીને બીજોરાના રસની અંદર નાંખી એક કપડપટ કરવો પછી તેને ગજપુટ ગ્મની આપવી તે પછી તે સ્માષધ કાહાડી વાટી તેમાંથી તો. છ મ્માપુ વાથી સર્વ પ્રકારના ઉદરરોગ જાય, નં, ૬-૬૭-૬૮-૧૨૭–૧૯૩ ૨૦૦ એ દો આ રોગ ઉપર કામમાં આવેછે.
For Private and Personal Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ છે દોસ્ત
૧૮૫
નં. ૨૫૦ જળોદરના ઉપાયો..
પીપર નં. ૧૦૦ ને થોરના દુધના પુટ સાત દેવા હરડેના ચુર્ણના પાણીમાં તથા દુધેલીના રસમાં સાતપુટ દઈ હમેશાં તો ગૌમુત્ર સાથે તે જળદર ઈ. સર્વ ઉદર રોગોને ફાય કરે છે,
ન, ર૫૮
ગંધક, મેરપુથુ, પીપર, હરડેદળ સમભાગે લઈ વાટી શુંટી ઘરના દુધમાં દીવસ પાંચસુધી, અતિ ગરમાળાના ગેળમાં પાંચ દીવસ ખરલ કરી તેમાંથી માસે ૧ ગરમ પાણી સાથે હમેશાં લેતો જળોદર મટે તે ઉપર ચોખાને આમલીનું સરબત ખાય તો સારૂ
નં. ૨૫૯
સુંઠ, કાળામરી, ટંકણખાર, સાજીખાર, પંસલુણ, પીપર, સવિને બરાબર વજને લઈ તેની બરાબર ન પળાના બીજ ખાંડીને દાંતી મુળના ઉકાળાના ત્રણ પુટ તથા બીરાના રસના ઉકાળાનો ત્રણ પુટ દઈ ખુબ ખરલ કરવું તેમાંથી હમેશા ગા રતી પ્રમાણે તે ખાય સર્વ પ્રકારના ઉદર રોગ, બરોળ, ગોળો આફરો, શુળ, હરસ, વગેરે દરદોને દુર કરે તેમ સર્પદંશ ઉપર આંખમાં આજે તો બહુ ફાયદો થાય.
આકડાનું દુધ છે. ૫ કડાની છાલ તે. ૫ ચીત્રક, પીપર, સંબાવલી, કમળની જડ, નસેતર, હરડેદળ, કપીલે, દરેક તો. રા ગાયનું ઘી શેર. ૨ યુવેરનું દુધ પાશેર સર્વ ઓસ ખાંડીને ધી સહીત આઠ શેર પાણીમાં અગ્ની ઉપર આંચ દેવી બધુ પાણી
For Private and Personal Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧.૬
પ્રકરણ ૪ થું.
બળી જઈ ફક્ત ધી રહે ત્યારે તારી રાખી મુકવું તેમાંથી દરદીની સતી પ્રમાણે જેટલા જુલાબ ખમી શકાય તેટલાં ટીપાં ઘીના આપવાં તેથી તમામ જાતનો ઉદર રોગ, ભગંદર, ચીજો, ઈ, રોને દુર કરે.
નં. ર૧ સોજાના ઉપાયો. નં. ૨૫૪ની દવાઓ રોગ ઉપર કામમાં આવે છે, નં. ૨૬૨
સેટાડી, સુંઠ, લીબડાની અંતરછાલ, પટોળ, કડુ, ગળે, દારુહળદર, હરડે એ સર્વ સંધા તોલે અકેક ને આશરે લઈ પડી સાત બનાવવી તેમાં એક પડીને ઉપર કહેલી રીત પ્રમછે કાહ કરી દીન સાત પીવો તેથી શરીરે સોજા મટે પત્ર બાજરો આપવો.
નં. ૨૬૩
હરડે મેટી તો. ૦૧ તેને તુના ફળમાં ઘાલી કપડા મટી આપી અગ્નીમાં પકવવું એમ સાત ગુફળમાં હરડેના ઉપર કહેલી રીતે સાત પટ, દેવા, તે પકાવેલી હરડે, દેવદાર, સુઠ, આંબાહળદર, ટાડી, બકરીના બચ્ચાના મુત્રમાં ભળીને દીન સાત પ્રભાતે તે, ને આસરે પીવું એથી સોજો ઉતરે. નં. ૨૬૪
અરણીનરસ, ધંતુરિસ, એરડાના પાનનો રસ, સરસીયુ તેલ તેમાં ભળીને શરીરે મરદાન કરવું એથી સર્વ સેવા ઉતરે, અને સોજાવાળાને અતીસાર થયો હોય તે જીવે નહી. સોજાવાળાને પથ્ય, ખટાશ ખાવા દેવી નહી,
For Private and Personal Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાધિવિનાશ યા
દોસ્ત.
૧૮૭
નં. ૨૬૫
સુંઠ, સાટોડીના મુળ, એરંડાની છાલ, પીપર, પીપરીમૂળ, ચવક, ચીત્રક દરેક તોલો અડ અડ લેઈ ફેરા ભારનો ક્વાથ કરી હમેશાં પીએ તે વાયુ પ્રકોપનો સો દુર થાય.
નં. ૨૬૬
પટોળ, ત્રફલા. લીબડાની અંતરછાલ, દારુહળદર દરેક રૂ ભાર લઈ કવાથ કરી તેમાં ઘોડેક ગુગળ નાંખી હમેશાં પીએ તો, પીતપ્રકોપને સોજો મટે.
ન, ૨૬૭.
પીપર અથવા હરડેને થોરને દુધમાં ત્રણ દીવસ સુધી પલાળી છે એ સુકાવી વાટી તેમાંથી ચુર્ણ તે. લેવું એમ દીવસ દસ સુધી ઓષધ ખાધાથી પીતનો સોજો જાય. - સાટોડીનામુળ, દારૂ, હળદર, ગળે, મુઠ, ગેખરૂં, એ સર્વ ઔષધો સમાન ભાગે લઈ તેમાંથી ચુર્ણ તે. ૧ને આશરે એવું ઉપર ગેમુત્ર પીવું તેથી સર્વ શરીરમાં ફેલાઈ ગએલો સાજે આઠ પ્રકારના ઉદરરોગ ટળે.
નં. ૨૬૮ આંતરગળના ઉપાયો.
તમાકુંનુ પાન લીલું તેના ઉપર મધ લગાવી બાંધવાથી અંડવૃધી માટે અથવા સેલારસને તમાકુના પાન ઉપર લગાવી બાંધવાથી તે રોગ મટે અથવા દુધ તો. ૧ અને તો. બા એરંડી. jતેલ નાંખી એક મહીને પીવાથી તે રોગ મટે. તેમજ ગુગળ
For Private and Personal Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૮૮
પ્રકરણ ૪ થું.
તે બા એરડીયુ તેલ ગૌમુત્ર તો. ૧ ની અંદર પીવાથી પીતની અંડવૃધી મટે.
નં. ૨૬૯
સુઠ, મરી, ત્રીફલા, પીપર, એ સર્વે ઓષ સમાન ભાગે લઈ તેને ખાંડી તેનો કાહ કરી અડધો તોલું જવખાર અડધુ તેલું સીધાલુણ નાંખી પીવાથી કફની અંડવધી ટળે.
નં. ૨૭૦
ખેરીઓ ગુંદર તો. ૫ વજ તો. ૧ સુઠ તે. ૫ સાકર તા. ૮ ગાયનું દુધ તે. ૮ એ સ ષ મેળવી તેમાંથી તે. ૧ હમેશાં એકવીસ દીવસ સુધી ખાવાથી અંડવૃધી મટે.
૨૭૨ રાસના –ગ, એરડીઆના મુળ, ખરેટી, ગરમાળાનો શેળ, ખરું પટોળ અને, એ સ ષ સમાન ભાગે લઈ તેને કહાડે કરી તો એરંડીયુ તેલ નાંખી પીવાથી અંડવૃધી મટે
નં. ૨૭૨
હરડેદળ, લવીંગ, સેનામખી, સાકર, એ સર્વે એજ સમાન ભાગે લઈ તેમાંથી તો. ૧ ખાવાથી અંડવધી મટે.
નં. ૨૭૩ સારણગાંઠના ઉપાયો. - અંડવૃધી–આંતરગળ તથા સારંગગાંઠના ઓષધે આંતરગરના ઉપાયોમાં જુએ.
નં. ૨૭૪ બદના ઉપાયો. હરડે છાલ-પીપર સીંધવ, સમભાગે લઈ વાટીટી એરડી
For Private and Personal Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત.
માના તેલમાં તળીને રૂ૫ ભારની ફાકી ભરે તે બદનો રોગ જાય.
ન, ૨૭૫ કીપ, ગાડરના દુધમાં ઘસવાટીને લેપ કરે તો બદ મટે.
સાદા મલમને પારાની પટીમાં લગાવી ચડે તો બાદ મટે. નં. ૨૭૭ ક.ઠમાળના ઉપાયો. .
કંઠમાળની ગાંઠને પ્રથમ પકાવવી અને પછી માર મુકીને કડવી હવે કેળાંથી અથવા ઘઉની પોટીસથી યા ચણાના આટાની પોટીસ કે અળશીની પોટીસ મુકી ગાંઠને પકાવવી.
નં. ૨૭૮
ગુગળ છે. ૫ ને ક્વાથ કશે તેમાં જળભાંગરાનો રસ તે. ૫ નાંખી તેમાં તેલ તો. ૪ નાંખી ધીમી આંચે પક્વવું. જ્યારે રસ બની રહે અને તેલ રહે તેને ઉતારીને સીંદર નાંખી તેના ઉપર લેપ કરે તો કંદમાળ જાય.
નં. ૨૭
સુ, પીપર, મરી, વાવડીંગ, જેકીમધ, સિંધાલુણ, દેવદાર, એ ઓષધો સમાન ભાગે લઈ ખાંડી તેની અંદર તેલ નાંખી તેને પકાવી તેનો નાસ લેવાથી કંઠમાળ જાય છે. નં. ૨૮૦
ગાંઠ ફાડવાને માટે ખાર બનાવાની વીધી. ચુનો શેર ૧૦ વગર ફાડેલો લઈ તેને છાણ ખડકી પકાવવો અને તેની અંદર થોડું થોડું પાણી નાખી ફોડવો પાડી તેમાં સા
For Private and Personal Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪ થું
જીખાર શેર ૧૦ વાટી નાખવો પછી તેને મટોડીના વાસણની - દર નાંખી તેમાં મણ બે પાણી નાંખવું તેને લાકડેથી હલાવી તડકે મુકવું એમ દીવસ ચદ કરવું. પછી પાણીને હલાવીને દરવખત ગળી નાંખવું પછી તેને લોઢાની કઢાઈની અંદર નાંખી તાપ કરવો અને બધું પાણી બળી રહે ત્યારે ઉતારી તેની અંદરનો ખાર લઈ સીસીની અંદર ભરી મુકવો. પછી તે સીસાને બુચ મારવો ઉપર મીણથી લેપ કરવો જેથી હવા જાય નહી એ હારની અંદરથી રતી એક લઈ જે જગ્યાએ મહો કરવું હોય તે જગ્યા ઉપર મુકી ઉપર કાળા ભલમની પટી મારવી જેથી કલાક ત્રણની અંદર ગડ ફોડી તેનું માંદુ કરશે.
નં. ૨૮૧ કાળો મલમ બનાવવાની રીત,
સીંદુર ર ા મરથ દબાવેલ . ૧ રાળ તે. ૨ સફે . ૧૨ કપુર . ર એ સર્વે ખેષ છણાં વાટી લોખંડની કઢાની અંદર મીઠું તેલ શર વા નાંખી તેની અંદર બધાં - જો નાંખવાં છે તેને યુએ ચડાવી ગરમ કરીને પાશેર મીણ નાંખવું પછી તેને કપડે ગળી ચીનાઈ વાસણમાં રાખવું તે મલમની પટી ગડ ગુમડ, માંદ ઈ રોગ પર કામમાં આવે છે.
1. ૨૮૨ અરઝ ચાંદીને લાવવા માટે અસ્તિને મલમ,
મનુષ્યના અસ્થી એટલે હાડકાં) તે. ૧૦ રાળ તો. ૨ કા તા. ૧ હીરાદખણ છે. ૧ સોનાગેરૂ તો ૧ સકેતો તો. ૧ મેરેથયુ ફુલાવેલ તો. ૧ બોદાર છે. ૧ સેષગુંદર તે. ૧ કપૂર તે. ૧
For Private and Personal Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનદોસ્ત,
૧૮૧
સીંદુર તે. એ સ ષ ખાંડી પડછાંણ કરી તેને લોખંડની કટાઈની અંદર સરસીયુ તેલ છે. નાંખી બધે મલમ પકાવવો જે નરમ થાય તે અંદર મીણ નાંખવું પછી તે ભલમને કપડા વળી ગળી નાંખી એક વાસણમાં ભરી મુકવું તેની અંદરથી પટી લગાવ્યાથી જે ચાંદી ન રૂઝાતી હોય તેને રૂઝ આપે.
નં. ૨૮૩ ભગંદરના ઉપાયો.
ભગંદર રોગવાળાને ક્ષારવડે રોગની તપાસ કરવી- ભગંદરની ઉપર લીંબો બાકી બાંધવો મલમ, - ઈંકર, રાળ, યુથ ફુલાવેલ મુએલ કુતરાના અસ્થીને બાળીને રાખ કરવી તેની અંદર ઉપર કહેલી વસ્તુઓ બારીક કરી નાંખવી પછી તેની અંદર ઘી નાંખી મલમ બનાવશે. તે મલમની પટી આપવાથી ભગંદર રોગ થાય.
નં. ૨૮૪ નં. ૨૭૬ ની દવા ઓ ઉપર કામમાં આવે છે, નં. ૨૮૫
મરી ગયેલા કેળાની રાખ તો. ૧ માણસના હાડકાની રાખ કાચબાની પીઠની ખોપરીની રાખ, રથયુ ફુલાવેઠ, શીંદુર, રાળ
એ સર્વે ઓષ સમાન ભાગે (ફોલો અકેક (ઈ) તેને ખાંડી ખરલની અંદર વાટી કપડછાણ કરવું અને પછી તેમાં મીણ પાશેર નાંખવું અને ચુલા ઉપર લોખંડની કઢાઈમાં ઉપર કહેલા સર્વે ઓષ નાંખી તેમાં તેલ શર મા નાંખવું પછી તેનો મલમ કરી તેની પટી મારવાથી ભગંદર રોગ દૂર થાય. આ રોગ ઘણો અસાધ્ય છે,
T
For Private and Personal Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૧૯૨
www.kobatirth.org
પ્રકરણ ૪ યું.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નં. ૨૮૬
ચગલીના પાંન, વડનાપાન, ગીલોડીના પાન, સુંઠ, સીંધાલુણ્ એ સર્વે આાષવા તે વાટી લગાડષાથી ભગરનો રોગ જાય.
નં. ૨૨૭
ગુગળ, ત્રીફળા, પીપર, એ સર્વે સમાન ભાગે સુઈ તેગ્માને ખાંડીને તેમાંથી તોલો ૧ સવારે લેવાથી ભગંદર રોગ દુર થાય. નં, ૨૯૯
પારો તો, ૭ તાંબાનો મેલ તો, ૪ તે મે આયરાને ભેળા વાટી નાંખવા પછી તેને હરીના રસની અંદર પર દીવસ સુધી ખરલ કરવો. પછી ત્રાંબાના સંપુટમાં મુકી તેની ઉપર મટોડી લીપી લેવી અને પછી તેને જમીનની અંદર ધટવું. પછી તેની ઉપર માઠ પહોરનો ઞનો આપવો ત્યાર બાદ તે સઁપુટ કાહાડી ઠંડો પાડી તેમાંથી રતી ૩ બાર ની સાથે આપવાથી ભગંદર જાય ઉપર ત્રીફળાનો કાહાો પાયો.
નં. ૫૯ ઉપદંશના ઉપાયો.
ભાંગરાનો રસ કાહાડીને તેથી કેંદ્રી લે તો ફાયદો થાય. - રીમાળી અને સાકર પીવાથી, ત્રીફળાના કાળાડાથી; તથા કમળના પાણીથી, ખાવાથી ફ્રાયદો થાયછે. આ દરદ ઉપર સાધારણ - લાબ આપવો તેની વીગત ગુલાખના ફુલ તો, ૧ લેઈ યાખાની અંદર ખાફી ધી સાકરની સાથે ખાવું પછે એ કલાકે જુલાખ લાગશે. તે બેચાર જીલાખ થયા પછી તે ઉપર ખીચડીને શ્રી ખાવું તેથી જીલાખ બંધ થશે.
For Private and Personal Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાધિવિનાશ યા દહિં
.
૧૯ ૩
નં. ૨૮૦
કરીઆત, લીંબડાની છાલ, ત્રીફળા, પટોળ, આખળાં, બેરસાર, ગુગળ સમભાગે લઈ તેનો કવાથ કરી તેમાં ધી છે. ૧ નાંખી ચુતે ચઢાવી ખુબ પકવવું, પાણી બળી ગયા પછી ધી રહે ત્યારે તેને ઇદ્રો પર લેપ કરે અથવા જમતી વખતે ખાય તો ઉપદંશ ટળે.
1. ૨૪૧
લીબડાની છાલ, પટોળ, ત્રીફળા, બરસાર, કરી ખાતુ, ગુગળ સમભાગે લઈ તેનો કવાથ કરી હમેશા પીએ તે ઉપાંશ મટે.
નં. ૨૮ર
મોરથયું તે. ૧ હિમજ તે. ૧ એ બે એષધીને લીંબુના રસમાં વાટવી દીવસ ત્રણ સુધી; પછી તેની ચીબોર જેવડી ગોળી કરવી અને તે ગેળી દીવસમાં બે વખત ઘત અથવા દહીંમાં ખા. વો માસ બે સુધી તે ઉપદંશ ટળે.
ન, ૨૯૩ પાઠાના ઉપાયો
પાઠાને પહેલા પકાવવું અથવા બાળવું. અલીની પોટીસથી અથવા લીંબો બાફીને બાંધવાથી અથવા કળાને ખાંડ બાંધવાથી પાકશે અથવા કાળા મલમની સાથે ખાર મુકી પાઠાને પકાવી ફોડવું પછી તેના ઉપર મલમની પટી લગાવવી. ભલમની બનાવટ નવસાર તે. ગા સંખીઓ સોમળ તો. ભા ચુનો તો. . પાપડીઓખાશે તોબા એ સર્વ એષધ સમાન ભાગે વાટી તેની લુગદી કરી પાઠાના મોંઢા ઉપર બાંધવાથી પ રૂઝાય તે મલમ એકવીસ દિવસ સુધી લગાવવો.
For Private and Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૯૪
પ્રકરણ ૪ થું.
નં. ૨૯૪
રસકપુર, હીંગળાક, મિરયુથ ફુલાવેલ, કપુર, નાગેરૂ, સફેતે, હીરાદખણ, કાથો, બોદાર, પારો, ગંધક માણસના અસ્થીની રાખ એ સર્વે ઓષધો સમાન ભાગે લઈ પારાને ગંધકની કાજલી કરવી. અને પછી તેની અંદર બીજા ઔષધો નાંખીને પાશેર મીણ નાંખવું. પછી તે ઓષધિને ગળી નાંખી અને તેમાંથી મલ મની પટી પાઠાની ઉપર લગાવવી; તેથી પાડુ મટે.
નં. ૨૮૫
પારો ગંધક, હીરાદખણ, રાળ, કેવડીએ કાથો, બોદાર સીંદુર, મનસલ, એ સર્વ ષડ સમાન ભાગે લઈ વાટી તેને ગાયના ઘીમાં નાંખી પાઠાની ઉપર પડવાથી પાછું મટે.
નં.૨૮, દાદર અથવા ગજકરણના ઉપાયો
સેમળ સંખીયુ, મરથયુ, મનસલ, રસકપુર, કપુર, માયા, હીમજ એ સ ષ સમાન ભાગે લઈ કપડછાંણ કરી લીંબુના રસમાં સોગટી કરી તે સગટીને પાણી સાથે ઘસીને દાદર ઉપર ચોપડવાથી દાદર અથથા ગજકરણ મટે.
ન, ૨૯૭
કેળના પાનની રાખ તે. ૨ હળદર તે. ૨ ટંકણખાર તે. ૧ અફીણ છે. ગા ગુગળ તો. બા સાકર તા. ૧ ગંધક ત. ૧ હરડે તે ૧ થયું તો બે પીતપાપડો તો. બા એ સર્વે ઓષધે ખાંડી બારીક કરી ચોપડવાથી દાદર, ગજકરણ મટે.
નં. ૨૯૮ પારો, ગંધક, મરથયુ, નવસાર, સાકર, અફીણ સીંધાલુણ,
For Private and Personal Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાધિવિનાશ યા દિનદોસ્ત.
૧૯૫
ફટકડી, કઠ, પીતપાપડ, ત્રીફળા, ટંકણખાર, જીરું, કાળીજીરૂ, હળદર, મીઠીઆવળ, ગળી, બદાર, કપીલો, મરી, શરૂ, હળદર, હીરાદખણ, કાથો, સોનાગેરૂ, હિમજ, એ સર્વે ઓષ સમાન ભાગે લઈ વાટી ગુટી કપડછાણ કરી લીંબુના રસની અંદર સોગટી કરવી પછી તે સોગટી ઘીને ચોપડવાથી ગજકરણ, દાદર, અડ્ઝ ચાંદી તરત મટે,
નં ૯૯
ફટકડી તે. ૨ પાપડીઓખારો, તો. ૨ સંખીયો સેમળ તે. બા એ સર્વે ઓષો વાટી લેપ કરવો, તેથી દાદર, ગજકરણ માટે
નં. ૩૦૦
હમજ, સોનામુખી, મરથ, હીરાકણી, બાવચી, પુવાડીયા એ સ ષ સમાન ભાગે લઈ વાટી બકરાના મુત્રમાં લેપ દીવસ ૨૮ કરવાથી ગજકરણ, દાદર, જાય.
નં. ૩૦૧ ખરજવાના ઉપાયો,
કોલટાર એના ઉપર લગાડવાથી મટે છે, અથવા કાસ્ટીક લગાડવાથી ખરજવાનો ભાગ પાકીને મટે છે. કાળા મલમની પટી લગાડવાથી પણ પાકીને મટે છે, લાલગાજરનો છુંદો કરી બાંધવાથી
ખરજવું મટે, અથવા મછીનું તેલ લગાડવાથી ખરજવું મટે, મછીનું તિલ કાઢવાની વીગત, મછી છણ શેર ન લઈ લોખંડની કઢા
ની અંદર શેર તેલ મૂકી તેમાં તળી નાંખવી પછી તે તેલ ગળી તેલની અંદર મરી . નાંખી ચોપડવાથી, દાદર, ખસ ગાજકરણ ખરજવું મટે.
For Private and Personal Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪ થું.
નં. ૩૦૨
ખરજવા ની ઉપર ચીકાકઈ વશીને ચોપડવાથી મટે છે, અથવા ઝેકોસલું, રેવંચીનો શીરો બંને ઘણી ખરજવાની ઉપર પડવું ઉપરછણી ગમપલાસની પટી લગાવવી તેથી તે મટે.
નં. ૩૦૩ વાળાના ઉપાયો.
સમળીની કોકડી તે. બા સાહોડી તે, બા એ સર્વ એષિ જીણાં વાટીને ગોળમાં ગેળી કરી ખવરાવવી ઉપર પથ્ય ખીચડી ખાવા આપવી એથી વાળાની પીડા મટે,
ને ૩૦૪
સફેતો તે. ૧ સુરોખાર તે. ૧ લુવારની ભઠ્ઠીની રાખ તે. ૧ એ સર્વ જણાં વાટી કાંસા જ થાળીની અંદર વાટીને ચીનાઈ વાસણમાં ભરી રાખવું. તેમાંથી જરા વાળા ઉપર લગાડવાથી મટે.
નં. ૩૦૫
હીંગ તે. ને ઠંડા પાણીમાં દીવસ ત્રણ લગી ખાય તો ફાયદો થાય.
નં. ૩૦૬
નીરગુડીનો રસ ચાર પિસા ભાર દિવસ ત્રણ સુધી પીએ તે તે મટે.
નં. ૩૦૭.
નાગરમોથ, ભારંગ, સુઠ, પીપર, બેડાછાલ, સમભાગે લઈ ચરણ કરી અધેલી ભાર પાણીથી તે આરામ થાય.
નં. ૩૦૮ ધંતુરાનું પાંદડાને તેલ લગાડી તે ઉપર બાંધે તો ફાયદો થાય.
For Private and Personal Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનદોસ્ત.
ને. ૩૦૯
ઝેર કોચલ, અફીણ, વછનાગ સોમળ, દરેકનો ધસારો કરી વાળા ઉપર પડે તે ફાય થાય, કદાચ ફોલો ઉઠી ફુટી ગયો હોય તો ઝરી કોચલું, અફીણ, વછનાગ, ગમે તે પછી ચોપડવું, તથી ઝેર ચઢીને વાળ નીકળી જશે.
કે, ૩૧ વીસફોટકના ઉપાય.
પ્રથમ ઇદ્રી ઉપર જખમ થઈ ચાંદી પડે અથવા ફોલીએ થાય તેને મોરથુથુ બાળીને ચોપડવું એથી આ રોગ આગળ વધારે વધશે નહીં, કદાચીત ફોલી ઘણી કઠણ હોય તો બધી ફોલીઓને રથ બાળીને ચાંદી પડવા દેવી કદાચ શરીરે બળતરા થાય તો તેની હરકત નહીં, હવે ચાંદીને કપુરનું પાણી લઈ કપાસવર્ડ સાફ જોઈ નાંખવી અને તેના ઉપર ઉમેરો (ભૂકો) અથવા મલમપટી વી.
ભુકી- કેવડીઓ કાથો તે ના ચીનઈ કપૂર તે. ૧ બારીક જીણું ગુટી ચાંદીની ઉપર ભભરાવવું, તેથી ત્રણ ચાર દીવસમાં ચાંદી મટે.
નં. ૩૧૧
બોડીની લાખ, હીરાદખણ, માયા, બોદાર, એ સર્વે એવો સમાન ભાગે લઈ માટીના વાસણની અંદર બાળી તેની રાખ ચાંદીની ઉપર ભભરાવવ્યાથી ચાંદી મટે,
નં. ૩૧૨ - (૧) સેપારી કાળી બાળીને તેની રાખ તો. ૧ સીંદુર છે. એ
For Private and Personal Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
*L
પ્રકરણ ૪ છું.
વાળા કાથો તો. ન એલચીના દાણા તો, ૨ ચીતકબાલ તો. એ સર્વે આષવા એકઠાં વાટી ચાંદીપુર ભભરાવ્યાથી આરામ થાસ. (૨) હોંગાર, ચીન કપુર, હીરાદખણ, સાનાગેરૂ, મોરૈયુયુ બળેલુ કેવડીએ કાથો, સાપારીની રાખ એ સર્વ આવા સમાન ભાગે સેઈ. જીણાં વાટી કપડાંણ કરી ચાંદીની ઉપર ભભરાવ્યાથી માર્।મ થાય. (૩) માણસના મન્થીની રાખ, જુના ચામડાની રાખ, કપુર, રસકપુર, એ સર્વે આવા સમાન ભાગે લેઈ વાટી આરીક ભૂકો કરી ચાંદીની ઉપર ભભરાવ્યાથી ચાંદી મટે, નં. ૩૧૩ ચાંદીને સાફ રાખવાની સમજ
પ્રથમ તો ઈંદ્રીનું સુખ રાતું થાય, પીાખ બળે, સાફ્ ન આવે, શરીર ગરમીથી બળે અને પછી પાંચ સાત દીવસ પછી ઇંદ્રીએ સાજો થાય ને ઇંદ્રી ગરમીથી ખળીને ચાંદી પડે તે ઘણા દીવસ થાય ત્યારે ઇંદ્રીનું ફુલ સડી જાય ને ખરી પડે ને ઇંદ્રીમાંથી પાય રે, ઇંદ્રીમાં તણખા નાખે, કામ પ્રગટ થાય, ઇંદ્રી તણાય કોઇને ઇંદ્રી ખવાઈને ખરી પડેછે. ઉપાય - ભ્યારે ઇંદ્રીએ સેને હોય તો અરણીના પાન વાટી ઈંદ્રી ઉપર બાંધવાથી ઇંદ્રીનો સાજો મટે લીંખડો ખાફીને વાટી બાંધ્યાથી સાજો ઉતરે પ્રથમ ઇંદ્રીને બાવળ, બોરડી, કાથો, ને ધમાસે એનું પાણી કરી ઉકાળી તેમાં કપુર નાંખી ઇંદ્રી ધોઈને સાફ કરવી પછી લીંબડાની પટી ત્રણ ચાર દીવસ સુધી મારવી તેથી ઇંદ્નીની ચાંદી માંહેથી પાચ, પર તથા સડેલી ગાંમડી નીકુળી જાય ત્યારે લીંબડાની પટી મારવી નહી, પછી તેના ઉપર મલમની પટ્ટી આપવી તેની વોંધી રાળયેાખી
For Private and Personal Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માધવિનાશ યા દર્દિનો દોસ્ત
તો. ૨ તેને ધીમાં રાધવી પછી તેને હેઠે ઉતારી મીણ તો. ૧ નાંખી બધુ હલાવી પછી પાણીવતે પચીસવાર વોઇ નાંખવું તેની અં ૬ર કપુર તો. ૧ વાટી નાંખી ઇંદ્રીની ઉપર પટી મારવી તેથી ઇંદ્રીની ચાંદી રૂઝાશે.
નં. ૩૧૪
રસકપુર, હીંગલો, મોરયુ, ફુલાવેલ, કપુર, સાનાગે, હીરાદખણ કાથો, બોદાર, પારો, ગંધક, માણસના અસ્થીની રાખ એ સર્વે મષના સમભાગે લઈ પારાના ગંધકની કાજલી કરવા તેની અંદર સ્માષધી નાંખવી પછી તેને દીવસ એક વાટવું. પછી મીણ ધીના અંદર હનું કરી મલમની અંદર નાંખવું તે મલમ પાણીથી વોઈને સાફ કરવો પછી ઇંદ્રીની ઉપર પટી મારવી તથી ચંદ્નીની ચાંદી મટે.
૧૯૨
નં. ૩૧૫ વીસફોટક ઉત્પન્ન ન થવાના સાધારણ કારણો.
રૂતુવાળી, ગરમીવાળી, રોગવાળી, સ્ત્રી સાથે સંભોગ કરવાથી વીસકોટનો રોગ ઉત્પન થાયછે, અથવા સંભોગ પુરો ન થવાના કારણથી, અથવા નવી સ્ક્રીનો ભોગ કરવાથી તે રોગ ઉત્પન થાય છે. તેના ચીન્હો પુરૂષને સંયોગ કરવા પછી એક કલાક ઇંદ્રીમાં બળતરા બળે, પીસાબમાં તણખા નાંખે અને પીસાબ પીળા થામ, પપૈસાખ આવતો અટકે, પીસાબ વાટે પરૂ નીકળે અને ઇંદ્રીના માÈાડામાંથી પાચનું તંતુ નીકળે સેાજો આવે, કામ ઘણું ઉત્પન થાય, શરીર આખુ ગરમીથી બળે, કોઇને એ રોગના ઝેરથી તાવ આવેછે. ઉપાયો પ્રથમ ટાંકીવાળાને જીલાખાપવો. ગુલાબના
For Private and Personal Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જુલા, મીંઢી આવળ, હમજ, નસોતર, ઈ વરણુંને મુળ, ત્રનું મુળ ગરમાળો, કાળી દ્રાક્ષ, વરીઆળી, એ સર્વ ષ સમાન ભાગે
ઈ તે. ર ને કવાથ કરી ત્રણ દિવસ આપવાથી વીસફોટકની ગરમી મળે અને ઇદ્રીને , શરીરની બળતરા મટે. વનુ મુળ, હમજ, પાણભેદ, નસેતર, ધાણા એ સર્વેનો કવાથ કરી દીવસ ત્રણ આપવાથી ઇદ્રીનો સોજો, પીસાબની ગરમી અંગની બળતરા મટે.
ન, ૩૧
હિગળામાંથી પાસે કાહાડેલ તે. ૧ જાવંત્રી તે ૨ એ બેને ભેળાં વાટવાથી પાસે અને જાવંત્રીની કાજલી થશે, તેમાંથી વાલ એક પતાસામાં આપશે તે ઉપર વરીઆળી, ધાણા, એલચી સાકર દરેક ત. ઈ વાટીગુટી છ વાર ગાળીને પીવાથી ગમે તે પ્રકારનો પ્રમેહ, વિસ્ફોટક મટે પથ્ય અલુણ સાકર, દુધ, મગનિદાળ, તાંજલજાની ભાજી, ઘઉ, સીંધવ, ચિખા, ખાવા, અગર મમાં ફોલા પડી ગયા હોય તો બરસારનો ભુકો મોંમાં રાખવો, અગર ધાણ, ધમાસા, કાથો, ફટકડી, સમભાગે ઉકાળી કોગળા કરાવવા. જે ઇદ્રીપર સોજો આવે અને ગરમી બહુ લાગતી હોય તા. ૧૦૮ વાર ધી ધોઈને તેમાં થોડુંક કપર નાંખી ચોપડવું.
નં. ૩૧૭ શરીરે ચાંદી પડી ગઈ હોય તેના ઉપાશે.
જે શરીર ઉપર કાળી અથવા રાતી ચાંદો બહુ ઊંડી પડી ગઈ હોયતો પાસે તથા ગંધક બને છે ઘેલા સમભાગે લઈ ખરલ કરી કાજલી કરવી તેમાંથી વાલ ૧ને સુમારે પાકાં કેળામાં તથા
For Private and Personal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિને દોસ્ત.
પતાસામાં ખવરાવવાથી આરામ થાય છે. પપ્પ ઉપર પ્રમાણે આ લઇ ખવડાવવું.
પારાની વીદીયાની સમજ વિસ્ફોટક છે દર, પીનની ગરમી, એ રોગવાળાને ભસના - ણને રસ અને સાકર પાવાથી ઉપરના રોગ મટે તેમજ તે દરદની ઉપર ખાધેલા સપનું જો ઝેર ચડ્યું હોય તેને ઉતારે પારાની વિક્રીયા થઈ હોય તો તાવ આવે, શરીરમાં છાતીમાં, પેટમાં દાહ ઉત્પન થાય, નેત્રે ગમી જણાય પીશાબને ઝાડા વાટે બળતરા થાય, હાડ દુખે નસે ઝલાય, શરીરમાં શાહી બળી જાય તેથી શરીરમાં ખરજ આવે ને ચાઠાં નીકળે અને કેટલા એક દીવસ પછી શરીરમાં પારાની વક્રીયા પ્રગટ થાય તેથી ધળા મોતીના દાણા જેવા શરીર ઉપર ફોલા થાય તે રુટીને ચાંદા પડે પાચ પરૂ વહે પગ, હાથ, માથ, ઈદ્રીને સ્ત્રીઓને પોનીના સ્થાનકે સો થાય તૃષા ઘણી લાગે પેટમાં સુળ, અને અતીસાર થાય. શરીરના વાળ ખરી પડે નખ ઉખડી જાય ગળામાં ગાંઠો થાય, ચીતમ થાય, પછી કેટલેક દીવસે પેટના આંતરડામાં ચાંદી પડે એવાં ચીહો થાય
ને ૩૧૦
જવાસો સુકેલો તે ગાની ફાકી પ્રભાતે ઠંડા પાણીથી ભરવી ઉપર રેવંચી, પાસણભેદ બને છે. ૧ પ્રભાતે દુધ અને પાણીની સાથે ફાકી ભરવી દીવસ સાત સુધી તેથી મારો જેટલો ખા હશે તે સર્વ પીસાબને રસ્તે નીકળી જશે.
ધાણ છે. બ તેનો કવાથ કરી તેની અંદર સાકર તા. ૨
For Private and Personal Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪ થું.
નાંખી પ્રભાતે પીવાથી પારોની વક્રીયા ટળે ગંધક શોધેલ, ત્રિફલા ની, અંદર આપવાથી પારાની વીક્રીયા ટળે.
નં. ૩૧૯
શરીરે પારો ફુટી નીકળ્યો હોય તેના ઉપર લેપ, પારો, હડતાલ, ગંધક, મોર, કપીલો, એ સર્વે ઓશોને ત્રાંબાના વાસ
માં દીવસ સાત વાટી શરીરે મદન કરવું તેવી પાસે ફુટી નીકથાથી ચાંદી પડી હોય તે મટે.
નં. ૩૨૦
જવાસે, સોનાગેરૂ, કર, એલચીના દાણુ, વાળ, મથ, ધાણ, ગુલાબના ફુલ, વરીઆળી, જીરૂ, પાસણભેદ, સુખડ, કુટ, કપુર કાચલી, એ સર્વ ઓષ વાટી શરીરે ચોપડીએ તો પારાનો વિકાર મટે.
નં. ૩૨૧ શીતળાના ઉપાયો.
ટાટા પાણીમાં થોડીક હળદર નાંખી પાય તો સીતળાના ફેલા સારા રહે. ચંદન, અરડુસે, નાગરમોથ, ગળે દ્રાક્ષ, સમભાગે લઈ ૩રા ભારનો ક્વાથ કરી આપે તે સીતળાનો તાવ વગેરે બાધી મટે આ દરદીને સાકરની રાબડી, દુધ, ચોખા, રોટલી વગેરે પુષ્ટીકારક ખોરાક આપવો. નારંગી અંજીર, દ્રાક્ષ, દાહાડમ, મીઠા લીંબુ તને તથા ગુલાબ સરબત આપવો. અઠવાડીઆમાં બે ત્રણ વાર જુલાબ આપવો તેથી પેટ સાફ રહેશે. સીતળા નીકળ્યા પછી શરીરે દાહ થાય તો મધ ને પાણી પીવું અથવા ગળી ધીમાં વાટીને ચોપડવી અથવા ગળજીભીનું મુળ ચોખાના પાણી
For Private and Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાધિવિનાશ વાર્દિોસ્ત
-~
~
-~
~~-
~~
-~
સાથે ઘસીને પાવાથી શરીરની બહ ટળે.
નં. ૩રર.
ધાણાજીરૂ, એલચી. ગુલાબ ફુલ એ સમભાગે લઈ તેની પડી તે. ૧ ના કરી રાત્રે કોર મટોડીના વાસણમાં પલાળી રાખવી. પછી તેને પ્રભાતે વાટી ગળીને સાકર નાખી પીવું તેથી તે રોગની શાની થાય છે.
નં. ૩૨૩ મસ્તક રોગના ઉપાય.
કુટ, કાયફળ, મજ, પસકર મુળ, એ ચાર એસોને પાણી સાથે ઘસીને માથે ચોપડવાથી વાત, પીત, કફને ત્રીષ થકી ઉત્પન થયેલો મસ્તક રોગ મટે.
નં. ૩૨૪
મસ્તક રોગવાળને હલકો જુલાબ આપ પ્રભાતે છે. ૧ દુધ તેની અંદર પા તેલો મરી નાંખી ને કરી પ્રભાતે દીવસ સાત પીવાથી મસ્તક રોગ ટળે.
નં. ૩૨૫ - અડદના લોટને પાણીમાં ખદખદાવી તેની રોટલી કરી ને ત્રણ કલાક સુધી માથે બાંધી રાખે તે વાયુથી માથું દુખતું હોય તે મટે, અથવા અડદના લોટને પાણીમાં ખદખદાવી લાંબી વાટ કરી તેલમાં તળી નાખવો પછી તે તેલ પાંચ કલાક સુધી માથામાં ભરી રાખે તે વાયુ પ્રકોપથી માથું દુખતું મટે.
નં. ૩૨ ચંદન, કમળ કાકડી સમભાગે ટાઢા પાણીમાં વાટી માથે
For Private and Personal Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૪
પ્રકરણ ૪
લેખ કરે તો પીતના જોરથી માથુ દુખતું મટે અથવા ૧૦૮ વારે ધી ધાઈ માથે ભરે તો સારામ થાય
નં. ૩૨૭
સુ, ધાણાં નાગકેસર, પીપરીમુળ, જેડીમધ, તપખીર એ સર્વે સ્માષધ સમાન ભાગે લઈ ધી સાકરની સાથે મેળવી પ્રભાતે દીવસ સાત ખાવાથી સર્વ પ્રકારના મસ્તરોગ મટે, ધાણાને દ્રાક્ષ ખાવાથી તે રોગ ટળે; અથવા ધાણાને દ્રાક્ષ દુધમાં ઉકાળી પી. વાથી તે રોગ મટે, ઉના પાણીમાં સાકર તો. શા નાંખી પીવાથી તે રોગ઼ મટે, નવસાર ને સાકર તો. વાને ખાશરે ખાવાથી પી. તનો મકરોગ મટે. સુંઠને ગોળ પાણીમાં ઘથી નાકમાં બે ત્રણ ટપકાં પાડવાથી મસ્તક મટે. સુઠ, સમુદ્રળ વાટી નાંકમાં મુદ્મવાથી મસ્તકરોગ મટે. રાતીકણેરના પાનનાં રસની અંદર સાર નાંખી એક બે ટીપાં નાંખવાથી મસ્તકરોગ મટે. નવસારી ને કળીચુનો સુબવાથી મસ્તકરોગ મટે.
નં. ૩૨૮
કાયફળ, તો. મા છીકણી, તો. ના મીણ, રતીભાર કેસર, રતીભારે, નવસાર, ચાર રતીભાર અને વાઢી જીણા કરી નાકમાં સુંઘવાથી મસ્તકરોગ મટે. નવસારતા ફુલ સુંધવાથી મસ્તકરોગ મટે,
નં, ૩૨૯ મસ્તકરોગથી મગજ ખાલી પડે તેના ઊપાયો. ખદામના બીજ ઝુર બે, સાકર ચે. ૪ લી શે. ૨ જાયફળ તો, ભા જાવંત્રી તો- ના ડેસર તો. શા ોનીમુસળી, તો ૧ કા બીમુસળી તો. ૧ એખરો તો. તજ તો ના લીંગ તો. ફા
For Private and Personal Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનોરત
૨૦૫ -----
-~-
~~
~~~-
~
~ ----
ખરું તે. છો ખસખસ . ના કસ્તુરી વાલ ૧ અમર વાલ ૧ વરલોચન તો. વા મિચરસ તે. વા એલચીના દાણું તે. ૨ સાલમ તે. ૧ એ સર્વે ઔષધ વાટી સાકરની ચાસણી કરી તેમાં ધી નાંખી ઉતારીને ઠારવું પછી તેને ચીનીના વાસણમાં ભરી મુક વું, તેમાંથી પ્રભાતિ પાશેર ખાવું તેથી મગજ તર રહે.
નં. ૩૩૦ બદામના આથાની રીત
બદામના બીજ છે. 1 લિઈ તેને મટી ડીના વાસણમાં નાખી તેમાં નીચેના ઔષધે નાંખવા. છ તો. ૧ ધાણ તા. ૧ વરીઆળી, ગુલાબનાફુલ, મરી, પીપરીમૂળ, પીપર, જાયફળ, જીવંત્રી, એલચીદાણા, લવીંગ, એ સર્વ આપને કપડછાણ કરી ઉપરના મટોડીના વાસણમાં બદામની સાથે ભેગા કરવા પછી તેમાં સાકર નું બુર છે. ૨ ધી મેંશનું છે. ૧ નાંખી વાસણનું મોટું બંધ કરી દેવું પછી તે વાસણને દીવસ સાત ધાનના વાસણમાં રાખવું પછી તેને સાત દીવસ પછી કહાડી તેમાંથી પ્રભાતે છે. વા ખાવું તેથી આંખની ગરમી, માથાને રોગ મટે અને મસ્તક તર રહે,
નં. ૩૩૧
બદામનબીજ શેર ન ખસખસ છે. ૦ સુઠ સે. એ ત્રણે જુદાં વાટવાં પછી નળીએર પાણીવાળું લેવું તે નાળીએરની એદર પણ કહાડી નાખી તેની એ ૨ બીજુ પાણી નાખી બુચ બંધ કરી પર આઠ રાખવું પછી તેની અંદરથી કોપરા સહીત ભાગ કહા ડી લેવો તેને ખંડની કઢાડ ની અંદર ઘી નાંખી તળી નાંખવું પછી નાળીએરના તલ, કોપરાને ખાંડી નાખવું પછી
For Private and Personal Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૨૦૬
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪ યુ.
લોખંડની કઢાઇની અંદર કોપરાને નાંખવું પછી તેને ચુલે ચઢાવી છણો તાપ દેવો, ખસખસના દાંણા જેવો કોપરાનો રંગ થાય ત્યારે ઉતારી સાકર સે. ના નાંખવી પછી તેની માંહે ઉપરના ઓષધો નાંખી એ સવને એકડા કરવા પછી તેની અંદરથી તો, ૨ ને સ્માશરે રોજ ખાઈ ઉપર દુધ પીવું એમ ૨૧ દીવસ કરવાથી મગજ તર રહે.
i. 332
સંધીવાના ઉપાયો.
ત્રીકર્યું; ત્રકલા, તમાલપત્ર, મોથ, એલચી, વાવડીંગ, સમભાગે પાસેર લેવાં તેમાં નસાતર ના સેર તથા લવીંગ પાસેર ખાંડી ખારીક ચુર્ણ કરી સાકર સાથે રોજ સવાર સાંજ રૂના ભાર ફાકે તો જુનો સંધીવા તથા સાંધા ઉપર સાને દુર થાય અને પેટ હમેશાં સાફ રહે.
નં. ૩૩૩
દેવદાર, પુષ્કરમુળ, ગળા, રાસતા, સાટોડી, સુંઠ, ગરમાળે ગોખરું, સમભાગે લેઈ અધચરા કરી નવટાંકને સુમારે કાય કરી સવાર સાંજ પાવો.
નં. ૩૩૪
ગરમાળાને ગોળ, ભાંયરીંગણી, સ્મૃતીવીસનીકળી, ધાણા, પીપર, સતાવરી, માસાદ, મ્ભર ુસ, સુ, હરડે, વીગ્માળી, ગોખરૂં, ગળા, મોથ, સાટોડી, ધમાસા, વજ્ર, પુષ્કરમુળ, દેવદાર, ઉભરીંગણી, સર્વે સમભાગે લેઈ તેમાં ત્રણ ગણી રાસના મેળવી અધકચરાં કરી નવટાંકને સુમારે લેપ ક્વાથ કરી સવાર સાંજ ગુરૂ
For Private and Personal Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનો દોસ્ત.
ગળ યવા સુઠ મેળવી આપે તો બહુ ફાયદો થાય.
નં. ૩૩૫
૨૦૭
જવખાર. વાળા, તજ, ધાણા, ત્રીફળા, એલચી, સીંધવ, નાગરમોથ, રાસના, દેવદાર, ત્રીકટ્ટુ પીપરીમુળ ચીત્રક, ચવક, હિંગ, સરસવ, ઇદ્રજવ, પાહાડમુળ, વાવડીંગ, કડુ, વજ, જીરૂ, સા હાજીરૂ, તમાલપત્ર, દરેક સમભાગે લેઈ તેમના વજન પ્રમાણે મો ખો ગુગળ લેઈ ધીમાં મેળવવો તેમાંથો રામનાના કવાથ સંગાથે દરરોજ તૉ. ના ખાય તો ફાયદો થાય. લસણપાર્કની વીગત.
નં. ૩૩૬
લસણ સે. ।। લેઇ એક રાત દહીમાં પલાળવું સવારે કાહાડી લેખ સેર દુધમાં ખુબ ઉકાળવું. દુધ બળી જઈ માવો થાય ત્યારે ત્રીફલા વીંગ, કચુરો સુઇ, દેવદાર, ચીત્રક, અજમો, ચ્ય ુસેા, સતાવરી, રાસના, સુવા, દરેક કેક તોલો લેઈ ખાંડી ફુટી દોડપાસેર ધીમાં લસણનો માવો મેળવી દેવો, તેમાં મધ તથા સાકર અને દોડપાસેર નાંખી પાક કરવો. તેમાંથી દરદીની સતી પ્રમાણે આપવું તેથી ફાયદો થાય.
નં. ૩૩૭
ચોપચીની તો. ૫ માસાદ તો રા, સુઠ તો. ા સતાવરી તો. ા રાસના તો. ૧૧ હરૐ તો. ૧ લવીંગ તો, ૧૧ સાકર | સે, એ સર્વે ખાંડીકુટી ચુરણ કરી હંમેશાં સવારે રૂા ભાર આપવું. ખારૂખાટ્ટુ ખાવું નહી તથા સરીરે વનાગના તેલનું મરદનકરવું.
For Private and Personal Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૦/
www.kobatirth.org
પ્રકરણ ૪ યું.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નં. ૩૩૮
વચ્છનાગ તો' ના ધોડાવજ, માલકાંક,ણી લસણ, દરેક તો •ના વાળી ચણોઠી ૨૨૫ ભાર સર્વે જીણા વાટવા તલનું તેલ સે ના સરસવનું તેલ સે ! અને એરંડીયુ તો. ૨ સર્વ તેલ તથા સ્થાપવા એકઠાં કરી ઉકાળીએ તે સાંધા દુખે ત્યાં મર્દન કરવું. આ તેલ ખાંખે ઉપર માથે કાંઈ અડકાવવું નહીં,
નં. ૩૩૯
હીંગલોક ભ‘સાંગુગળ, હીરાબોળ રાતો, લવીંગ, તજ, પીપર, જાયફળ, જાવંત્રી, કેસર, દરેક તો. ાલેવાં, ગુગળ તથા હોરાબોળને ઘીમાં તળી લેવા, સર્વ દવાને ખાંડી કુટી મધમાં ચણીબોર જેવડો ગોળી વાળવી, તેમાંથી ક ગોળી આપવી.
નં. ૩૪૦ ગળપાકની વીધી.
ભેંસાણુગળ ચોખો સે, ના દુધ સે, ૧૦ માં નાંખી દાંણો પાડવો તેમાં પીપર તથા ગોખરૂ દરેક સે. ૧ લવીંગ, તજ, અકુલ કરો, જાવંત્રી, જાયફળ, દરેક તો, ૧૫ ચાપસીની સે. ા ગોળ સે. ૐ સર્વે દાને પડછાંણ કરી ડારીને ગોળ પાપડી કરવી તેમાંથી રોજ રૂ! ભાર આપવું, પમ્ય, બાજરી, મેથી, વંતાક આ દેવું. વાછુ સર્વે મટે, કેડ દુખતી હોય, વાંસા દુખતો હોય, સર્વ સાંધા દુખતા હોય તેને મટાડે છે.
નં. ૩૪૧ સધીવાની ગોળી.
સામળ સંખીયો તો. રા ભાર, માયા તો. ૧ ભારે મક્ીણુ
For Private and Personal Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિન દોસ્ત.
૨૦૯
તો, રસ ચનપુર શોધેલો છે. જે સર્વે વાટીને નાગરવેલના પાનના રસમાં ગોળીઓ મારી જેવડી કરવી તેમાંની એક એક ગોળી ટાઢા દુધમાં આપવી. પથ્ય-અલુણું આપવું. તેથી સંધીવા, હાડ કળતર મટે.
નં. ૩૪૨ સોમળની ગોળી.
દાહડમીએ સેમળ તો. રા દુધ સે. ૧૫ માં નાખી દોલીકાયંત્રવડે પકાવવું, દુધ સે. ૫ રહે ત્યારે ઉતારી કાથો, નવટાંક નાંખી ખુબ જ વાડી મરી જેવડી ગોળી કરવી તેમાંથી એક રોજ સવારે આપવી તેથી સંધીવા તથા હાડવાયુ, વીસફોટકના, સાંધા દુખતા હોય તે મટે.
ન, ૩૪૩
સોમળ તે. બા કો તે. ૧ વાટીટી આદાના રસમાં ચણોઠી પ્રમાણે ગોળી વાળી દરરોજ સવાર સાંજ અકેકી આપવી તે પ્રમાણે સાત દિવસ સુધી આપ્યા કરવું તથા દરદી ને પડદામાં રાખવો. પ-તાજુ ધીને ઘઉ ખાવા સારૂ આપવા ને ઉપર
સાકરનો શીરો ખવડાવવો. તેથી સર્વ સંધીવા હાડકામાં કળતર, વિસ્ફોટકથી સાંધા દુખે તે વિગેરે મટે. પથ્ય ન પાળે તે હાથે પગે સેજે આજે..
નં. ૩૪૪ રક્તપીતના ઉપાયો.
અડુસીનો રસ, મધ, સાકર, સવે મળી રૂના ભારને આશરે પાવું તેથી ભયંકર રકતપીત શાંત પડશે.
For Private and Personal Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२१०
www.kobatirth.org
પ્રકરણ ૪ યું.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નં. ૩૪૫
વાળા, ધાણા, સુંઠ, ચંદન, જેટ્ઠીમધ, અરડુસા, કાળાવાળા, સમભાગે લેઈ રૂા ભાર નો કાહાડો કરી મધ સાકર નાંખી પાવો તેથી રક્તપીત, ત્રષા, દાહ, તાવ, દુર થાય.
નં. ૩૪૬
મહુસે, ભણાકા દ્રાક્ષ, હરડે, સમભાગે તો ૨૫ નો કવાથ કરી મધ, સાકરને પીપર નાંખી પાવાથી રમપીત, સ્વાસ વીગેરેનો નાશ થાયછે.
ન ૩૪૭
પાકાં ઉમરાં (ગુલર ) હરડે, ખજુર, મણકા દ્રાક્ષ, મામાંનું કોઈ પણ ફૂલ લેઈ મધ સાથે ખાય તો રકતપીતનો નાશ થાય. નં. ૩૪૮
પાકાં ગુલર મધમાં ગોળમાં ખાવાથી નાકમાં લોહી પડતુ ખૂંધ થાય.
નં. ૩૪૯
હરડાં, દાહડમના ફુલ, ધ્રોનો રસ એ સર્વને વાટી તેના ટીપાં નાકમાં પાડ્યાથી ઋણા દીવસનું નાકમાં લોહી પડતુ બંધ થાય,
નં. ૩૫૦
કમળકાકડીના ખીજ, ખડ્ડસા, ગળે, નસેતર, મહુડાં, નાગરમોથ, રાતુંચંદન, ધાણા સમભાગે લેખ ફા ભારનો કવાય કરી મધ નાંખી પાયતો રક્તપીત જાય. નસેતર, ત્રીફ્લા કે હરડે
For Private and Personal Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિને દોરત
૨૧૧
જુલાબ લે તો તેનાથી પણ ફાયદો થાય તથા પાકાં ગુલર, દ્રાક્ષ, મધમાં ખાય તો પણ ફાયદો કરે.
નં. ૩૫૧ રતવાના ઉપાયો.
દશાંગલપ–કુ, હળદર, દારૂ હળદર, વાળે, રતાં જળી તગર, જેઠીમધ, સરસડાની છાલ, વાળ, એલચી, સમભાગે લઈ પાણીમાં જીણું વાટી લેપ કરવો.
ન. ૩૫ર. હીંમદ તથા સાકર વાટીને પાવાથી પણ ફાયદો થાય છે. નં. ૩૫૩ કોલેરાના ઉપાયો.
સે ધેલાં ઝેરીકોચલાં તે. ર અફીણ તે. ૧ સુંઠ . ૩ મરી તે. ર હીંગ તે. ૨ ખાંડીકુટ કપડછiણ કરી ચણોઠી જેવડી ગોળી વાળવી તેમાંથી એકેક ગોળ દર બે કલાકે આપવી.
નં. ૩૫૪ લસણુદી ચુર્ણ
ત્રીક, જીરૂ, લસણ, સીંધવ, સંચળ, હીંગ સમભાગે લઈ તો. મને આશરે લીંબુના રસમાં કાળવીને આપવું તેથી ફાયદો થાય. , ૩૫૫
કટુત્રરસ. ગંધક, લસણ, ત્રીકટ, સીંધવ, હીંગ, જીરું, સમભાગે ચુર્ણ કરી લીંબુના રસમાં આપવું.
નં. ૩૫૬
અફીણ, તજ, ચરસ, જાયફળ, જાવંત્રી, લવીંગ, હીંગલોક, દરેક તેલ બે ભાંગ તે. ૫ સર્વે દવાને (ભાંગ શિવાય) અ
For Private and Personal Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૧૨
દાના રસ નવટાંકમાં ખુબ ખરલ કરવું. ભાંગને ખુબ ઉકાળીને તે પાણીમાં બે દિવસ ખરલ કરવો, ગેળી વાળવા જેવું થાય એટલે ચણાપુર ગોળી વાળી ઉમરના પ્રમાણમાં આપ્યાથી તે બે સુધી આપવી. જે ફાયદો માલમ પડે તે બે ત્રણ ત્રણ કલાકને અંતરે આપવી તેથી તે રોગ મટે.
નં. ૩૫૭ મુઝારાની ગાંઠના ઉપાયો.
નવસાર છે તેલ ગરમાળાનો ગોળ તો. ૩ સુરોખાર . . અને ઇંદ્રજવને કવાથ તા. ર માં ઉપરની વસ્તુ ખાંડીને રૂ છે ભારને આ શરે સવાર સાંજ લેવું. અને જે જુલાબ બહુ લાગે તે ગરમાલાનો ગોળ ઓછો કરવો. પ –સખા, મમરા, કાંજી દુધ, વગેરે હલકો ખોરાક આપવો. અને જેમ જેમ આરામ પડે તે જાય તેમ તેમ ભારે ખોરાક આપતાં જવું,
નં ૩૫૮
સાલવણમઠ લવણ પાહડમુળ પીપર અરણી બીલીનો ગ“ ગેખરૂં બંને રીંગણી ઉભી, ને ભોંયરીંગણી, ખાખરો આપો સરવે દવા સમભાગે લઈ તોલા ૨ નો કવાથ સવાર સાંજ આપે ફાયદો થાય.
નં. ૩૫
સુંઠ, મરી, ત્રીફળા, પીપર, વાવડીંગ, ચીત્રક, ચવક, સમભાગે લેવાં તેમના વજન પ્રમાણે મંર તથા જુનો ગોળ લેવો. તમામ વજનથી ૬ ગણું ગાયનું મુત્ર લઈ સરવે દવા તેમાં નાખી ખુબ ઉકાળી મુત્ર બધું બાળી નાંખી એક લુગદી કરી ખુબ
For Private and Personal Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આાધિવિનાશ યા દર્દિનો દોત,
૧૩
ખરલ કરવું, તેમાંથી જમવા પેહેલાં તો, ૧ ખાય તો તમામ જાતનાં મૂળ, પાંડુરોગ, કમળ, સાજા હરેશ મુઝારો ઉદરરોગો સંગ્રહણી, ગોળા, ક્રમીવીકાર વીગેરે મટે.
નં. ૩૬૦
સળેખમના ઉપાયો.
નાકે તથા કપાળે શેક કરવા, અથવા લવીંગ શેકીને કે કાચાં લાટી કપાળે લેપ કરવો, ગરમ પાણીમાં હલકો જુલાબ લેવો, નાકુમાં ધી બે દીવસ પછી સુંધે ફાયદો થાય. સબબ બે દીવસમાં તમામ મગજનો બીગાડ ઘણુંકરી નીકળી જાયછે, કાગળની કે આપટાના પાંદડાની બીડીમાં હળદર ભરી સળગાવી નાકમાં - માડો ખેંચવાથી મટેછે. સુતી વખત દુધ ગરમ કરી સાકર નાંખી પીએ તો ફાયદો થાય.
નં. ૩૧
પોનના ઉપયો.
દહી, મરી ને ગોળ સરવે બરાબર લઈ હમેશાં સવારે તો, ૧ ખાય તો પીનસ મટે.
નં. ૩૬૨
પીપર, મરી,
કલોજી, પુષ્કરમૂળ, કાકડાસીંગ, કાયક્ળ, મુડ, સમભાગે લેઈ વાટી ચૂર્ણ કરી માદાના રસમાં હંમેશાં તો, ૧ ખાયતો ફાયદો થાય, અથવા તેનો કાઢો કરી ઞદાનો રસ નાંખો પીએ તો પીનસ, ઉધરસ, સનેપાત, ક વીગેરેને ફાયદો કરે.
નં. ૩૬૩
સુંડ, મરો, પીપર, ચીત્રક, તમાલપત્ર, મામલવેતસ (મોઢું પાકું ખીોડું) ચવક, જીરૂ, એલચી, તજ, ચ્યામલીની છાલ તા
For Private and Personal Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
લીપત્ર સમભાગે લઈ ખાંડીકુટી તે સરવ વજન પ્રમાણે જુનો ગળ લઈ તે. ૧ પ્રમાણે ગોળી કરી સવારે હમેશાં ૧૫ દીવસ સુધી ખાય તે પીનસ ઉધરસ અરૂચી, શ્વાસ મટે.
ન. ૩૬૪
હીંગળોક વાલ રને વાટી કપાસમાં મેળવી (રૂમાં) દુકામાં પીવાથી પીનસ મટે.
નં. ૬૫
મરી, ગોળ, દરેક ત, વ ગાયનું ઘી તો. રા સરવે એકત્ર કરી હમેશાં સવારે ખાવું એ પ્રમાણે ૨૧ દીવસ સુધી દવા ખાવી.
નં. ૩૬૬
કાળીપાટ, હળદર, મરછડ, (બાલજ) પીપર જાઈનાં પાદડાં નસોતર એ સરવે સમભાગે લઈ તલના તેલમાં ઉકાળી, ગળી નાંખવું તેમાંથી સવારે હમેશાં એક ટીપું નાકમાં પાડવાથી પીનસ મટે છે.
ન. ૩૬ સસણું તથા વરાધના ઉપાયો.
પીપરીમૂળ, તે. બે બેડાની છાલ તે બા ઉંટના ઊંડા તે. ૧ સુકો અફસે તો. જણ મધની સાથે વાટી તેમાંથી તલુ બ ને આશરે સાત દીવસ ચટાડવાથી સરસણી તથા વરાધ મટે.
નં. ૩૬૮.
ખજુર, સાકર, દ્રાક્ષ. જેઠીમધ દરેક ચાર ચાર તેલા પીપર તે. ૨ તજ, તમાલપત્રને એલચી (ત્રી જાતક) દરેક તો તે
For Private and Personal Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દિનોદોસ્ત.
૨૧૫
*
.
એ સેવે દવાને ખાંડી કુટી મધમાં ચીનીબોર જેવડી ગોળી કરી બેથી ચાર સુધી મોટા માણસને આપવી ને બચાને દુધ તથા ગોળ ની સાથે અડધી આપવી તેથી મોટી ઉધરસ, દમ, સસણી, વરાધા ઉટાંટીઓ વગેરે મટે.
નાગરમોથ, અતીવીષની કળી, પીપર, કાકડાશગ, મરી, જે. ઠીમધ, સમભાગે લઈ ખાંડી કુટી મધમાં કાળવી રાખવું તેમાંથી એથી બેવાળ સુધી સવાર સાંજ નાના બાળકને આપથી ફાયદો થાય. નં. ૩૧, ૧૩૦, ૩૧, ૧૨, ૮૪, ૮, ૧૫, ૧૫૧, ની દવાઓ તે રોગ ઉપર પણ ફાકદો કરે છે.
નં. ૩૭૦. સતાપત (વરોધ ઉપરના પાદડાં) ના પાંદડાં થોડાંક તથા મરી ઈ દિવસમાં બે વાર પાય ને છાતી પર લગાવી શેક કરે તો ફાયદો થાય.
નં. ૩૧.
રેવંચીનો શીરો તથા કાચએળીઓ સમભાગે લઈ રાઈના દાણા જેવડી ગોળીઓ વાળી બની શકતી તથા ઉમર પ્રમાણે ગરમ પાણીમાં પાય તો દસ્ત તથા ઉલટી થઈ સસણ વગેરે મટે.
નં. ૩૭૨,
પાશે તે. ૧ ગંધક તો. ર અરડુસી તો. પીપર તા. ૩ બેરસાર તા. ૩ ત્રીફલા તે. ૮ મરી તે. ૩ એ સર્વને ખાંડ ફટી તથા ગંધક ધારાની કાલી કરી એકઠા કરવા તેમને બાવળની છાલના
For Private and Personal Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪.
ઉકાળામાં પંદર વીસ પુત્ર દેવા તેમાંથી મોટા માણસને છે. ૦ મધમાં તથા બચાને તેની શકતી પ્રમાણે મધમાં આપવાથી ફાયદો થાય.
નં. ૩૩. લુ લાગે તેના ઉપાયો આ દરદીને ચા, બરફ આપવા ગરમ પાણએ ખુબ નવરાવી પરસેવો થાય તેવી દવા આપવી. માથા ઉપર ઠંડુ પાણી છટ છાંટ કરવુ બને તો રાઈનું પલાસ્ટર પદે મારવું હલકો જુલાબ આપવો તથા તાવ ઉતરવા માટે સાદા તાવને લખેલો કવાથ આ પવો. માથે બરફ મુકવો તથા બોચો ઉપર પણ પલાસ્ટર મારવું.
નં. ૩૭૪, સીલસના ઉપાયો.
કાળાં મરી તો. o જીણું વાટી ઘી સાથે ખાવા આપવાં ઉલટીની તથા જુલાબની દવા આપવી તેથી ફાયદો થાય.
નં. ૩૭૫.
ગરમાળાનો ગોળ તો. ૫ ક . ૪ દેવદાર છે. ૪ નાગરમોથ ત. ૪ અતી વિષની કળી છે. ૨ એ સર્વને ખાંડી કુટી તે. શા નો કવાથ કરી પાવું તેથી તે સેગ દુર થાય.
નં. ૩૭૬
કરંટણું, અંદર જવ, પહાડમુળ, સુંઠ, મરી, દરવરણાનાં મૂળ સમભાગે લઈ ખાંડી કુટી રૂ ના ભારને કવાથ કરી સવાર સાંજ ખાય તો ફાયદો થાય.
નં. ૩૩૭.
કાળામરી પાવલો ભાર જીણું વાટી પાણીમાં ખુબ ઉકાળી માં મીઠું નાખી પાય તે ફાયદો થાય.
For Private and Personal Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત.
૨૧૭
ન ૩૭૮ બામલાઈ (બગલનું ગુમડું) ના ઉપાયો.
નં. ૨૮૦-૮૧ નો ખાર તથા મલમ નં. ૨૮-૨૯૪-૨૮૫ ની દવાઓ આ રોગ ઉપર કામમાં આવે છે.
નં. ૩૦૯ લુખસના ઉપાયો.
પુંવાડીઆનાં બીજ તથા માળવી બાવો સમભાગે પાણીમાં વાટી શરીરે લેપ કરવાથી ફાયદો થાય સુતી વખતે હરડે કે સેનામી ગરમ પાણી સાથે ફાકવી, ચુનાનુ નીતરતુ પાણી શરીર ચોપડવાથી સુરકો તથા પણ લગાડવાથી પણ ફાયદો થાય છે.
નં. ૩૮. ખીલના ઉપાયો.
સાધારણ ખીલ પોતાની મેળે પાકીને ફુટી જાય છે. પણ જે વિક્રીયા પામે તો નં. ૨૮૦ ૨૮૧ ની દવાઓ લગાડવી.
નં. ૩૮૧ ખસના ઉપાયો
પાશે તો. ૧ મિરયુથ તે. ૧ ગંધક તો. ૧ ત્રણે ચીજો ખરલ કરીને માખણમાં મેળવી ચોપડવું તેથી નકી ખસ દર થશે.
નં. ૩૮૨
ગધક દુધમાં શોધીને તે દૂધ પાઈ દેવું. રાવ હલકો જુલાબ આપી સવારે તે શોધેલો પાવલી ભાર ગંધક સાકર સંગાથે ફાકયા થી ખસ મટે.
નં. ૩૮૩ દાઝવાના ઉપાયો.
કળીચુનો દસેકવાર ઈ ઉપરનું નીતરતું પાણી કાહડતા જવું પછી તેમાં દીવેલ નાં ૧ લગાડવાથી રૂઝ આવે.
For Private and Personal Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૧૮
પ્રકરણ ૪ થું.
નં. ૩૮૪
આબળા બાળી રાખ કરી ધીમાં મિળવી લગાડવું, બાવળની છાલની ભૂકી ભભરાવાથી અથવા બકરીની વિંડીની રાખ પણ ભભરાવ્યાથી ફાયદો થાય છે. જેઠીમધ, રાળ, જીરૂ, આંબળા, સમભાગે ખાંડીકુટી તેમાં થી કપીલે તથા સીંદુર અને ચાર ગણું મોણ નાંખી ગરમ કરી મલમની પટી લગાડવાથી ફાયદો થાય છે. અળશીના તેલના પોતા પણ મુક્યા કરવાં. દાઝયાથી ઉો જખમ પડી ગયો હોય તે ઘઉનો ને ચોખાનો આટો ખુબ ભભરાવી મલમની પટી મારવાથી રૂઝાઈ જાય છે,
. ૩૮૫ હડકાવાના ઉપાયો. છીકણી અથવા મરચાં દાબવાં. નં. ૩૮૬ ધનુર અથવા આંચકીના ઉપાયો.
નં. ૧૮૮ ના અષદીથી પણ ફાયદો થાય છે. વછનાગનું તેલ શરીરે ચોળવાથી ધનુર જાય. વછનાગનું તેલ બનાવવાની વિધી વછનાગ તે. ૨ ખારૂ તેલ તો. ૪ તેમાં વછનાગને તળી નાંખવો, પછી તેની અંદર કસ્તુરી વા. ૧ નાંખી શરીરે મરદન કયાથી ધનુર મટે.
નં. ૩૮૭ અંબર કસ્તુરીની ગોળીઓની વીધી.
અંબર વા. ૫ કસ્તુરી વા. ૪ કેસર. સેનાનો વર્ગ તો. હીંગલોક તો. બે સુઇ લે. પીપર, મરી, અકલકરો, તજ, જાવંત્રી, લવીંગ, ખોરાસા ની અજમોદ, મરેઠી, ફુલ, પીપરમુળ, બ્રહ્મી, કળજર, કાળી તુળસીના બીજ, એલચી, ખોરાસાંની વાજ,
For Private and Personal Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દિનો રત.
૨૧૮
નાગકેસર, કમળકાકડીનાં બીજ, ચીનકબાલા, કાળા ધંતુરાના બીજ, ગજપીપર, ખસખસ એ સવે આષદ સમાન ભાગે (અડ અડધે તે) લઈ કપડછાણ કરી તેની અંદર અફીણું તે. ૧ નાંખી નાગરવેલ અથવા તુલસીપત્રના રસની અંદર દિવસ ત્રણ વાટવું; પછી તેમાંથી ગુંજા બે પ્રમાણે ગોળી કરવી તે ગેળો દીવસમાં એક વખત સવારે આપવાથી ધનુર જાય.
નં. ૩૮. કસ્તુરીની ગોળી,
કરી તો ૦૧ અંબર તે. ૧ જાયફળ તો. ૧ જાવંત્રી છે. ૧ તજ, તમાલપત્ર, નાગકેસર, એલચી, લવીંગ, અકલક, અગર, જેઠીમધ, સુઠ, પીપર, મરી, વળી મુસળી, કાળી મુસળી, બ દામબીજ, ગળજીભી, જિળી કણેરના મુળ, પીપરીમૂળ, ધાણા ચીનીકબાલા વાળા, સુખડ, સાલમ, એ સર્વે ઔષધો કપડછાંણ કરી ખરલમાં પહોર ત્રણ વાટવું પછી તેની અંદર નાગરવેલનો રસ નાંખી ચણા જેવડી ગોળી વાળવી તે ગેળી આદાના રસની સાથે આપવાથી ધનુંર ટળે.
નં. ૩૮૯ કરણરોગના ઉપાયો.
કાળીજીરી તથા સુક, સમભાગે પાણીમાં વાટી ઉના કરી ચોપડવા અંકોલનાં પાંદડાં વાટી બાંધે તે સર્વ પ્રકારના કાનના રોગની ગાંઠો મટે. ત્રીકટ, પીપળી મુળ, અકલકર, લવીંગ, કણજર, દરેક અડધે તોલો લેઈ જીણા વાટી ગોળમાં રૂા ભારની ગોળી કરી સવાર સાંજ ખાય તો કાનની બહેરાશ મટે,
For Private and Personal Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૨ ૦
પ્રકરણ ૪ થું.
- ૩૯૦
કાનમાં વછનાગનું તેલ કાનમાં પાડવાથી કાનમાં ગણગણાટ થત મટે, મીઠા તેલમાં કપુર વાટી કાનમાં ટીપાં પાડે તો કાનમાં ચસકા મટે. લસણ ધીમાં જીણું વાટી આકડાના પાક પાન ઉપર લગાડી અગ્નીએ શેકી તેનો રસ કાહાડી ટીપાં પાડે તે કાનનો ચકો માટે. શીકોતરીઓ એળીઓ જીણું વાટી મધમાં મિલાવી તિના ટીપાં કાનમાં પાડે તો કાન વિહેતી બંધ થાય. એરંડીયુ તેલ તાળવે ઘસે તો કાન વિહેતો બંધ થાય.
નં. ૩૯૧ ત્રિરોગના ઉપાયો.
રસવતી, હિમજ, સાકર પાણીમાં ઘસી આંખમાં આંજીબે તે આંખની ગરમી મટે. ખાપરીયુ તથા ગાળેલુ સીસું ખરલ કરી આંખમાં આંજે તે ગરમી ટળે. પારો તો. બા સાસુ તો શા કાળસુર તે. ૧ કપુર તા. ૧ સવને વાટી છ ણા સુરમા જેવું કરી અને આજે તો આંખની ગરમી દુર થાય. સીસુ તે. ૪ ગાળીને સુદ્ધ કરવું તેમાં પીપર તથા કપૂરકાચલી દરેક તો. ૧ લઈ તે સીસા સાથે વાટી ખરલમાં સુરમાં જેવું કરવું પછી બાર પહોર સુધી લીંબુના રસમાં ખરલ કરવું સુકાયા પછી ભીમસેની કપુર વા. ૫ નાંખી ખુબ ખરલ કરી આંખમાં આજે તો ફુલું, ઝામર, પાણી જમી ગયું હોય તે વીગેરે મટે છે. સેનામખી જીણું વાટી મધમાં ખુબ ખરલ કરી આંખમાં આજે તે ફુલું મટે. મોરથુથનું પણ કરી આંખમાં ટીપાં પાડે તે ફુલું કપાય સમુદ્રફણ તથા
For Private and Personal Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનોદોસ્ત
સાકર દરેક તો. બા લેઈ આંખમાં દીવસ ૧૪ આજે તે રતાંધળો મટે, અને ફુલું કપાય, પીપર ઝીણી વાટી ગાયના છાણના રસમાં ખરલ કરી દીવસ ૧૪ સુધી આજે તે રતાંધળો મટે, ફટકડી, મોરધુ, ખાપરીયુ દરેક બે, બે સાકર તો. ૨ સર્વે ઝીણાં વાટી ગાયના દૂધમાં પહોર એક સુધી ખરલ કરી ચણપુર ગળી વાળી ગાયની છાશના પાણીમાં દીવસ રાત સુધી આજે તો આંખના સર્વ રોગ, આંખની ઝાંખ, પાણી ઝરતુ, આંખમાં લોહી ચડી આવેલું, ફુલું વીગેરે રોગને મટાડે છે. ગળાનું સત્વ તથા સીંધવ સમભાગે લઈ ઝીણાં વાટી મધમાં કાદવી આંખમાં આજે તો તેજ વધે. ઝાંખ, ૫ડળ, લોહીનું વધવું વગેરે રોગો દુર થાય છે. રાતો સુરમ, ચીનીકબાલા, દરેક તે. ના સુરોખાર, એલચી, ચકલાની હગાર પીપરીમુળ મામી (મામેરો ) મોતીનો ભુકો, પરવાળાનો ભુકો, કપુર દરેક તો. હા ઝીણું સુરમા જેવો ખરલ કરી આંખમાં આંજે તે સર્વ પ્રકારનાં આંખના રોગો મટે, નં. ૩૯૨ મુખરોગના ઉપાયો,
હોઠશેગ, જેના હોઠ પીતથી ફાટી જતા હોય તેને સેનાગેરૂ, નીરાળ. તથા મીણ, સમભાગે લેઈ ગાયના ઘીમાં મલમ કરી ચોપડેથી ફાયદો થાય. આંબાના પાંદડા ઉપર સરસીયુ તેલ લગાડી અની ઉપર ધરી ગરમ કરી હોઇ બાંધવું. મધ તથા પાષાણભેદ વાટી હોઠે લેપ કરવો. સાકરને ઝીણી વાટી હોઠે લેપ કરે તો કાયદો થાય દાંતના રોગ ક, માલકાંકણ, હળદર, કટ, દારુ, હ.
For Private and Personal Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૨૨
પ્રકરણ ૪ થું.
ળદર, મજીઠ, સર્વ સમભાગે લઈ વાટી હમેશાં દ િઘસે તે દાંતની ખેરી વગેરે મટે. મેં વાસ મારતું હોય તો બીજેરાની છાલ માંમાં રાખવી, દાઢ તથા દાંત બહુ કળતા હોય તો અફીણ, કપુર, વાવડીંગ સમભાગે વાટી ગોળી કરી તે જગા ઉપર રાખવાથી આરામ થાય, ત્રાંબાના વાસણની અંદર અરડુસાના પાનનો રસ નાંખી પા કલાક રહેવા દઈ તેના ટીપાં કાનમાં પાડવાથી દાંત્તના ને કાનના જીવ નીકળી જઈ આરામ થાય. કીડા મારીના રસના ટીપાં કાનમાં પાડવાથી દાંતના જીવડા મરી બેસી મટે, દાંતના પહિડા ઉપડયા હોય તો ફુલાવેલી ફટકડી તથા નવસાર વાટીઘુંટી દાંતે ઘસે પેહેડાં મટી જાય. દાંત હાલી ગયા હોય તે બરસળીનું, જુઈનું, કે આકડાનું દાતણ કરે તો દાંત કળતા હોય તો મટે, લીબડાનું દાંતણ કર્યાથી પણ દાંત કળતા મટે. કાથો તથા રૂમમતકી સમભાગે ભેગાં વાટી જુના રસનાં પાંચ પુટ દઈ છયે સુકવી ઘસે દાત હાલતા મટે,
જીભના રોગ. વાયુ અને કફના પ્રકોપથી છલ્મ ફલા પડે તે મોરયુ ફુલાવી ખાંડીને જીભે હળવે હળવે ઘસે તો ફાયદો થાય. પતિના પ્રકોપથી જીભ ઉપર છાલા પડ્યાં હોય તે બાવળની છાલ, વાળો, ખેરના છોડા, મોથ, ત્રીફલાને કાથો, સર્વ સમભાગે લઈ ચારસેર પાણીમાં ઉકાળી બશેર રાખી ગાળી સેહેવાતા ગરમ પાણીએ કોગળા કરાવવા. પછી બેસારનો ભુકો બરસારનું પાણી અગર ગુલાબનું પાણી માં રાખી મુકી લાળ પાડે આરામ થાય, અર
For Private and Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિનો દોસ્ત,
ડુમા તો. ન પાનમાં ખવડાવ્યાથી ફાયદા થાય. પાષાણભેદ, ધાણા દરેક તો. મા લેઈ મોખાના વાવણમાં દીવસ સાત સ્મા પવું. ઉમરાનું મુળ ચોખાના ધોવણમાં ધસી માખાથી ફાયદા થાય. ખેડાંછાલ, તપખીર, કાથો, જેટ્ઠીમધ, રસવતી પાસણભેદ મડુસી હરડેછાલ, ખાંખળા દાહાડમની છાલ સમભાગે વાટી મધમાં ગોળી કરી સાંજ સવાર ખવડાવવી. આ દરદીએ ગ રમ વસ્તુ ખાવી નહીં, ગાલપચોળાં, સ્મૃતીવીશની કળી ઈંદ્રજવ દેવદાર, કણજરો, પહાડમુળ, કડું, સમભાગે લેઈ તેમાંથી ફર ભાર ગામુત્ર શેર ૧ માં કવાથ કરી મવાળ પાણી લેવું તેમાં રૂના ભાર મધ નાંખી પાવું. જવખાર, માલકાંકણી, પહાડમુળ, રસવંતી, દેવદાર, હળદર, ઇંદ્રવરણાં, સમભાગે લેઈ ઝીણાં વાટી મધમાં ચણીબોર જેવડી ગોળી વાળીને મોંમાં રાખવી. ગળાનું દરદ, પીપર, મરી, હરડે, ખોરાસાની જ, ધાંણા, યવાન, સમભાગે લેઈ ક્વાથું કરી કોગળા કરાવવા, મજીઠ, મૌર્ડ, (ખાલછડ,) બીલી, સુઠ, કરંજ, હળદર, ત્રાયમાન, ઉભી તથા ખેડીરીંગણી, પીપર મરી, સમભાગે લેઈ ફ્રા1 ભારનો કવાથ કરી દીવસ ત્રણ પીએ તો ફાયદા થાય.
૩૨૩
નં. ૩૯૩
વાજીકરણના ઉપાયો.
નેપાળાની પટી ઈંદ્રીપર મારવાથી ફાયદા થાય. પાતાલયંત્રવડે ધંતુરાનું તેલ કાહાડી ઇંદ્રીએ મરઘ્ન કરે તો ફાયદો થાય. દુધ સે ૧ ઉકાળી સેર ૧ રહે ત્યારે શા ભાર સાલમ માંહે નાંખી ખીર જેવું કરી જાયફળ, ૨) ભાર ખાઈ ઉપર તે ખીર ખાવી
For Private and Personal Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૨૪
પ્રકરણ ૪ યું.
તે પ્રમાણે દીવસ ૧૪ કરવું, હીંગળાક, પારેવાની હગાર, કેસર, જાયફળ, લવંગ, ખોસાની અજમો, દરેક તો. ના અકલકરો તો, ૧ અફીણ તો. ॰ સર્વને ઝીણાં વાટી પાણીમાં ચણીબોર જેવડી ગોળીઓ વાળવી, દુધ સાથે એક સાંજે ગોળી ખાય તો કામવધે, બંધેજ થાય, વીર્ય સ્તંભન થાય. જાવંત્રી સે, ૦૫ સાલમ ૨૨ા ભાર ઝીણાં વાટી શ્રીનું મોણ દેઈ દુધ સે. ૧૫ માં નાંખો માવો કરવો, પછી શ્રીનાંખી દાણા પાડવો, તેમાં જાયફળ, લવીંગ, વાળીમુસળી કાળીમુસળી, દરેક ૨૧) ભાર મુગલાઈ મેદાણા, ગોખરૂ ૩૪) ભાર એખરો, કઉચા, રાા ભાર, કેંસર રૂના ભાર, એલપી ૩૪ ભાર તન્ન૨.૨) ભાર બદામ સે. જા પસતા સે. ના ખસખસ સે, ન સર્વે ખાંડી કુટી તૈયાર રાખવા સાકર સે• ૮ ની ચાસણી કરી ઉપર બતાવેલી રૂબા ભાર કેંસર નાંખી તમામ મસાલો તથા માવો નાંખવો તેમાં ધી સેર ૫-૬ ને માસરે નાંખી 1 સેર વજ્રને લાડુ વાળવા તેમાંથી નીત એક લાડુ ગરમ દુધ સાથે ખાયતો પેટનો વાયુ, નખળાઈ, ધાતુક્ષિણતા, પ્રમેહ, ઈ. મટે. બંધેજ થાય ભુખ લાગે તે સુસ્તી મટે. ભીલામાપા. ભીલામા નં. ૨૧ ને કલાઈવાળા તપેલામાં પેહેલા સે. ા માખણ નાંખી ઉપર ગોઠવવાં. તે ઉપર બીજુ સે. ના માંખણ નાંખી ઢાંકણીવડે માંહ ઉની કણેકથી સંપુટ કરી દેવું કે માંહેનો ધુમાડો બાહર નીકળી શકે નહીં પછી એક પહોરની માંય દઈ નીચે ઉતારવું લાંબો સળી ભીલામાંમાં ધીમાય તો જાણવું કે ભીલામાં થઈ ગયાં અગર તેમ ન થાય તો ફરીથી ચુલે ચઢાવવાં તે ભીલામાં વાટી અલગ રાખવા, જાય
For Private and Personal Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિને દત.
૨૨૫
ફળ, જાવંત્રી, તજ, કેસર, લવીંગ, અકલક, ધળી મુસળી, કાળીમુસળી, દરેક છે. જે ખસખસ તે. ૧ ભાગ છે. આ બધામના મીજ સે. ને એલચી તો. ૨ બદામ ખસખસ જુદાં વાટવા બાકીના સવે એષો વાટેલા ભીલા મામાં મેળવી ફરીથી અંગારે ચઢાવવું ખુબ હલાવતા જવું પછી હેઠે ઉતારી બદામ, ખસખસ, ઘી શેર ૧ તથા મધ શેર મા નાંખી મેહ બંધ કરી બાજરી યા કપાસી આની કોઠીમાં દીવસ સાત રાખી હમેશા 3 ભારને આસરે લેવું. માફક આવે તેમ તેમ ચહડતા જવું તેથી બળ વધે શરીર પુષ્ટ થાય. ગએલો કામ જાગે, તથા હસ્તકર્મદેશ મટે.
નં. ૩૯૪ સ્ત્રીના સેગના ઉપાયો.
સ્ત્રીઓની યોની ઉપર ગાંઠ. તે રોગ ઘણો જ અસાધ્ય છે. ન. ૨૮૦-૨૮૧ ની દવાઓથી યોનીની ગાંઠને પકાવવી અને મલમ વડે રૂઝ લાવવી અથવા દાક્તરની સલાહથી તેને કાપી નાંખવી. યોની ઉપર સો. પંદરવરણીના મુળ તે. એ બકરીનું ઘી તો. ૨ નાખી પીએ પોની ઉપરનો તે મટે. ઘોડાવજ જીણી વાટી ગોળમાં ગોળી વાળી યોનીમાં રાખવાથી થોની સુળ તથા પોનીનો સોજો મટે. લીબ બાફી બાંધવાથી સોજો ઉતરે લીંબડાના પાંન તે. ૫ ઝેરીલા તે. ૨ એને દશેર પાણથી ઉકાળી તે પાણી વડે પોની પૂવે તો યોનીની ખરજ અને ગંધ માટે લીંબુની છાલ તો. ૧ લીંબડાની લીંબોડી તે. ૧ છત સાથે છીણું વાટી યોનીમાં લેપ કરવો તેથી યોનીની દુરગંધ મટે ત્રીફલા તો. ૫ ફટકડી તે. ૨ પાણીમાં પલાળી નાખવી પછી તે પાણું ગળીને યોની ધોવી
For Private and Personal Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२६
પ્રકરણ ૪ થું.
તેથી યોનીમાંથી પાણી ઝરતું બંધ થાય. અધુરે મહિને ગર્ભ શ્રાવ થતો હોય, તેનુ ઐસધ, નાગકેશર પારેવાની વીણા, ભાંગનાં બીજ એલચી એ સર્વ સમાન ભાગ લઈ પછી સાર તા. ૧૦ નાંખી ઝીણા વાટી પ્રભાતિ તોલા ૨ પાણી સાથે આપવુ તેથી ગર્ભશ્રાવ થતે ટળે રૂતુ નાશ કીધાના ઉપાય કેસુડાં તા. ૯ પાંણમાં પલાળીને ગળીને તે કેસુડાનું પાણી રૂતુની અંદર પાવું ફક્ત ત્રણ રૂતુ પરી અંત કરવાથી રૂતુને નાશ થાય. ગળો, ત્રીફલા, દંતી મુળ સમભાગે ઈ તેનો કવાથ કરવો. તેની અંદર પીપર, મરી, અડદ, સતાવરી, કોઠ, કોલીંજન, સીંધવ વાટીને આંગળી પ્રમાણે લાંબીને જાડી વાટ કરી યોનીમાં રાખે તો સર્વ પ્રકારના રોગો મટે.
સ્ત્રીના પ્રદરના રોગોને ઉપવો. પડવાસ તે. ૫ પીતપાપ તે. ૨ નાગકેસર તો. ૨ વિકરીયુ તે. ૨ સાકર તા. ૧૦ એ સર્વ જીણું વાટી તે. ૧ સવારે ટાઢા પાણીમાં ફરકે તે સર્વ પ્રકારના પ્રદર ટળે. તાદલજાની ભાજીના મુળ સુલ તે. ૫ રસવંતી તે ૨ સાકર તે. ૭ એ સર્વ શો છણાં વાટી મધમાં ગોળી તો. બે ની કરવી તે પ્રભાતે ગોળી નંગ બે ચોખાના પાણી સાથે ખવરાવવી. પથ્ય ચોખા, ઘઉં, દુધ, ખાવા આપવા એથી સર્વ પ્રદર જાય. દાહાડમસાર . અજમોદ ત. વા વાવડીંગ તે. બે વાયુબા તે. ના ખારેક ધુવારી તો. . જુનો કાગળ તેલો છે એ સરવે ઝીણું વાટી ગોળમાં ચણે જેવડી ગોળી કરવી તેમાંથી ગાળી નંગ ૧ સખીની યોનીમાં રખાવવી તેથી રકતપ્રદર ટળે (લેહી વા ટળે પાસણ ભેદ તો. બે દહાડમાર તે. સાકર છે.
For Private and Personal Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનો દોરત.
ના ઝીણું વાટી મધમાં ચણા જેવડી ગોળી કરવી તે ગળીને સ્ત્રીની યોનીમાં રખાવવી તેથી વધે અથવા (લોહીવાને ટાળે) સી. ધીમેટ (સીંધી મટોડી) . બા ભાગ તે. બા જાયફળ છે. કપાસી અનામીજ છે. જે ખારેક તે. - ઘઉલો તો, એ સર્વે ઔષધો ઝીણું વાટી ચણા જેવડી ગોળી કરવી તે સ્ત્રીની યોનીમાં રાખવાથી સફેદ પ્રદર (પેળી ધાત જતી હોય તેને ટાળે) ભીમસેની બરાસ, વા, ૭ સેનાનો વગ વા. તે ખરલમાંહી વાટીને ગાડરનું દુધ . એ અંદર નાંખી ચાર પહોર વાટવું પછી બીજે દીવસે નાગરવેલના પાનના રસની સાથે ચાર પહોર વાટવું રાત્રે ઢાંકી મુકી પ્રભાતે નાગરવેલના રસની સાથે વાટી ચીણબોર જેવડી ગોળી કરવી તે ગોળીને ચીનાઈના વાસણની અંદર નાખી છાએ સુકવવી તેમાંથી ગોળી નંગ ૧ યોનીમાં રખાવવી પધ્ય દુધ, ચોખા, સાકર, ઘઉ, ઘત. એ વસ્તુઓ શીવાય બીજુ ખાવું નહી.
સુતીકા રોગ ઉપરના ઉપાય. લવીંગનો અરક કહાડયાની વીધી. ચીનાઈનો વાડકો લઈ તને મેંહે જીણું લુગડું ગુંદરવડે ચોડવું તેને ઉપર લવીંગને ઝીણો ભુકો પાથરવો તે ઉપર અબરકનાં પતરાં પાથરવાં તેની ઉપર પીત ળની થાળી મુકવી તેના ઉપર કોલસાની અગ્ની કરવી તેને થોડે
ડે ધમવી પ્રથમ ચીનાઈના વાડકા નીચે પાણી ભરી થાળી મુકવી અને તે પાણી થાળીની અંદર વાડકે અરધબુડે ત્યાં રાખવું એ ટલે લવીંગનો પાતાળમંત્ર અરક નીકળે તે અનુપાને દેવો તેની રીત દાંતે ઘસવાથી દાંત બીડડ્યા હોય તે ઉઘડે. કમીને વાયુને
1ળીના માળ તે અમને વાયુ
For Private and Personal Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ટ
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૪ યુ.
ગીતાંગને ટાળે. કાળારસની ગાળી લવીંગમાં ધસી પાએ તો ધ નુર, ચ્યાંચકી, સીતાંગ ટળે, કાળા રસની ગોળી કરવાની વીધી—પારો હીંગલોકમાંથી કાહાડેલ તો ૩ ગંધક તો. ૩ લવીંગ તો. ૪ ધંતુરાના બીજ શોધેલ તો. ૩ પીપર તો. ૧૦ મરો તો. ૫ ચીત્રાછાલ તો. ૫ જાયફળ તો. ૫ ટંકણખાર ફુલાવેલ તો, ૫ એ સર્વે ભાષધને ભેળાં વાટી પારા ને ગંધકની કાજલી કરી વછનાગ ને મરી ભેળાં વાટી પછી એની અંદર સર્વે ષવાને ભેગાં કરવાં પછી નાગરવેલના પાનના રસની અંદર ત્રણ પટ દેવા તેમજ માદાના રસના પટ ત્રણ દેવા પછી ગુંજા પ્રમાણે તેની ગોળી કરવી તે અનુપાને દેવી. અઘોરનીપાત, અરૂચી, પીનસ, ઉધરસ, શ્વાસ, શરદી તયા માથાના રોગ અનુસ્તંભન, ગલગ્રહ, વાયુ અને સુતીકા રોગને ટાળે.
વછનાગનું તેલ કાહુાડવાની રીત.વછનાગ તો. ૩ મીઠું તેલ તો. ૮ એને લોખંડની કઢાઇની અંદર ઉકાળી પડે ગાળી નાખવું તે તેલથી મરદન કરવાથી સીતરંગ ટળે,
કસ્તુરી વા. ૬ અંબર વા ના પાણીમાં ધસી પાએ તો સુવાવડી ીને ધનુરવા ટળે, કેસુડાંને પેડુની ઉપર બાંધવાથી સુત્ર૰ ટળે, હિમજ તો, બ જીણી વાટીને ભેંસનું માંખણ તો. ૧ લેઈ તેની સાથે ભેળીને ખાવું તે દીવસ ૨૧ કરવું તેથી પયરીનો રોગ ટળે,
નં. ૩૯૫ બાળકના રોગોના ઉપાયો.
બાળકને ઉછાળો થાય તેના ઉપાયો,—વાવડીંગ, વરીષ્માળી
For Private and Personal Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દિનો દોસ્ત.
રર૯
મધમાં અથવા પાણીમાં વાટી પાવાથી ઉછાળે ટળે, કરમાણી અજમોદ પાવાથી ઉછાળે ટળે બકરીનાં દુધની અંદર કરમાણ અજમદ જાયફળ, એલચી ને સાકર એ સર્વે વસ્તુ સમાન ભાગે
ઈ દુધની અંદર નાંખી ઉકાળવું પછી તેને ગાળી નાખવું તેમાં થી તે. છે ને આશરે પાવાથી ઉછાળો મટે નીંદ્રા આવે કેવત આવે, જઠરાગ્ની પ્રદીપ્ત કરે, ઝા બંધ થાય.
બાળકને બંધકોશ થાય તેના ઉપાયો.–હરડેને સાકર ધશિને પાવાથી બંધકોશ મટે. ગરણીના બીજ ને ગેળ પાણીમાં આપવાથી બંધકોશ મટે.
બાળકને ઉધરસ થાય તેના ઉપાયો.–કાકડાસીંગ, લોદર પાણીમાં ધસી પાવાથી ઉધરસ મટે. જાયફળ, લવીંગ, સુઇ, એનો ઘસા કરી આપવાથી ઉધરસ મટે. કાકડાસીંગ, પીપર, નાગરમોથ, ચીત્રક, સમભાગે લઈ ચુરણ કરી તેમાંથી થોડુંક ચુરણ બાળકને મધમાં આપવાથી શ્વાસ, ઉધરસ, અતીસાર, ઉછાંટ મટે.
બાળકને ઝાડો થયો હોય તેના ઉપાયો–પાસણભેદ, જાયફળ, રાળ, સુઠ, અતિવીશ, પાણીમાં પાવાથી ઝા મટે. બીલીનો ગર્ભ, મેચ, આંબાગેટલી એ સર્વેનો ઘસારો કરી પીવાથી કા મટે. વાવડીંગ, વાળ, સાકર, એ સર્વ અષ, વાટી બાળકના પેટ ઉપર ચોપડવાથી વાને વીકાર ટળે.
બાળકના પિટમાં કમી થયા હોય તેના ઉપાય.—કમાણી અજમો, પીતપાપડો, પાવાથી પેટમાં જીવ થયા હોય તે મટે. કપીલે સાકરમાં દેવાથી, પેટના છવ દુર થાય, ધાણ અરડુસે, ઇંદ્ર
For Private and Personal Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૩૦
પ્રકરણ ૪ થું.
જવ, વાળો એ સર્વે ઔષધ ઉકાળીને ક્વાથ કરી પાછું અને આશરે રહે ત્યારે તા. મધ નાખી પીવાથી બાળકના પેટની અંદર બળગમ થતો મટે.
બાળકના તાવના ઉપાયો–કરી આતુ, સુંઠ, પાણીમાં ઘી પાવાથી તાવ ટળે. ખસળીઓ, ત્રાયમાન, પાણીમાં વાટી પાવાથી તાવ ટળે, દેવદાર, અગર પદમક, પાણીમાં ઘસી પીવાથી તાવ ટળે.
બાળકને માથું દુખતુ હોય તેના ઉપાયો –નાગોડના પાન દુધમાં બાફી માથે બાંધવાથી માથું દુખતું મટે. કાનમાં ફુલેલ તેલનું ટીપુ નાંખવાથી બગવા ટળે, તેથી માથાનો દુખાવ મટે.
બાળકના માથામાં અથવા કાનમાં ગડગુમડ થાય તેના ઉપાયો. પારો, ગંધક, મનસીલ, બોદાર, સોનાગેરૂ, કપુર એ સવ ઔષધો સમાન ભાગે લઈ વાટીને ઘીમાં કાળવી ચોપડવાથી ગડગુમડા મટે. કંકુ ધુપલમાં કેળવી ચોપડ્યાથી ગડગુમડ મટે. મીઢી આવલને માળવી બાવો પાણીમાં વાટી ચોપડવાથી માથુ પામ્યુ મટે. ગળી બોલર, સોનાગેરૂં વાટી ઘીમાં ચોપડવાથી માથાના રોગ મટે.
નં. ૩૯૬
૧ એક વરસની અંદરની વયના બાળકને ઓસડ આપવું તે તે. ગે ની અંદર આપવું, રસાયણ પદાર્થ બીલકુલ નહી આપવાં.
૨ એકથી ત્રણ વરસની ઉપરના બાળકને (કવાથે ગુણ વિગેરે) હલકા ઔષા આપવા જેથી તેને પાચન થઈ શકે.
૩ ત્રણથી નવ વરસની અંદરના બાળકને અર્ધા તોલા સુધી કવાથ આપવો.
For Private and Personal Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનદોસ્ત.
૨૩૧
૪ નવથી પંદર વરસ સુધીનાને દરવખત ચુર્ણ છે. મા થી તો. ૧ સુધી કષાય તે. ૨ સુધી આપવો.
૫ પંદરથી પચાસ સુધીનાને ચોપડીમાં બતાવ્યા પ્રમાણે દવા વજનથી આપવી. ૬ વૃદ્ધાવસ્થામાં શકતી પ્રમાણે દવા આપવી.
સુવાવડીને ઘણું સાવચેતીથી વક્રીયા ન થાય તેવી દવા આપવી.
૮ બાળકને તથા સકતીહીણને (જન્મથી રોગીષ્ટ) શક્તી મુજબ આપવું.
૯ ધેલછાવાળે, વિહેમી, ચીતભમી, એવા દરદીને ઓસડ આપતાં બહુ વીચાર કરી રસાયણ તથા કેફી વસ્તુઓનો ભાગ કરી આપવું.
૧૦ દરેક દવા તેની માપી વજન પ્રમાણે આપવી
પ્રકરણ ૫ મું.
ધાતુનું શોધન અને મારણુ. વછનાગને ભેશના મુત્ર તથા છાંણુ મળી સે. ૮ માં નાંખી મટકામાં ભરી ચુલે ચઢાવવું, મુત્રને છાંણુ સુકાઈને કોરું પડી જાય ત્યારે વછનાગ કહાડી લેવો તે શુદ્ધ કહેવાય.
વછનાગ તો. ૨ ને દસેર દુધની અંદર નાંખ પછી તેને ચુલે ચઢાવ હેઠ અગ્નીનો તાપ કરવો, પછી દુધ બધુ બળી
For Private and Personal Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२
પ્રકરણ ૫ મું.
રહેશે ત્યારે વછનાગ ફુલી જશે તે વછનાગને કહાડી લેવો તેને શોધેલો વછનાગ કહે છે.
- હીંગલોક-તે. ૫ લઈ પ્રથમ મધ સે. ને લઈ તેમાં ખુબઉકાળવા તે બળીને કાળો થઈ જાય, એટલે હીંગલોક કાહારી લેવો તેજ પ્રમાણે ઘી તથા દુધ સેર ૫ માં કરવાથી હીંગલાક સુધ થાય
ગંધક –સેર બ ને આશરે ઈ તેને ઘીનું મોણ દેવું પછી દુધ સે, બા એક કટોરામાં ભરી તે કટોરાનુ કપડેથી બાંધવું તે કપડા ઉપર ગંધક પાથરી તવામાં દેવતા લઈ તે ઉપર મુક અગ્નીના જેથી તે ગંધક કપડામાંથી મળી દુધમાં પડે ગંધક એ પ્રમાણે ત્રણવાર કરવાથી શુદ્ધ થશે.
એરકોચલાં.–સે. ૨ લેઈ ગેમુત્રમાં દિવસ ૮ સુધી પલાળવાં દર ત્રીજે દીવસે મુત્ર બદલતાં જવું જ્યારે ઉપર નખ મારવાથી ફોતરાં ઉખડવા માંડે એટલે ચપુવતી તમામ સાફ કરી નાંખવા તમને ધી સે. જે અગર તેટલાજ એરંડીખમાં તળી નખી કામમાં લેવાં તે શુદ્ધ કહેવાય
કલાઈ. શેર ગ લઈ કઢાઈમાં ખુબ ગરમ કરી છાશ સે. ૧માં સાત વખત બુઝાવવી તે જ પ્રમાણે મીઠા તેલમાં સાત વાર કરવું.
અફીણુ તે. ૧ લઈ તેને કોરી હાલ્લીમાં નાંખવું પછી તેની અંદર દુધ સે. ૧૦ નાંખવું એ સર્વ દુધ બળી જાય અને માવો થઈ જાય ત્યારે ઉતારી લેવું એટલે અફીણ શુદ્ધ થાય છે;
ટંકણખાર, સે. શનિ આકડાના દુધમાં વાટવો પછી તેની લુગદી કરી છાંએ સુકાવવી પછી તેને સંપુટમાં નાંખી ઉપર કપડ.
For Private and Personal Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દરિનો દોસ્ત.
ભઠ્ઠી કરવું પછી અગ્ની બંનું ત્રીસની આપવી, એટલે ટકણ શુદ્ધ થાય.
સોમલ સંખીયો અથવા દહાડમીયો સે. ૧૫ લેવો તેને બેશના છાણની અંદર નાંખી ડોલીકા યંત્રે પકાવવો દીવસ એક કહોળાના રસમાં પકવવો તે જ પ્રમાણે ગાયના દૂધમાં પકવવો પછી રીગણુને લઈતની ડગલી કાઢી તેની અંદર સોમલ નાંખવો તેને પછી ડગળી દઈને કપડમટ્ટી કરવી પછી છાંણ ૫ થી તેની અંદર નાંખી સળગાવવાં છાંણાની રાખ થઈ જાય ત્યારે સેમલ કાહારી લેવો તેને લીંબુના રસમાં ઉપરની રીત પ્રમાણે
લીકા યંત્રે પકાવવું તેજ પ્રમાણે તાદળજાની ભાજીના રસમાં પકવવાથી સેમલ શુદ્ધ થાય છે.
સોમલ તા. ૧ ને ગાયના દુધ સે. ૧૫ અંદર નાંખી રેલીકાયંત્રવડે ધવો હોલીકાયંત્રમાંથી દુધ બળી જાય ત્યારે અંદર સે. ને તાદળજાની ભાજીનો રસ નાખી સસડાવવો રસ બળી જાય ત્યારે સોમળ કહાડી લેવો,
રસકપુર, તે. ૧ ધી સેર મા ની અંદર લોટાની કઢાઈમાં નાંખવું પછી તેને ચુલે ચઢાવવું છે. આની કરવો રસકપુરની ગાંઠ તવાની અદર મુકી તેની ઉપર ઘી રેડવું ત્યારે રસકપર શુદ્ધ થાય તે રસપૂરની ગાંઠ પતાસાની માફક ફુલી જાય ત્યારે રસકપુર શુદ્ધ થએલો સમજવો તે શુદ્ધ થએલા રસકપુરને ગાડરના દુધમાં ધોઈ નાંખ્યાથી સ્વચ્છ થાય.
હીંગળોકમાંથી પાસે કહાડી શુદ્ધ કરવાની રીત – હીંગ
For Private and Personal Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૩૪
પ્રકરણ ૫ મું.
લાક એ
માટીના દાલી
ને લગતી કરેલ
લોક સેર છે ને લીંબુના રસમાં પહોર એક વાટવો તેની લુગદી કરવી પછી મટોડીની હાલી નંગ ૨ લેવી તેને હીંગનું પાણી કરી હાલીમાં લેપ કરવો પછી હીંગલોકની લુગદી કરેલી છે તેને હાંધીની અંદર મુકવું ઉપર બીજી હાંલ્લી ઢાંકવી તેને કપડામઠ્ઠી દેવું તેને સુકાયા પછી ચૂલે ચઢાવી હેઠે અનીનો તાપ કરવો હાંલીની ઉપર ભીનું લુગડુ મુકતાં જેવું સુકાવા દેવું નહીં એમ પહોર ચાર કરવું પછી શું થાય ત્યારે હાંલ્લી ઉતારી માંહેથી પાર કાહારી લેવો, તે પારાને સાતવાર લુગડેથી ગળી નાંખવો એટલે પારો શુદ્ધ થાય
ચીનીપુર–સે. ૨ લઈ તેને સાતસેર દુધની અંદર નાંખી ડોલીકાયંત્ર કરી બે પહોર પકાવાથી કપુર શુદ્ધ થાય.
રૂમમસ્તકી–તો. ૧ લઇને ચીનીવાડકામાં નાંખી તેમાં લીંબુનો રસ નાંખી ને પર બે સુધી તડકે મુકે પછી ઉપાડી લઈ રૂમમસ્ત કી કહાડી લે એટલે શુદ્ધ કહેવાય,
શીલાજીત-નવટાંક ને સે. ને ગાયના દુધમાં ત્રીફલાના કાહાડામાં અથવા ભાંગરાના રસમાં એક દીવસ પલાળી રાખે પછી બીજે દિવસે કપડામાં નાંખી ગાળી લઈ તડકે સૂકવવો સુકાયા પછી ખરલ કરી સીસામાં ભરી રાખી મુક્યું. તે શુદ્ધ કહોવાય.
બીજી રીત-શીલાજીતને બે પહોર સુધી ઉના પાણીમાં પલાળી રાખવો પછી તેને ખુબ ચોળીને માટીના વાસણમાં કપથી ગળી નાંખી તેને તડકામાં મુકી સુકવે એ પ્રમાણે બે મહીના લગી કરેતે પુર્ણ શુદ્ધ થયો કહેવાય તેમાંથી લગાર અગ્ની ઉપર મકીએ તે પુમા નીકળે નહી અને ઉભો થઈ જાય, તે ખાવાથી પ્રમેહ ઈ. રોગોને દુર કરે તથા શરીરને પુષ્ટાઈ બહુ આપે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માધિવિનાશ યા દર્દિનોદોસ્ત
૨૩૫
પારો. કુંવારનો રસ હરડાં, ખેડાં, માબળા, સુંઠ, મરી, પીપર, ચીત્રક એનો કાહાડો કરવો ને તેની અંદર લીંબુનો રસ નાંખી એક દીવસ ખરલ કરવાથી પારો શુદ્ધ થાય,
હડતાલ. ~~~ ની પોટલી કરી ડોલીકાયંત્રની અંદર ગામુત્ર અથવા કાંઝી નાંખી તેમાં એક પહોર તેની પોટલી રાખી મને પછી ચુલે ચઢાવી એક પહોર સુધી અગ્ની દેવી પછી તેને બાહાર કાહાડી કોહોળાના રસ, તલનું તેલ. ત્રીફલાનો કાહાડો એ પ્રત્યેક ઓષધી નાંખી અંક પહોર સુધી સુલે પકવવાથી
હડતાલ
શુદ્ધ થાય.
મનસલ.ની પોટલી કરી ડોલીકાયંત્રની અંદર ભરણીનો રસ નાંખી ચુલે ચઢાવી નીચે અગ્નીનો તાપ કરવો એ પ્રમાણે એક દીવસ કયાથી મનસીલ શુદ્ધ થાય અથવા ખકોના સુત્રની મર્ અથવા ભાંગરાના રસની અંદર ઉપર રીત પ્રમાણે શોધન ક યાથી મનસીલ શુદું થાય.
હીરા, મોતી, પરવાળા.—ડોલીકાયંત્ર મંદર અરણીનો રસ નાંખી હીરા, મોતી, નાંખી એક દીવસ રાખવાથીશુદ્ધ થાયછે
નપાળાં—તેના બીજ કાહુાડી નાંખીને ડોલીકાયત્રની સ્મુદૂર દુધ નાંખી સીજવવાં પછી તેની અંદરથી જીભ કાહાડી લેવી તેથી નેપાળા શુ થાય.
સુવાદીક ધાતુ—સોનું, રૂપુ, ત્રાંજી, સૌસુ, કલાઈ, કથીર, લોઢું, ત્રીક્ષણ લોઢું સ્મા૮ પ્રકારનું, કાંસુ પાંચ પ્રકારનું, ત્રણ પ્રકારનું પીતળ, એ સર્વને છાશ, ગૌમુત્ર, કાંજી, લથીનો ગ્રાહો એમાંથી
For Private and Personal Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૫ મું.
પ્રત્યેક વસ્તુ, પ્રવેક ધાતુને ચોપડી અગ્નીમાં તપાવવું તે પ્રમાણે પ્રત્યેક વખતે તપાવવું અને ઠંડું અંદર કરવું એમ સાત વખત કરવાથી શુદ્ધ થાય.
સોનાનુ મારણ-સેનાના બારીક વરકના ઝીણાં ઝીણ કડકા કરવા તેનાથી બમણે શોધેલો પારો લઈ લીંબુના રસમાં રલ કરી લુગદી કરવી પછી તે બંનેની બરાબર આમલસારો ગંધક શોધેલો કે પછી બે મોડીના ચપણ લઈ તેની અંદર અડધો ગંધક મુકી વચમાં લુગદી મુકવી અને બાકીને ગંધક ઉપર ભભરાવી ચપણ ઉપર પડ માટી લગાડરી સંપટ કરી ગુજ. પુટ આસરે આંચ દેવાં એ પ્રમાણે ત્રણ વખત કરવાથી મગાંક
ખે થાય તેના ગુણતેમાંથી રતી ૧ મધ તથા પીપર દરેક તા. ૧ મિળવી ખાય તો વાસ, દમ, ક્ષય, અરૂચી ઈ. સર્વ રોગોને દૂર
રૂપરસનુ મારણ-ચાંદી માખી તે. ૩ સોની હડતાલ તો ૧ ઇ. નને લીંબુના રસમાં ખરલ કરી લુગદી કરી બે ચપણમાં મુકી કપડછાણ કરીને સંપુટ કરી તેને ચિાદ વખત ગજપુટ અગ્ની આપવાથી ચાદીની ખાખ થાય એના ગુણ ધાતુ ક્ષીણતા, ક્ષય, ઈ, ઉદર રોગ ઉપર ચાલે છે,
તાય ભસ્મ-તાંબાનાં પાતરાના કડકા કરી બુિના રસની અંદર નાંખી હોળીકા યંત્રની અંદર મુકી ચુલે ચઢાવી નીચે અગ્ની કરી પકાવવાં ને ઠંડુ થયા પછી કહાડી એવાં પછી તે
For Private and Personal Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૩૭
વ્યાધિવિનાશ યા દર્દિને દેતત્રાંબાના ચોથા ભાગે પાર લઈતની અંદર લીંબુને રસ નાખીને એક પહોર સુધી ખરલ કરો પછી તે પત્રો કહાડી તેના વજનથી બમણ ગંધક લઈ બીલીના રસથી જોઈ નાખવો પછી તે ગંધક ત્રાંબાના પત્રને ચોપડવો પછી સાટોડીનો રસ તેની લુગદી કરવી તે સુગદીને મટોડીના વાસણની અંદર મુકવી તેના ઉપર બીજુ મટોડીનું વાસણ મુકી તેને મદીથી બંધ કરવું પછી તેને આસપાસ રાખોડીથી લીપી દેવું પછી ચુલ્લાની ઉપર મુકવું નીચે ચાર પહોર સુધી હલકો અગ્ની આપવો ઠંડુ થયા પછી તે ઉતારી તેની અંદરથી લુગદી કાહારી લઈ સુરણના રસમાં એક દીવસ વાટવું તેનો ગેળો કરી અરધ ગંધક લેવો ને ગંધકને ધીની સાથે વાટીને ગોળાની ઉપર લેપ કરવો પછી તેને ચપણની અંદર મુકી સંપુટ કરીને ત્રણ ગજપુટ આપવા ઠંડુ થયા પછી બહાર કા હાડી વુિં એટલે તાત્ર ભસ્મ થાય. તેને મનુષ્યની વય જોઈ ને આપવી જેથી ક્ષય, દમ, પ્રમેહ, મુરછા મૃગી, ધાતુક્ષય, નપુશકપણું મટે.
પીતળ મારવાની વીધી–પીતળના પતરાના ઝીણા કડકા કરી લીંબુના રસમાં ત્રણ અગર સાત વખત ભીજવવાથી શુદ્ધ થાય છે ને પત્રાના કડકાના વજન બરાબર ગંધક શોધેલો લઈ આકડાના દુધમાં કાલવી તે કડક પર લેપ કરવો તેને ચપણમાં કપડા મટ્ટી કરી ગજપુ. બે વખત આપવાથી ભસ્મ તૈયાર થાય તે જ પ્રમાણે કાંસાની પણ ભસ્મ થાય છે. આ
સીસુ અથવા નાગેશ્વર રસની ભાણુ વીધી --નાગરવેલના
For Private and Personal Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३८
પ્રકરણ ૫ મું.
- ~-- પાનના રસમાં મનસલ ખરલ કરવો તેને સીસાના બારીક પત્રાના કડકા પર ચોપડી, ચપણમાં ભરી, કપડ મટ્ટી કરી ગજપુટ આંચ દેવી એ પ્રમાણે ૩૨ ગજપુટ દેવાથી ઘણો જ ઉલ્મ નાગેશ્વર રસ બને છે, બીજરીત સીસાને શોધી કઢાઈમાં નાંખી ચુલે ચઢાવે તે પર પીપળાના તથા આમલીનાં છોડાંનો ભુકો દર પાંચ મીનીટે ઘરે થી નાંખી કડછીના ચાડાવતી હલાવતાં રહેવું સાતેક કલાકમાં તેની ભસ્મ તૈયાર થશે, ફકત કચ નીચે રહેશે માત્ર રતી ૧ ભાર અગર મધ, ઘી, કે સાકર સાથે ખાય તે સર્વ રોગોને દુર કરે.
અ બિગેશ્વર મારણ વીધી.–કીકરાના વાસણમાં કલાઈ નાંખી ચુત મુકવી તે પર પીપળા તથા આમલીના છોડનો ભૂકો થી થોડો નાખી કડછીએ હલાવ્યા કરવું એ પ્રમાણે બે પહોર સુધી કરવાથી ભસ્મ થાય તેની બરોબર હડતાલ લઈ લીબુના રસમાં બંને ખરલ કરી ચપણમાં ભરી ક૫ડ મઠ્ઠી કરીને ગુજપુટ અગ્ની આપ, એ પ્રમાણે બે વખત ગજપૂટ આપવો પરંતુ બીજી વખતે હડતાલ દસમ હોસે લેવી તેથી ગંગેશ્વર ઘણે ઉભ થશે.
અથલેહ મારણ વીધી–ટું તીક્ષણ લઈ તેનો ભુકો કરવિો તેનાથી બારમે હસે હીંગલાક લઈ તેને કુંવારના રસમાં બે પહોર સુધી ખલ કરવો તેની લુગદી કરી ચપણમાં ભરી કપડા મટ્ટી કરી સાત ગજપુટ દેવા ત્યારે પોલાદ ભસ્મ તૈયાર થાય.
સાત ઉપધાતુનું મારણ– સોનામુખીનું મારણ શોધન-સેનામી ત્રણ ભાગને સ.
For Private and Personal Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દક્તિનો સ્ત
૨૩૯
ધવ એક ભાગ લઈ કઢાઈમાં નાંખી ચુલે મુકવું તે ઉપર જાબુનો રસ તથા બીજેરાનો રસ નાંખી ખુબ ઉકાળવું એટલે તે શુદ્ધ થશે પછી તેને મીડુ તેલ છાસ કે કળથીના કવાથમાં ખુબ ખરલ કરી ગજપુટ અગ્ની દેવ તેથી ભસ્મ તૈયાર થશે સોનાખી તેજ ૨ પામુખી કહેવાય છે.
અથ અન્નકભસ્મની વીધી.–કાળા અબકને અંગારામાં નાંખી તપાવવો, ખુબ તપી જાય એટલે દુધમાં બુઝવવો, તેના પત્રાં અલગ કરી લીંબુ તથા તાંદળજાની ભાજીના રસમાં આઠ પહોર પલાળી રાખે તે શુદ્ધ થાય છે. પછી તેના કડકા કરી આકડા, ના દૂધમાં એક પહોર ખરલ કરવા, તે લુગદીને આકડાના પાનમાં લપેટી ચપણમાં સંપુટ ક્લડમટ્ટી કરી ગજપુટ અગ્ની દેવો. બીજા ગજપુટમાં વડના મુળનો કવાથ કરી તેમાં ત્રણ પુટ દેવા બાકીના સાત રદ્ધા તેને આકડાના દુધમાં ખરલ કરી દેવા એવા અને ગીઆર પુટ દીધેથી ભસ્મ થાય છે.
અથ સુરમાની શોધનને મારણ વીધી-સુમાને વાટી જાબુના રસમાં ખરલ દીવસ ૧ કરવાથી શુદ્ધ થાય પછી જોઈએ તિમ વાપરવું.
અથ મનસીલ –મનસીલની પોટલી કરી પોલીકાયંત્રમાં બકરીને મુત્રવડે ત્રણ દિવસ સીજવવું, પછી બહાર કહાડી ગાડરના કલેજાની ભીતી (ચરબી) માં ખરલ કરી તેના સાત પુટ દેવા. ( સકાય કે કરી નાંખી નાંખી ખરલ કરતાં જવું) એટલે શુદ્ધ થાય.
અથ હડતાલ –હડતાલને કુળીના રસમાં બે દિવસ સુધી
For Private and Personal Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૪૦
પ્રકરણ ૫ મું.
ખરલ કરવી પછી બે દીવસ ખરેટીના રસમાં ખરલ કરીને છાયડે સુકાવી તેની લુગદ્દને અડાયા છાણની તથા ખરસાણી થોરની રાખ એક મોટા મટકામાં ભરી વચ્ચે લુગદી મુકી ખુબ ઉપર નીએ દાબી દાબી રાખ ભરવી ચૂલે ચડાવી મધ્ય આંચ દીવસ ત્રણ દેવી, જે ધુમા નીકળે તે રાખ વાળી દેવી તેથી ભસ્મ સફેદ રંગની થશે.
બીજી રીત --હડતાલને કુંવારપાઠાના રસમાં જ ફક્ત દીવસ ત્રણ ખરલ કરી ઉપરની વીધી પ્રમાણે કરે ભસ્મ સફેત રંગે થાય.
અથ પાશે.-અઘાડાનાબીજ, વાવડીંગ, તથા ખેર ની છાલન વાટી બારીક કરી ચપણમાં મુકી નાંખી વચ્ચે પારો મુકી ઉપર ફેર ભૂકો નાંખી ઉપર કાળાં ઉમરડાને રસ નાંખી ફરી રહેલો ભૂકો નાંખી બીજુ પણ ઢાંકી કપડમી સંપુટ કરી ગજપુટ અગ્ની આપવો તેથી પારાની ભસ્મ થાય.
બીજી રીત -પારને ગુલરના દુધમાં દીવસ એક ખરલ કરે પછી તે દુધમાં હીંગ નાંખી થોડી માટી મેળવી છે ફલડી સંપુટ થાય તેવી કરવી તેમાં પારોની ગોળી મુકી કપડમટ્ટી કરી સે. ૧ મોટા છાંણુની આંચ દે પારો ખીલી સફેદ રંગની ભસ્મ થાય.
અથ ખાપરીયું.–ખાપરીયાને લીકાયંત્રમાં નાંખી મનુષ્યનું મુત્ર તથા ગોમુત્રમાં સાત સાત દીવસ ભીજવી રાખવું એટલે શુદ્ધ થાય,
For Private and Personal Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિને દોરત.
૨૪૧ પ્રકરણ ૬ ઇં.
રોગોની સંખ્યા. તાવ ૨૫ પ્રકારના, અતીસાર ૭ પ્રકારના, સંગ્રહણી ૫ પ્રકારની, અછાણ ૨૩ પ્રકાના, વસુચીકા ૩ પ્રકારની, હરસ ૬ પ્રકારના, ગુદાના સેગ ૩ પ્રકારના, કૃમીરોગ ૨૧ પ્રકારના, પાંડુરોગ ૫ પ્રકારના, કમળ ૧ પ્રકારનો, રકતપીત ૩ પ્રકારના, કાસરોગ ૫ પ્રકારના, ક્ષયરોગ ૫ પ્રકારના, સસરોગ ૬ પ્રકારના, સ્વાસરોગ ૫ પ્રકારને, હેડકી ૫ પ્રકારની, જઠરાગ્ની ૫ પ્રકારની છરદી ૭ પ્રકારની, સ્વરભેદ ૬ પ્રકારને, તષ્ણરોગ ૬ પ્રકારનો, મુછરોગ ૪ પ્રકારનો, મનિંદ્રા ઈ રોગ ૫ પ્રકારના, મેદરોગ ૦ પ્રકારનો, દાહરોગ ૭ પ્રકાર, ઉન્માદ ૬ પ્રકારનો, ઉદરરોગ ૭ પ્રકારનો ભુતોન્માદ ૨૦ પ્રકારના, અપસ્માર ૪ પ્રકારને, આમવાત ૪ - કારનો, સુળ ૮ પ્રકારનો, ઉદાત્ત્વર્તિ સેમ ૧૩ પ્રકારનો, અનારોગ ૨ પ્રકારનો, હૃદયરોગ ૫ પ્રકારનો, ઉરો ગ્રહ ઉદરરોગ પ્રકાર, ગુલ્મ ૮ પ્રકારનો, મુત્રઘાત ૧૩ પ્રકારનો, મુત્રક૭ ૮ પ્રકારનો, અશ્મરીરોગ ૪ ગકારો, પ્રમેહ ૨૩ પ્રકારનો, સાથ ૮ પ્રકારને, વૃષણોગ૭ પ્રકારને, (અંડવી) અંતરવહી ૧ પ્રકારનો, કંઠમાળ ૧ પ્રકાર, ગ્રંથી રોગ, ૯ પ્રકારનો, અબુંદરોગ ૬ પ્રકાર, કલીપદરોગ ૩ પ્રકારનો, વીદ્રભી ૬ પ્રકારનો, વ્રણરોગ ૧૫ પ્રકારે આંગતુકણ ૮ પ્રકારનો, કોડરોગ ૨ પ્રકારનો, અસ્તીભંગ ૮ પ્રકારે, વહીદગ્દ ૪ પ્રકારને, નાડીત્રણ ૫ પ્રકારનો ભંગદર ૮ પ્રકરર, ઉપદંશ ૫
For Private and Personal Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૪૨
પ્રકારનો, શુક્રરોગ ૨૪ પ્રકારનો, કુષ્ટરોગ ૮ પ્રકારનો, સુગ ૬૦ પ્રકારને, વીસસેગ પ્રકારનો આમલપીત ૩ પ્રકારને, વાતરકન ૮ પ્રકારને વાયુના રોગ ૮૦ પ્રકારના, પીત ૪૦ પ્રકારનો, કફ ૨૦ પ્રકારનો, રકત સંબંધી રોગ ર૦ પ્રકારનો. મોઢાને ૭૪ પ્રકારનો હોઠોગ ૧૧ પ્રકારનો, દાંતના રોગો, ૧૦ પ્રકારના, દાંતના મુળનો રોગ ૧૦ પ્રકારના, જીભનાગ ૬ પ્રકારને, તાળરોગ ૮ પ્રકારનો, કંઠગ ૮ પ્રકરે, મિની અંદરના ૮ પ્રકારના કર્ણરોગ ૮ પ્રકારના, કર્ણપાળી ૭ પ્રકાર, કર્ણમુળગ ૫ પ્રકારને, નાકરોગ ૮ પ્રકારો, માથાનોરોગ ૧૦ પ્રકારને, કપાળરોગ જ પ્રકારનો, નેત્રરોગ ૮૪ પ્રકાર, ડોળાનો રોગ ૮ પ્રકારનો, બાળાનો ગ ૧૩ પ્રકારનો કીકીનો ૫ પ્રકારને, પુરૂષને ધાતુને રોગ ૮ પ્રકારનો, ગભરોગ ૮ પ્રકારનો, સ્તનગ ૫ પ્રકારનો, બાળરોગ પર પ્રકારના, બાળગ્રહશે. ૧૨ પ્રકારના. ચેપી રોગોની સમજ –ખસ, કહો, દાદર,કોઢ,રક્તપીત, પ્રમેહ, ઉપદંશ વિસ્ફોટક, ભગંદર, હરસ, હાડગંભીર, મેદરોગ, કોર, સવારોગ, વચગઈ. બીજા રોગો એક બીજાને સંસર્ગ થયાથી થાય છે. તેમજ વળી કેટલાક રોગો એવા છે કે માબાપને થયા હોય તે જ તેમનાં છોકરાંને ગર્ભસ્થાનમાંથીજ લાગે છે, માટે તવાં દરથી બહુ સાવચેતી રાખવી.
પ્રકરણ ૭ મુ.
શરીર પ્રકરણું વિદ્ય લોકોને શરીર સંબંધી તમામ અવોની રચના અને તેને
For Private and Personal Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યાદિનો દોસ્ત.
ની બાંધણી સંબંધી જ્ઞાન મેળવવાની અવશ્યછે તે શરીર પ્રકરણ વીષય ઘણો ખારીકીથી તપાસવાનો છે જે ઘણાક વૈદ્યકના ગ્રંથોમાં લખેલા છે તેથી જાણવા તથાપી અત્રે સંક્ષેપથી પીવેચન કર્યું. જે ઉપર વાંચકવર્ગ ધ્યાન માપવું અવશ્ય છે ઘણા પ્રકારના પ્રાણીઓ પૃથ્વીની ઉપર જોવામાં આવેછે. અને તેના શરીરના બંધારણ ઉપરથી મહતપુરૂષોએ જુદા જુદા વગા પાડવા છે, જેએાના બેવષઁ પાડવામાં આવ્યાછે મોટા ( એટલે ચતુષ્પદ સ્માદી ૬ને) નાના એટલે પ્રવાહીક પદાર્થની અંદર રહેનાર જેવા કે પોરો, વીગેરે ઝીણાં જંતુ પેદા કર્યાછે પરમેશ્વરે સીનો નીયમ ષણો ઉતમ પ્રકારે કાછે અને તેની જુદી જુદી જાતીઓની ઉતરતી ચઢતી પંકતી બાંધી છે. પણ મનુષ્યના શરીરની રચના તો ઘણી ઉતમજ ખાંધીછે. અને શરીરનું વજન સરાસરી ગણતાં ત્રણથી સાડાત્રણ મણની અંદર હોયછે અને તે શરીર હાડનાચુ માંસ અને લોહીના સંયોગે ઉત્પન્ન થયુંછે, શરીરનો સ્માધાર હાપિંજર ઉપર છે, અને તેથી પુષ્ટી મળી શકેછે તે તમામ બીજા ભાગો તેને વળગી રહેછે જેથી વળગેલા ભાગોનું રક્ષણ થઈ શકેછે, અને તેથી શરીરને કૌવત મળેછે. મનુષ્યના હાડપિંજરની અંદર અધા મળીને ૧૯૦ ની સંખ્યા થઈ શકેછે પરંતુ કોઇક ગ્રંથકારો તેથી વધારે યા તેથી ઓછી પણ લખેછે, તેમજ દાંન્તના વીભાગ જુા પાડતાં ૭૨ મસ્તી વધારે થાયછે, અસ્થિના સંયોગે જુદા જુદા સ્માકારવાળું હાડપિંજર જણાય છે અને તેની અંદર લાંઆધુકા ચપટા અને સ્માકાર વગરના વીચીત્ર અસ્થિ હોયછે જેને
For Private and Personal Use Only
૨૪૩
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૪૪
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૬ .
તપાસવાથી માલમ પડશે, કેટલાક અંદર હૈ,ગળ અને ઉપર સા હોયછે. લાંબા અસ્થિમાં પોગળ હોયછે અને ટુકા ગોળને માકાર વગરના સપ્તજ હોયછે અસ્થિને ભાગતાં તેના ઉપર છીદ્ર અને અંદરથી રકત ભાવની નળી હોયછે. અસ્થિ દરેક સંયોગે રહે છે અને તેના ઉપર એક પડ હોયછે અને તે પડની ઉપર રક્તથાવની નળીએ દેખાય છે. જેમાંથી રક્તસ્ત્રાવ થાયછે અને તેના ઉપર વાગવાથી અસ્થિને હરકત થાયછે અને જ્યાં વાગ્યું હોય તે ભાગ નિરવીર્યં થઈ જાયછે, પ્રત્યેક અસ્થીના પોષણને માટે અઁદર માંસના ભાગની વચે નળીઓ રહેછે અને તેથી તેનું પોષણ થઈ શકેછે પક્ષીઓના અસ્થી હાવાળા અને પોગળ રહેછે જેથી વજનમાં હલકા હોયછે. અસ્થિઓના ભાગો ગોળ લાંબા મણીવાળા, અને પાતળા અને ચીત્રવીચીત્ર હોયછે. અને તે શીરની ઉપર સ્નાયુના સંબંધે વળગેલા હોયછે.
સંક્ષેપથી શરીરની સાથે અસ્થિનાં બંધારણની સમજ
કરોડ તે શરીરનો મુખ્ય ભાગછે અને તે માથાની સાથે જોડાએલા છે. જે ભાગ પશુના મોટા ભાગની ગણનાવાળામાં હોયછે અને તે કેટલાએક હાડકાના સંપાંગે ઉત્પન્ન થાયછે અને તેના ધણા વીભાગો જોવામાં આવેછે. તેમજ માથામાં ખોપરી વીભાગ તંતુ રહી શકે છે અને તેથી તે ભાગ પુરાએલો જણાયછે. ને તેની અંદર રક્તસ્ત્રાવ થવાની તમામ તળીએ પોગળ હોયછે. કાળના ભાગના જે અસ્થિને જુદા જુદા હોયછે પણ તેનું
For Private and Personal Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિ
સ્ત.
૨૪૫
સંધાન એક બીજા સાથે મળતું છે અને બીજુ, તથા પછાડીના ભાગ મસ્તકની સાથે અનુસંધાન રાખનારો છે. અને તે ઉો જ ણાય છે ને મડાના (લમણાનો) ભાગ પાળની સાથે સંબંધ રાબે છે અને તેના પોષણ માટે જીણી નળીઓ રહે છે તેમજ નાકનો ભાગ કાનના ભાગને મળતો રહે છે અને તે એક બીજાની પોષણ માટે રૂતુબાવ કરવાની નળીઓ રહે છે જેથી તેને પોષણ બની શકે છેનાકની અંદર બે નાના હાડકા રહે છે અને તેના ભાગ કપાળની સાથે યુક્ત છે અને અગ્ર ભાગ કઠણ રહે છે ને સ્વાસે શ્વાસ જવાની નળીઓ હોય છે, નાળવાની અતિ જડબાની સાથે મળેલાં હોય છે અને તે મોઢાની અંદર રહે છે તે ઘણું સન્ન હોય છે, હડપચીનો ભાગ અધૂળ હોય છે અને તેની અંદર ૧૬ દાંત રહી શકે છે જે અગ્રભાગ બહુ કઠણ હોય છે જેમ લમણાની સાથે મળતે આવે છે. આંખનો ભાગ ઉપર છે અને હેઠેથી જ હો
છે, અને તે ભમરની હેઠે છીદ્રની સાથે અથવા મસ્તકમાંના ઘણાક અસ્થિ સાથે તેનો સંબંધ રહે છે જેથી તેમાં રતુ ભાવ થતા હરકત રહેતી નથી આ ભાગના તમામ અસ્થિની અંદર છદ્ર હોય છે, દાંત બે વખત આવે છે. એક ર૦ વર્ષની અંદરના જે દાંતમાંથી કાંઈ દાંત પડે તે જગાએ બીજે દાંત આવે છે, અને તેટલી મુદત ઉપર દાંત ઉગતા નથી. દાંતના ત્રણ વિભાગ કરવામાં આવેલા છે એક તે સીધા અણીવાળા અર્ધગોળ જેઓ પડખે રહે છે અને ત્રીજા ચચારની જેડના જેને ડેટ કહે છે તે ઘણા સંત હોય છે તે પ્રત્યેક ખોરાક ખાવાના કામમાં આવે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૪૬
પ્રકરણ ૭ મું.
ગરદનના અસ્થિની સાથે જીભની નાયુને સંબંધ રહે છે. છાતીના અસ્થિમાં ઘણું અસ્થિનો સંબંધ રહે છે અને તે લાંબુ અને અધગોળ ચપટુ હોય છે. અને તેના બે ત્રણ કડકા જેવામાં આ
છે. અને તેની અંદરનો વિભાગ પોગળ અને જાળી જેવો જેવામાં આવે છે અને તે પાંસલીના ભાગ સાથે મળતો આવે છે તે પાંસળીના બે ભાગ હોય છે ને તેની આકૃતી ગોળ હોય છે તેને દરેક ચડત દરજે જોવામાં આવે છે ને તે કોડની સાથે મળતો રહે છે. ને તે દરેક પિગળ છે તેથી સ્વાસોશ્વાસ લેવાના કામમાં આવે છે. હાયના અથિ ચાર છે એ ઉપર અને બે નિચે હોય છે ને હાથની મધ્યમાં વળવા જેવો ભાગ હોય છે. તેથી વળી શકે છે. એની અંદર પણ અસ્થિનું એકત્રપણું હોય છે એટલે સાધારણ ૧૦ અસ્થિ હોય બંને બાજુ મળીને છાતીની ઉપર ગોળ જે હાડકું હોય છે તેને કોટની હાંસડી કહે છે તે ઘણું કરીને વકૃતીના જેવો હોય છે ને તે છાતીના ભાગની સાથે વળગી રહેલો હોય છે ખભાનો હાડકાનો ભાગ ત્રિકોણના જેવો હોય છે અને તે નાયુથી છેક કિલો રહે છે ને તે હાલવામાં બહુ મજબુત રહે છે તેને ભાગ છેક પાંસળીતે લગતો રહે છે ને બાકીનો ભાગ બગલની ઉપર રહે છે. હાથનું હાડકુ કોણ સુધી લાંબુ રહે છે ને તેનો આગળ પાછળનો ભાગ જાણે રહે છે. ને તેનો આગળનો ભાગ ખભા સાથે વળગેલો હોયછે ને છેવટનો ભામ કોણેની સાથે રહેલો જાણવો ને કોણથી કાંડા સુધીનો ભાગના બે હાડકા છે અને તે બે મળીને એક અસ્થિ જણાય છે મણીબંધની અસ્થિની આકૃતી ગોળ છે તેથી હા
For Private and Personal Use Only
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ થા દિનેશે.
૨૪૭
થના પંજાને વળવા કશી હરકત નથી આવતી ને તેને સ્નાયુને સંબંધ બહુ રહે છે, તે કાંડાની સાથે વળગેલો હોય છે હાથના પંજાના ઘણું અસ્થિ હોય છે અને તે હથેલી અને કાંડા જોડે સંધાએલા હોય છે ને તે સ્નાયુના સંબંધે બહુ મજબુત રહે છે તેથી કામકાજ કરવામાં કશી હરત આવતી નથી નિતંબના ભાગના અયિ ઘણું મજબુત રહે છે ને તે ઘણું અસ્થિના યોગ્યથી એક અસ્થિ થાય છે અને તેના ઉપર બોજો વધારે હોય છે, નિતંબનું અસ્થિ પગની સાથે અને વાંસાની કરોડની સાથે વળગેલું રહે છે જાંગનુ અસ્થિ કઠીણ અને મોટું હોય છે તેમજ લાંબુ પણ હોય છે અને તે નિતંબની સાથે જડેલો હોય છે. અને પગના ગોઠણ સાથે તેને યોગ રહે છે. સાંધાની આગળના બે અસ્થિની અંદર એક હાડકુ છે અને તેને ઘુટણની ઢાંકણ કહે છે પગની નળીનું હાડકુ ત્રિીઅકુંશ છે અને તેને સ્નાયુ વળગી રહી છે જેથી તે ભાગ ઘણો મજબુત રહે છે અને તેને બાગ પિંડીથી ઢંકાએલો છે ને બહારના હાડકા અને કાંડાને સાંધામાં જોડાએલ છે યુટીના અથિના વચ્ચેનો ભાગ કમાન જેવો દે, ખાય છે. અને તે પગની સાથે મળીને કાંડાનો સાં થાય છે, પગની સપાટપટીનાં હાડકા ઘણા છે અને તેનો આકાર કમાનના જેવો છે અને તે આંગળાઓના હાડકાઓની સાથે બંધાએલે છે તેથી શરીરના તમામ ભાગ સહન કરી શકે છે. હાડકાનું એકવ૫ણુને સાંધાનો સંબંધ કહે છે તેના બે પ્રકાર છે સામસામા સાંધા મળે છે કેટલાકતો બીલકુલ હાલતા પણ નથી ને કેટલાક હાલે છે સાંધાના અસ્થિના બે પ્રકાર છે એક્તો સાં સાધારણ હાલી શકે છે અને
For Private and Personal Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૪૮
પ્રકરણ ૭ મું.
બીજે વધારે ચાલી શકે છે બીજા કેટલાક સાંધાતે બીલકુલ ચાલી શકતા જ નથી. નાયુનો જથો શરીરમાં મેટો છે અને તે વીના હાડપીંજર ઘણું વિચિત્ર લાગે છે અને હાડપીંજરની અંદર સ્નાયુ માંસ અને રક્તવડે શરીરનું બંધારણ થાય છે અને પ્રત્યેક અવયનું નાયુ વડે પોષણ થઈ શકે છે. અને સ્નાયુનો ગુણ શરીર સંકોચવાનો છે. અને તેના સંકોચવાથી ચાલ, હાલ, વગેરે પ્રત્યેક કાર્ય બને છે. અને કેટલીક જગાએ સ્નાયુના બંધ હોય છે અને કેટલેક ઠેકાણે બંધની પણ જરૂર પડતી નથી તેમજ એક બીજા અવોને સંકોચ કરવાથી તેના આગલા અવયમાં શકતી આવે છે. જેથી ધારેલા અવયથી અમુક કાર્ય બની શકે છે. તે કેટલેક ઠેકાણે તો નાયુને યોગજ રહે છે અને તે યોગ વિના અવય નીરવીર્ય થઈ જાય છે સ્નાયુને વર્ગ વિશિઅન્યગ્રંથથી જાણવો. શરીરના જુદા જુદા ભાગ પર અસ્થિ નાયુ મનન તંતુ અને ત્વચા નિકટ સંબંધ ધરાવે છે. શરીરમાં ઘણા ભાગમાં ચરબી દેવામાં આવે છે અને તે શરીર સાથે સંબંધ ધરાવે છે, તેમજ શરીરમાં કેટલીક જગ્યા ની ઉપર ચળકાટ વાળાં પડ રહે છે અને તે તંતુના યોગવડે ઉત્પન્ન થાય છે અને તેની અંદર પોળ રહે છે અને તે શરીરમાં કેટલીએક જગ્યાની ઉપર આછાદન કરેલું છે.
સાધારણ સ્નાયુની સમજ. કપાળ અને મસ્તકની સ્નાયુથી કરચલી પડે છે, તેમજ આ ખોનું ઉઘડવું તથા મચાવું તે પણ તેનાથી જ થાય છે. મનની અં
For Private and Personal Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રાધિવિનાશ યા વિનોદોત
દર હાસ્ય, ગુઞા, દીલગીરી તેનાથી ઉત્પન્ન થાયછે, ખોરાક ખાવામાં તેની મદદ જોઇએછીએ, જીભ હલાવામાં, ખોલવામાં માંખોના ડોળા ફેરવવામાં, કર્ણેન્દ્રીય, મસ્તક ઉંચુ નીચુ કરવામાં, તેમની ધણી જરૂર છે, હાથ ટટાર રાખવાનાં સ્નાયુનો સંબંધ ખભા સાથે છે ને નીચે રાખવાનાં બગલમાં થઈ હાથને વળગેલી છે, કોણીને વાળવાની સ્નાયુએ હાથની પાછળ કોણીનેજ વળગે. લીછે, બાકીના હાથની સ્નાયુએ મ્માંગળાંને વળગેલી હાય છે, અને તેથીજ તે તો પતો તથા જેમ ફેરવવો હોય તેમ ફરી શકેછે. છાતીની સ્નાયુએ હાથની સાથે સંબંધ રાખેછે, ને ક્રમ લેવામાં પાંસળાના સ્નાયુ કામ લાગેછે. રક્ષણને માટે તેમની બહુ જરૂર છે, તેમના સંકોચથી ઝાડો પેશાબ થઈ શકેછે માથાની તથા બોચીના સ્નાયુએ વાંસે રહેછે જાગ, પેટ વાળવામાં જાગની સાચુ કામ લાગેછે; નીતબની સ્નાયુંઓનો સંબંધ ાગ સાથે છે, પગના સ્નાયુઓ ઢીંચણ સાથે પીંડીનું બંધન એડી સાથે, અને પાટલીનું, તળીએ માંગળાં સાથે રહેલુંછે, છાતી તથા પેટની વચ્ચે તંબુ સ્માકારે સ્નાયુનો એક પડદો હોયછે, તેનું ખ'ધન કરોડની સાથે રહેલુંછે તેની બન્ને બાજુએ ફેફસાં તથા રક્તાસય, નીચેના ભાગમાં કાળજું આંતરડાં તથા મનાય છે, તે પડદો શ્વાસાશ્વાસ લેવામાં કામ આવેછે, તેના દબાણથી ઝાડો પેશઞ તથા ઉવટીને મદદ મળેછે. તેમાં ત્રણ છીદ્ર હોયછે, તેવડે શીરાઓને પોષણ, ધમની નાડીને મદદ મળેછે તથા અન્નનળ હેઠળ ઉતરે છે. આ પ્રમાણે હાડપીંજરનું સંક્ષેપમાં વર્ણન કર્યુંછે; વધારે જમ
For Private and Personal Use Only
૨૪૯
પા
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૫૦
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૭ યું.
ણવાની ઇચ્છા હાય તો બીજા ગ્રંથો અવલોકન કરવા. અસ્થિભંગનું નીદાન તના ઉપર મલમપઢીની સમજ, માણસના શરીર ઉપર કોઈ પણ જગ્યાએ છરી અસ્ત્રો ત રવાર ઈ. કોઇપણ ક્ષો વાગવાથી જખમ પડેછે. તે શસ્ત્રો વધારે ધારવાળુ હાયતો રૂઝ આવતાં વધારે વખત લાગેછે ને થોડી ધારવાળું હોય તો તરત રૂઝાઈ જાયછે, જખમ લાગે અને તાળ ધાની ઉપર તરતજ જુનું કપડું તથા કરોળીમાનું પડ ઞથવા વીલાયતી લીટન નામનું કપડું આવેછે તેને ઉમરાનું કે રતનશ્વેતનું દુધ કાઢી તેમાં કહ્યું કે કરોળીમાનું પડ પલાળી જખમ ઉપર મુકવું, કદાચ તે જખમ પાકે તો શ્રુના ખારીક કપડાના દોરા જખમપર પાથરવા તેની ઉપર મીણ તેલના સદા મલમની પટી મારવાથી જલદી રૂઝ માવશે. દીવસમાં બે વખત જખમને ગરમ પાણીથી વોઈ દોરાને પટી બદલતા જવું. જ્યારે ઝપર જખમ આવે કે દોરા સુવા બંધ કરી ફકત પઢી મારવી કે રૂઝ તરત આવે. કદાપી ભારે હથીઆર જેવાંકે કુહાડો, વાંસલાનો જખમ વાગ્યો હેાય તો જખમના આજુબાજુ સેને માવેછે તો તેને તરત જળા સુકાવી રૂધીર ખેંચાવી લેવું જેથી તેમાં પરૂ ખાતું બંધ થાય ને તરત ઝ ઞાયે, કદાપી જખમનું મોઢું નાનું હોય અથવા નારૢ જેવું હાયતો ગરમ પાણીની પીચકારી મારવી તેથી ઘા સાફ થશે, પછી કાકડો અથવા પઢી મુકી જખમને રૂઝ લાવવી. કદાપી મોટો જખમ પડ્યો હાય કે માંસ કપા ગયુ હોય તો તેપર ટી મારી પાટો ખેંચી ખાંધવો ઢાં મરવા
For Private and Personal Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૫
-
--
* *
*
* *
વ્યાધિવિનાશ યા દદિન દોરત. લાયક દેખાય તો સુતરના કે નરમ રેશમના ટાંકા મારી ઉપર મલમપટો કરવો. માથા પર જખમ હોયતો કે ફાટી ગયું હોય તે મલમપાટો કરવો પણ પાટો સખત ખેંચી ને બાંધવો. જખમ કદાપી મોટો હોય ને જખમી માણસ પુષ્ટ તથા જબરો હોય તો તેના હાહાથની ફસ ખેલાવી સેરગ થી આ સુધી લોહી કઢાવવું, હલકો જુલાબ દેવો, પણ નીશાની ચીજો ખાવા આપવી નહીં. ઘા વાગ્યાની જગ્યાએથી લોહી બંધ ન થતું હોય તો પાસાણદ ઘીમાં વાટી ચોપડવાથી તરત લોહી બંધ થાય અથવા લીમડાના પાનની લુંગદી તેલમાં તળી બાંધવાથી પણ બંધ થાય. નાના પ્રકારનાં શોશરીરમાં વાગવાથી તેના જખમના આકાર પ્રમાણે વણું થાય. ઘા આ અવળે વાગવાથી કોઠામાં લેહી ઉતરે તેના લક્ષણ. તાવ આવે દાહ થાય મુત્ર તથા ગુદાને નાકરાએ લોહી અને ત્યારે કૌઠ લોહી ઉતર્યું એમ સમજવું. લોહી ઉતર્યા પછી એક અઠવાડીએ મુરબા સ્વાસ અતીસાર આફરો, અરૂચી બંધકુષ્ટ, મુત્રકૃષ્ણ શરીરે દિવાળે છાતી ઉંચી ચડે મોટું ગંધાય નેત્ર હાડકળે, શરીર તથા માથે ઝણઝણુંટ તીમર આજે પાંસળાં દુખે એ પ્રકારનાં ચીન્હો થાય. માંસની અંદર લોહી ઉતરે તેનાં લક્ષણ-લોહી નાંખે, આફસે થાય, મૂળ આવે શરીર ભારે થાય. શીત વા થાય, ખાલી ચડે એવાં ચીહ થાય. આથી કપાઈ ગયું હોય તે અંગે સેને આ પીડા થાય, મેદ તથા લોહી વહે. લોઢાની કણી કે હથી આ કોઇપણ ભાગ તુટી શરીરમાં રહેલું હોય તે તેને શરીરે
જે ચઢે શરીર કાળું રંગે થતું જાય, ગુમડાની પેઠે એને વાર
For Private and Personal Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ ૭ મું.
વાર લોહી ઝરે, તથા પાણીના પરપોટાની પડે માંસ ઉપડી આવે ત્યારે પકવીને શસ્ત્રવિડે તે કાઢી લેવું. શયો લાગવાનાં અસાય લક્ષણ-લોહી વહેતું રહે નહીં શરીરનો રંગ પીળો થાય, હાથ પગ ને મેં ઠંડા થાય વાસ થં નીકળે નેત્ર રાતાં થાય, ચકર આવે, શરીરમાં જોર આવે અને વાયુના ચીન્હ ઘણું થાય. ઘા વાગવાથી નસ કપાઈ હોય તેના ચીહ રૂધીર અને તેનો રંગ રાતો હોય વાયુના ચીહ. જણાય અગ દુખે, ઉડી શકાય નહીં શરીરના સાંધા દુખે. મર્મસ્થાનમાં ઘા વાગ્યો હોય તો શરીરમાં બધે વાયુ પ્રગટ થઈ તાણું થાય ત્યારે તેને ઉપાય ન કરવો.
સખ્ત ઘાના ઉપાય-ગાયનું ધી શેર મા મધ શેર છે તેમાં કપડું પલાળી ગરમ કરી તેનો શેક કરવો. જેઠીમધ શેર : ધી શેર ને ખુબ ગરમ કરી મધ્યમ જેવું થાય તેનો પટો બાંધે તરતનો વાગેલો જખમ રૂઝાય
કમળનાળ ધોળા મરી સર સરવે ઝીણું વાટી ઘીમાં મેળવી ધા ઉપર પડવું તથા ખાવા આપવું સુંઠને એરંડીના બીજ દરેક તોલા બે વાટી ઘા ઉપર લેપ કરવો અથવા તેની વાત કરી તેમાં મુક ફાયદો થાય.
" જાત્યાદી મલમ જાઈનાં પાન લીમડાની છાલ, પટોળ, કઠું, હળદર, મછ, હરડે ભરથુથુ ફુલાવેલ, જેઠીમધ, કરંજ બીજ, કરંજના પાન, સુકાં સરવે કપડછાણ કરી મીણ ઘો કઢાઈમાં નાંખી સરવ દવા ભળી ગરમ ફરી મલમ કરવો, તેને બા ઉપર લગાવી પાટો બાંધવાથી આરામ થાય,
For Private and Personal Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનદોસ્ત
૨૫૩
યંત્રોની સમજ.
પાતલયંત્રની સમજ. પૃથ્વીની અન્દર પાણી હોય અને તેની અન્દર અર્ધગોળ વાસણ મુકી અન્દર ઔષધી નાખી કપડમટી કરી તેની ઉપર બીજુ પહોળા મહોડાવાળુ વાસણ મુકી ઉપર આખી પ્રદિપ્ત કરે. ને તે અગ્નીને પરીબળથી ઓષધનો જે તત્વ છેચાય છે કે અરગ, યુવા, વગેરે તેને પાતળીયંત્ર કહે છે બીજી રીત -એક ધાતુના વાસણુની અન્દર પાણી ભરી તેમાં ઉપરની રીત પ્રમાણે એષધનો તવ બેંચ તેને પણ પાતાળમંત્ર કહે છે.
ડમરૂની સમજ. મટોડીના બે વાસણ લેવા અને તેમાંના એક વાસણની અન્દર ઓષધી નાખી તેની ઉપર બીજું વાસણ હૃધુવાળી તેના સાંધની અન્દર ઘઉનો આટો લગાવી ઉપર કપડમટી કરવું અને પછે તેને ચુલે ચડાવી હેઠળ આગ પ્રદીપ કરવી તેથી જે એષધી બને તેને ડમર્યાત્રથી એષધી બની એમ જાણવું
ડોલીકા યંવની સમજ એક મોડીના વાસણની અન્દર પ્રવાહી પદાર્થ નાખી તેની અન્દર એષધી કપડાથી બાંધી અધર લટકતી રાખવી અને ઉપર ઢાંકણું ઢાંકવું તેથી જે ઓષધી પાકે તેને લીકાયંત્રવડે બનેલી ઓષધી જાણવી.
એષના પ્રતિનિધી–એટલે આ ગ્રંથની અન્દર દવાની બનાવટમાં જે જે ઔષધે કહેલા છે અને તેમાના જે કોઈ ઓષધ ન મળે તો તેની જગ્યાની ઉપર પ્રતિનીધીમાનાં કહેલાં એષ વાપરવાં
For Private and Personal Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૫૪
પ્રકરણ ૭ મું.
આ૬.
કકાળ,
ઔષધના પ્રતિનિધી. ઔષધ.
પ્રતિનિધી. અતી વીષની કળી નગરમોથ. અમલ તસ.
મોટું બીજે.
સુંઠ, અમલદ.
ચણાનો ખાર. કપુર,
રતાં જળી, સુખડ.
જાવંત્રી, લવીંગ, એલચી કેસર
કસુબી. કાળીપાટ,
પેળીમુસળી રસાર.
બકામની અંતરછાલ. ગજપીપર.
પીપરીમૂળ, ચવક, નખલો.
લવીંગ, જાવંત્રી. ચવક,
ગજપીપર, ચંદન.
રતાં જળી, કપુર, વાળ, નાગરમેય જાવંત્રી,
લવીંગ, જાઇનાં ફુલ. જાયફળ,
જાવંત્રી. તગર,
ઉપલેટ. દારૂ હળદર.
હળદરના ગાંઠીઆ, પીપર,
મરી. પાતાળ કોહો,
ખાસન, પુસ્કરમુ,
ઉપલેટ, તગર,
For Private and Personal Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વ્યાધિવિનાશ યા દદિનોસ્ત.
૨૫૫
પુવાડી ખાના મુળ રીંગણીના મુળ.
તજ, છીપો.
બાવચો. ભારામના મુળ, મોરવેલ, મતી. રસાંજ. રતાળી. ભીલામાં. બનેરીંગણ. વાળો. સીલાજીત ધોડાવજ, ગાયનું દુધ. સાકર, મધ. હરડે.
હળદર, દારુહળદર, વાળો, નાગરમોથ, ચીત્રક. બકામની અંતરછાલ. નાગરમોથ, રતાં જળી, સુરોખાર પાનની જડ, મોરલ. બકરીનું દુધ કે ગાડરનું દુધ, જુનુ મધ. જુનો ગોળ, સાકર, સુનામી, આમળા
વ્યાધિવિનાશ યા દક્તિની દોસ્ત નામે બુક તેને પ્રગટ કરતી ચન્દુલાલ મુકુંદરાય માતર પાસેથી રોકડી કિમતે મળશે. ઠેકાણું અમદાવાદ રાયપર આકાશેઠના કુવા ની પોળની સામે ત્રંબકેશ્વર મહાદેવમાં,
For Private and Personal Use Only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૫૬
પ્રકરણ ૭ મું.
અગત્યની સૂચના. સર્વ વખતે બનતા સુધી નવાં તાજા એસજ વાપરવાં, જુના ઓસડ, મધ ગોળ, પીપર, ધાણું, વાવડીંગ વિગેરે જેમ એકાદવર્ષનું જૂનું તેમ સારું, નવા એસ લીંબડાની ગળો તથા તેની અંતરછાલ પાનડાં, કડાછાલ, અરડુસ અરડુસી, વરીઆળી મુહિષ્ણુ, ભંયકોળું, સતાવરી, આસન, ખરેટી કાંટાસળીઓ વિગેરે નવાં ને તાજા (લીલા) લેવા પરંતું વજન કહ્યું હોય તેટલુંજ લેવું ડોઢ બમણું ન લેવું. બીજા ઓસો કદાપી સુકાં ન મળે તે તેના વજનથી બમણા લીલા લેવાં. જે જગ્યાએ દવાનું અંગ ન બતાવ્યું હોય તે જગ્યાએ તેનાં મૂળ લેવા. તેલ માપન બતાવ્યું હોય ત્યાં તેલ ને સમજી લેવું. જે જગ્યાએ સોનો વખત બતાવ્યો નથી તે જગ્યાએ સવારનો જ વખત સમજવો. ગેળીઓ પાક તેલ, ચુર્ણ ઘી ઈ ચીજ જોઇતીજ બનાવવી સબબ-પડતર રહેવાથી તેમનો ગુણ જતો રહે છે જેમકે ગોળીઓ અને લહ પાક ઈ. નો ગુણ સવાવરસ પછી ઉડી જાય, ધી તેલ વીગેરે છ મહીના પછી નકામાં થાય ફક્ત ધાતુઓની ભરમે તથા તેમને સાથે નાંખી કરેલી કેટલીક માત્રાઓ જેમ જુની થાય તેમ સરસ બને છે
હ
સમાપ્ત.
.
કરતા જ
ક
,
I
'
-
1
.::
:::
S
30
For Private and Personal Use Only
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(૨૫૭) શુદ્ધિપત્રક.
અશુદ્ધ
પકતી.
શુ.
સેમી
૧૧
શોભી શોભે શોભી નમસ્કાર ઉચાઈ વાળ
ભી નમ:કાર ઉચાઈ ખાળ લેહી અવય મટે હમેશાં
લેહી
રતાન
અવશ્ય માટે હમેશાં સ્નાન પ્રમાણેજ નાયકમ સ્વધર્માનુસારી
તેમ
પ્રમાણે નત્યકર્મ
સ્વધર્મનુસારી તેપ સ્વદીષ્ટ સ્વલ્પાહર મધ્યમાં શકત બીપક
સ્વાદીષ્ટ રૂપાહાર મધ્યમ શકતી વીપાક
For Private and Personal Use Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૨૫૮ ).
દર૬
ઓષધ સ્વાધી
દરદી ઓષધ વાર્થિ
ફીણ માં આસડનું જે
ઓસડન સોજે
૪૫
૪૮
૫૩
પોતાની બેહર તરબળ જેવું પીત સુજી સમજી
કફ પોતાની બેહેરૂ નીરબળ પણ સાજે આવે સમજ
મૂત્રરગ
મૂત્રરંગ
૦૩
ઝેર એને ખાવાથી ઝેર ખાવાથી નરમ ધણું ઘણી નરમ ઉપૂરના
ઉપરના પાંડુ
પાઠું આંખોમાં ખાડા અખોખાડામાં નાકાની
ચાકાની કિનારીએ કિનારીઓ વા
ચાંદો
૪
૭૪
For Private and Personal Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૧૫ )
સકત માપના બળી સકત
હ
૭૮
પેહી
દર દી કબજ
સ ચાંપતા બળીઓ સમ લોહી દરદીને કબજીઅત અત્યંત ફેલાય છે સડવા ઉભું વાધણી વ્યસન
26
અનંત
रेछ સલવા ઉમું વાધણી વસન
(૪
(
ક
નને
૩ ૧૦૫
ઉ૫ભ છે અદરજ
અમીત અનો આલુબુર આદુના સુગંધી
ઉત્પન થાય છે અંદરજ તરૂણ અનીયમીત એનો આલુબુખાર આદાના સગધવાળી ઠંડી કોકમ
૧૧૧
કકોમ
For Private and Personal Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૬૦ )
ફેફરું,
૧૧૭.
૧૫૪
૧૫૭
ઉપદંશ અરડુસે નીમ પીવાથી દારુહળદી રેવંચી કવાથ કરી કાળા મરી બને
૧૭૪
અડુસો નીચે ખાવાથી દારે હળદય રેવંચીની લિઈ કાળમરી ત્રણે ચીને છએ દારૂ, હળદર
૧૮૩
૧૮૪ ૧૮૬ ૧૮૭
બીજા
છાંયડે
દારૂ હળદર
૧૯૯
૨૧૩
૨૧૫
૨૧૮
ઉત્પન્ન ન થવાના ઉત્પન્ન થવાના મઠલવષ્ણુ
પીઠલવણ તાલીપત્ર
તાલીસપત્ર બેવાળ
બેવાલ કળજર
કણજર કરણરોગ
કોગ વાળાં
વાળો અજમે
અજમાદ
કોટ કઠણ
કઠણ ભાગ
ભાર
કોડ
૨૪૩
For Private and Personal Use Only
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૨૧ ) જાહેરખબર. ज्योतिषसिधान्त.
આ સર્વ સદગ્રહસ્થાને વિજ્ઞમીથી વિદિત કરું છું કે “જ્યોતિષસિદ્ધાન્ત” નામે જ્યોતિષશાસ્ત્રને ઘણું જ ઉપયોગી ગ્રંથ અમારી તરફથી છપાઈ પ્રગટ થયો છે જેની કિસ્મત માત્ર રૂપીએ એક દેશાવરવાળાને પોટેજ જુદું. આ પુસ્તકની અન્દર ૪૦૦ કર્તા પણ વધારે વિષય દાખલ કરી આ પુસ્તક પ્રગટ કર્યું છે તે પુસ્તકને
જ્યોતિષશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરનારા વિદ્યાર્થી અથવા જ્યોતિષ જાસુવાની ઇચછા રાખનાર કોઈપણું સદગ્રહથ આ પુસ્તકને આને દિથી અાસુધી વાંચશે તે તેને જ્યોતિષશાસ્ત્રનું સારું જ્ઞાન થયા વગર રહે નહી–જ્યોતિષશાસ્ત્ર ઘણું ગહન અને બહુ કઠણ છે જેથી એકદમ મજી શકવું દુર્લભ છે કારણ કે તે વિષયનો થા ઘણે પણ પહેલાથી અભ્યાસ હોવો જોઈએ જેથી પ્રત્યેક વિષય વાંચતાં તરત સમજ પડે
આ પુસ્તકની અન્દર તમામ જ્યોતિષશાસ્ત્ર દાખલ કર્યું છે એ મનથી પણ ઉપયોગી બાબત તમામ દાખલ કરવા કોશિશ કરી છે. આ પુસ્તકના અનુભવજવડે જન્મપત્રીકા-વર્ષફળ-સૂર્ય-ચદ્રગ્રહનું ગણીત નળીકાબંધન–એટલે અમુક દિવશે–અમુક વખતે ગ્રહ નળીની અન્દર આવશે તેની સમજુતી-અધિક માસ-પંચાંગ એટલે દરવર્ષે પ્રગટ થતું પંચાંગ જેમાં તીથી યોગવાર વિગેરેની સમજ અને જન્મપત્રીકા અને વર્ષફળનું ફળાધીશ અને મૂહુર્ત (એટલે અમુક દીવસે શુભ કામ કરવું-ઇત્યાદીક બાબતોનો સમા
For Private and Personal Use Only
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૨૬૨) વિશ કરી આ પુસ્તક પ્રસીદ્ધ કર્યું છે જેમાં ઉપરની બાબત સીવાય કેટલીક જાણવા લાયક બાબતે પણ પ્રગટ કરવામાં આવી છે જેથી તે બુક એક વખત અમે સર્વને વાંચવા ભલામણ કરીએ છીએ.
જ્યોતિષશાસ્ત્ર જાણવાની ઈચ્છા હોય તો તારાથી અમુલ્ય તક ન જવા દેતાં ગ્રહક થઈ અમદાવાદ પ્રાચીન ગ્રંથોદય મંડલીને ઓફિસમાંથી રોકડી કિસ્મત પુસ્તક મંગાવી લેવું.
કારણ કે બાકી જુજ નકલ રહી છે.
જાહેરખબર. F વ્યાધિ વિનાસ પા દદિન દોસ્ત.
વ્યાધિ વિનાસ યા દદિનદોસ્ત—નામે પુસ્તક રોયલ સોળપેજી ઇગ્લિશધુંટાના સારા કાગળની ઉપર ૨૫ પ્રજનું પકા પંકાની સુંદર બાંધણી સાથે પ્રગટ થયું છે જેની કિસ્મત રૂપી ઢ દેશાવરવાળાને પોટેજ ખરચ જુદું-આ પુરતક વેદકશાસ્ત્રનું છે અને તે પ્રાચીન આયુવદનું સોધન કરી સરળ ગુજરાતી ભાષામાં પ્રસિદ્ધ કર્યું છે જે પુસ્તકના સાત પ્રકરણ કરવામાં આવ્યા છે. જેમાંના પ્રત્યેક પ્રકરણ ઘણી સમજુતી સાથે દર્શાવ્યા છે જેથી તે પુસ્તકને આદિથી અન્ત સુકી અવલોકન કરવાથી આયુર્વેદ એટલે વિદક શાસનું સારું જ્ઞાન સંપાદન થશે–આ પુસ્તકની અન્દર ઘણું વિજય દાખલ કરવામાં આવ્યા છે છતાં મુખ્ય મુખ્ય વિષય અત્રે પ્રગટ કરું છું જેથી વિદિત થવું–શરૂયાત આરોગ્યતા વિશે સૂચના અને ત્યારબાદ તમામ દદોનું નિદાન ઓષધીઓને ગુણ દુષણ અને તમામ ઓષધ બનાવાની રીત અને તેને વાપરવાની સમ
For Private and Personal Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૨૬૩) જુતી રોગોની સંખ્યા, ધાતુનું શોધન અને મારણ તે વાપરવાની રીત, પચ્યા પચ્ચ વિચાર શરીર પ્રકર્ણ અસ્થિભંગ અને સંસર્ગિ રોગનું નિદાન અને તેના ઉપચાર વિગેરે કેટલીક બાબતો જાણ વાજોગ દાખલ કરી આ પુસ્તક પ્રગટ કર્યું છે.
આ પુસ્તકની અન્દર આવેલા તમામ વિષયની સમજુતી અને ઔષધોને વાપરવાના તોલ માપ સાથે દાખલ કર્યો છે છતાં કોઈ પણ ઓષધ વાપરતાં પહેલા રોગનું નિદાન અને વયનું પ્રમાણ વગેરે બરાબર જાણી છે તેને ઔષધ આપવું જેથી દરદીને આરામ થાય અને વેદને યશ-લક્ષ્મીની પ્રાપ્ત થાય
વિશેષ-આ બુકના જેઅને ગ્રાહક થવા ઈચ્છા હોય તેઓએ તાકીદથી અમદાવાદ પ્રાચીન ગ્રંથોદય મંડળીની ઓફીસમાં થી રોકડી કીસ્મતે મંગાતી લેવી.
જાહેરખબર.
ચન્દ્રકોશ. સંસ્કૃત શબ્દને ગુજરાતી કોશ. પુષ્કળ શબ્દના સંગ્રહ સાથે પ્રગટ થશે.
સર્વ સદગ્રહને નમતા પૂર્વક વિત્તીથી વિદિત કરું છું કે, સંસ્કૃત શબ્દને ગુજરાતી કોશ કેટલાક સહથોની ખાસ ફરમાસથી અમોએ પ્રગટ કરવા ધાયો છે જે કોનો લાભ શાસ્ત્રી પુરાણી જ્યોતિષિવૈદ્ય અને સંસ્કૃત જાણવાની ઈચ્છા રાખનાર કોઈ પણ સદ્ગહસ્થ તથા નિશાળના માતરો અને સંસ્કૃત શીખનાર શાળાના વિદ્યારથીઓને આ કોશ અત્યંત ઉપયોગી થઈ પડશે, એવા હેતુથી રોયલ આઠપેજી (૧૬૦૦) સેળસે પુષ્ટને (એટલે ૨૦૦ ફામને) આશરે આ બુક થશે. અને તે સારા કાગળની
For Private and Personal Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(૩૬૪) ઉપર સુશોભીત ટાઈપથી છપાવી પાકા મજબુત પુઠાની સાથે પ્રગટ કરવામાં આવશે જેની કિસ્મત અગાઉથી આપી ગ્રાહક થનાર પાસેથી ૨૭-૦-૦ અને કોશ પ્રગટ થયા પછી કિસ્મત ૨૯-૦-૦ લેવામાં આવશે, દેશાવરનાં ગ્રાહકોને ટપાલ ખરચ જાહતી પડશે, કોશની અન્દર આવેલા શબ્દ જે તેને ખરા રૂપમાં એટલે સ્ત્રી-પુરૂષ, અવ્યય-ક્રિયાપદ અને વિશેષણ વિગેરે વચનોની જેજે સત્તા હશે તેને જુદી જુદી રીતે જાતિભેદ કરી શબ્દો ગોઠવવામાં આવશે જેથી કોઇ સમજવા કશી અચણ રહેશે નહી-સંસ્કૃતના અંગ્રેજી અને અંગ્રેજીના સંસ્કત કોશ પ્રગટ થયા છે, તેમજ સરકતના મહારાષ્ટ્ર ભાષામાં અને ગુજરાતી ભાષામાં કોશો પ્રગટ થયા છે, પરંતુ સંસ્કૃતનો શુદ્ધ ગુજરાતી ભાષામાં આ પહેલા જ કોશ પ્રગટ થશે જેના કદ પર વિચાર ન રાખતા નફા પર કાન ન ખેંચતાં ગરીબ તવંગરને સમાન લાભ મળી શકે એવા હેતુથી તદન જુજ કિસ્મત રાખી છે જેથી આર્યવ્રત નિવાસો વદે બાંધવો આ અમુલ્ય તક ન જવા દેતાં ત્વરાથી ગ્રાહક થઈ પ્રાચીન ગ્રંથોદય મંડળીની ઓફીસમાં નામ નોંધાવવા વર્દેશ બાંધવો યુકશે નહી એવી આશા છે.
..
,
જાહેરખબર. ગુર્જરવિજ્ય માસિકપત્ર–ચાલુ માસની પહેલી તારીખે (એટલે સને ૧૮૮૮ ના જુનની પહેલી તારીખે અમારા તરફથી છપાઈ પ્રગટ થયું છે જે પત્ર દરમાસે બરાબર નિયમસર પ્રગટ થાય છે જેનું વાર્ષિક લવાજમ માત્ર આના આઠ દેશાવરવાળાને પોસ્ટેજ જુ.
For Private and Personal Use Only
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૨૬૫)
મા ચોપાનીગ્માની મન્દર સ્વદેશ હિત, રાજ્યહિત, અને પ્રાચિન મહન પુરૂષોના જાણવા લાયક વ્રતાંત–પરચુરણ બોધ લેવા લાયક વિષયો તથા ખાળ અને સ્ત્રી કેળવણી ઉપર વિવેચન કરી પ્રત્યેક વિષય અનુભવિ અને વિજનોની હસ્ત કળમથી લખાઈ પ્રગટ થાયછે જેની ખાત્રી માસિકપત્ર અવલોકન કરે થશે જેથી વધારે વિવેચન ન કરતાં સંક્ષેપથી ઉપર લખેલી બાબત દર્શાવી છે, માટે જેમને ગ્રાહક થવા ઇચ્છા હોય તેઓએ અમ. દાવાદ પ્રાથીન ગ્રંથોદય મંડળીની એફ્રીસમાંથી રોકડી કીંમતે મગાવી લેવું,
જાહેરખબર. ( ખીરબલ વૃતાંત. )
બીરબલ વૃતાંત—સ્મા નામે કવી બીરબલનું સામન્ય વૃતાંત; તેની હીમત, બાહાદુરી-બુદ્ધી, સમય સુચક વાક્ વિનોદ તથા ચાતુરી વિશે કદાચ કોઈના વાંચવામાં માન્યુ હશે તો તેની રસીકતા વાંચક વર્ગના અંતઃકરણમાં કમ્યા વગર રહેશેજ નહીં; કારણ કે તેની પ્રત્યેક વાત રસ ચાતુરી અને રમુજી છે જેથી તે વધારે શ્રવણ કરવાની ઇચ્છા થાય છે એવા હેતુથી ખીરબલનું ખાળચરિત્ર, તેની પૂર્વ વયમાં નીરધનપણું અને નિરાયપણું છતાં તે અકબર બાદશાહને કેવી રીતે મળ્યો, તની સઘળી રાંજસભાને કેવી રીતે શોભાવી, તે વખતે તેણે પોતાની વાક ્ ચાતુરી તથા ધ્રુવીપણું કેવું દેખાડ્યું, કવીપદ શી રીતે ધારણ કર્યું, તે બાદાહની સંપૂણ મહેરભાની કેવી રી મેળવી, તેની કીતી દીન પર દીન કેવી રીતે પ્રસરવા લાગી, તથા મા ના દૂનીગ્મામાં પોતાનું નામ અમર કેવી રીતે કર્યુ ઇત્યાદી બાબતોનો સમાવેશ કરી માં ચાતુર્ય પુરૂષનું વૃતાંત અને તેના તથા સ્મકબર બાદશાહના કેટલા
For Private and Personal Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(૨૬૬),
એક જાણવા લાયક તથા ગુણ ગ્રાહક ટુચકાએ દાખલ આ બુક અમદાવાદ પ્રાચીન ગ્રંથોદય મંડળી તરફથી સારા કાગળની ઉપર સુંદર ટાઈપથી તથા શુશોભીત બાઇડીંગથી છપાવી પ્રસીદ્ધ કરવામાં આવી છે. તેની કીંમત માત્ર “ આના છ ? લેવામાં આવશે. પાંચ નકલ સામટી રાખનાને એક પ્રત બક્ષીસ, દેશાવરવાળાને પોસ્ટેજ જુદું. ગ્રાહક થનારે અમદાવાદ પ્રાચીન ગ્રંથાધ્ય મંડળીની ઓફિસમાંથી રોકડી કિમતે મંગાવી લેવું.
વૈધવત્સલ. વૈદ્યવત્સલ–આ નામ માસિકપત્ર અમારા તરફથી થોડી મુદતમાં પ્રગટ થશે, જેમાં શરીર રક્ષક ઉપાયો આયુર્વેદનું ભાષા
ન્તર અને ચરક સુન્નત વાગભટ અને નિઘંટ આદીક પ્રાચીન વિદ્યકશાસ્ત્રનાં ગ્રંથોનું થામતી તત્વરૂપે ભાષાન્તર દાખલ થશે, તેમજ અંગ્રેજી અને યુનાની વિદ્યક શાસ્ત્રમાંના ચમત્કારિક ઔષધી પ્રકારો પણ દાખલ થશે. આ પુસ્તકની અન્દર તમામ દદોના નિદાન અને તેની ઓષધી પ્રકારો જેવા કે કવાથ, સુરણ ગોળી, અવલેહ, તેલ વ્રત પાક અને મુરબા વગેરે બનાવવાની રીત અને તેને પ્રત્યેક દરદન ઉપર વાપરવાની તેલમાપ સાથે સમજ શરલ અને શુદ્ધ ગુજરાતી ભાષામાં દાખલ થશે. માટે તે પુસ્તક સાધારણ જેને ગુજરાતી વાંચતાં લખતાં આવડતું હશે તે તેને પણ
અતિ ઉપયોગી થઈ પડશે. આજ કાલ વૈદ્યકશાસ્ત્રનાં પુસ્તકો અને માસિકપત્રો ઘણા પ્રગટ થાય છે, જેમાનાં કેટલાક નકામાં અને કેટલાકની કિંમત વધારે હોવાથી શ્રીમન્ત શીવાય ગરીબ લાભ લઈ શકતા નથી એવા હિતુથી ગરીબ તવંગરને સમાન લાભ મળશે, જેથી તેની કિસ્મત માત્ર રૂપી એક પોરટેજ સાથે રાખવામાં
આ ઉપગીરી પ્રગટ થાય
છે
For Private and Personal Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(૨૬૭)
આવી છે. અને તેનું કદ ડેમી આઠ પેજી બે ફામનું શશે (એટલે દર માસે સેળ અષ્ટમાં પ્રગટ થશે. )
આ માસિકપત્રના જેઓ અગાઉથી એટલે ચાલુ માસની અન્દર ગ્રાહક થઈ અમારી ઓફીસમાં નામધાવવા જેથી તેઓને અમારા તરફથી
૮ રૂપીઆની કિસ્મતનો અતિ ઉપયોગી બુક ભેટ મળશે જેથી લવાજમ કર્તા પણ ડબલ નફો મળશે–પણ તેને માટે ખાસ સરત એટલી કે પહેલો અંક પહોંચ્યા પછી બીજે અંક મળતાની અન્દર ચાલુ સાલનું લવાજમ માત્ર રૂપીએ એક મકલી આપવો જેથી ભેટનું પુસ્તક મેકલવામાં આવશે.
ભેટ આપવાનું કારણુ-આ પત્રનો બહોળો ફેલાવો અને તેના ઉપયોગવડે સ્વદેશ બાંધવોની આરોગ્યતામાં વધારો થવો એજ,
ة
આ વ્યાધિવિનાસ યા દર્દિના દોસ્ત નામે ગ્રંથને પ્રથમથી આશ્રય આપનાર સત્રહસ્થાનાં મુબારક નામે. રા. રા. ચુનીલાલ માણેકલાલ અમદાવાદ ફક. સ. જડજ. ૫૦ ૨. વિઠ્ઠલરાય ગોરધન પ્રસાદ વ્યાસ, રા. શીવપ્રસાદ બેચરલાલ મહેતા, રા. છોટાલાલ હરીલાલ શા. રા. જેરામ રતનજી છે. કુલ માસ્તર; રા. નાગરદાસ નરોતમદાસ નાણાવટી જોઈન્ટ સબજડજ. ૨. ગોવીંદરાય ઉમાશંકર, ૨. કનૈયાલાલ બંસીલાલ દ્વિવેદી, ૨. કનૈયાલાલ રામરાય. ૨. રતીલાલ બાપાલાલ, ૨. બાલાભાઈ લલુભાઈ રો. બલ રાય ગિરીશંકર ત્રિવેદી,
م م س مر مر مر مر مر مر مر
For Private and Personal Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ૨૬૮ )
هم کم هم مم مم مم مم مم مم
م
રા, લલુભાઈ મહીપતરામ કલાર્ક લકોઝ રિટ છે, પરભુલાલ રાયજીભાઈ કારકુન. રે, કેશવલાલ મનસુખરામ કારકુન, રા, ઘેલાભાઈ.. ૨. કોઠારી કલચંદ બેચરદાસ રા. નર્મદાશંકર દયાશંકર રા. કેશવલાલ બાપુજી. રા. તીલાલ મનસુખરામ, રબા ગીરધરલાલ ઉલટરામ, રા, ઇતારામ વજેરામ. ૨. વિજયશંકર પ્રમશંકર. રો. ભાઈશંકર ભોગીલાલ. અમદાવાદ મ્યુનીસીપાલ ત્રીજા
કારકુન. રા. જડીયા રણછોડલાલ હીરાચંદ રા. શા. ગફલદાસ ઝવેરચંદ રા, મહેતા ગીરધરલાલ મોતીચંદ સ્ટેશનમાસ્તર બી. જી.
જે. પી. રેલવે રા. મોતીલાલ વિ. પ્રાણલાલ ભોચ પોષ્ટમાસ્તર બી. જી.
જે. પી. રેલવે રા. વામનરાવ કપીલરામ જોઇન્ટ સબજાજકોટને કલાર્ક. ૧ રા. ઝવેરી મોહનલાલ ગોકળદાસ. ૨. મહેતાછ છગનલાલ તળશીભાઈ રા. અંબાલાલ શંકરલાલ-પાઠેક ડાકટર રા. ચમનલાલ વિ. ગોવીંદલાલ.
આ શીવાયના કેટલાક નામો અમને મોડા મળવાથી અત્રે દાખલ કર્યા નથી પણ તેઓને અગાઉના ગ્રાહક પ્રમાણે ગણી પ્રથમની કિસ્મતે બુક મળશે.
م مم مم
مر
*
مر مر مر مر مر مر
For Private and Personal Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Serving Jin Shasan 046016 gyanmandir@kobatirth.org For Private and Personal Use Only