Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiH| zrIdharmadAsasUripraNIta vidagdhamukhamaNDanakAvyam / khopajJavyAkhyAsamalaMkRtam / paNazIkaropAhvavidvadvaralakSmaNazarmatanujanuSA vAsudevazarmaNA saMzodhitam / (caturthaM saMskaraNam / ) mumbayyAM pANDuraGga jAvajI ityetaiH khIye nirNayasAgarAkhyamudraNayantrAlaye mudrayitvA prakAzitam / zAke 1848-sana 1926. mUlyaM 6 aannkaaH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ PUBLISHER: - Pandurang Jawaji, Nirnaya-sagar Press. PRINTER:-Ramchandra Yesu Shedge, 26-28, Kolbhat Lane, Bombay. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam / ApAtaramaNIye'sminsaMsAre nijanijaprAktanAnuguNajanimatAM jAtijarAbhayaklezaparaMparApAravazyena duHkhodarkeNa vacana vidagdhamukhAnAmapi mAnuSaprANinAM mukhasaMpadamAnandodrekeNa maNDayatIti vidagdhamukhamaNDanaM nAma khanAmasadRkSArthenAnvarthakaM kAvyamidam / asya praNetA vidvadagresaraH zrutapAradRzvA zrImaddharmadAsasUrirAsIt / ayaM kavivaraH kadA katamaM mahImaNDalakhaNDaM nijajanurnivAsAbhyAM maNDayAmAsa kavica kAvyAni praNinAyeti nirNetuM prAcInetihAsakozasAhAyyamantareNa na pArayAmaH / anena tanutare'pyasminkAvye hRdyaiH padyairatIva manohAriNI kavicAturI prakaTiteti solluNThaM kathayAmaH / anena kavayitrA granthopodghAte cetthamabhANi - 'kiM me'thavA hatakhalapraNatAviha syA rasa svIkaroti sujano yadi mAM guNajJaH / candreNa cArucaritena vikAsitaM yatsaMkocitaM bhavati kiM kumudaM tamobhiH // prItyai satAM tadanubhAvagatAvasAdaH saMtyajya gUDharacanAM pratibhAnurUpam / kSiprAvabodhakaraNakSamamIkSitArthaM vakSye vidagdhamukhamaNDanamaprapaJcam // ' iti / alaM prazasta prazaMsAtizayena / asminkAvye praNetrA caturaH paricchedAnvidhAya tatra krameNa vyasvajAtiH, medyabhedakajAtiH, citrajAtiH prahelikAjAtiH kartRguptam, karmaguptam, karaNaguptam, saMpradAnaguptam, apAdAnaguptam, mAtrAcyutakam, ityAdi * vividhakAvyaprakArA yathAyathaM saMdarbhitAH santItyetatkAvyaM vyutpitsUnAM naikazo bhinnakAvyaracanAprakArajAtabodhanenAtIvopakArakaM syAditi nirvivAdam / nahi kasyacitkevalakhutistotravAgjAlena granthaprAgalbhyaM cetazcamatkRtyutpAdakaM bhavati / tacca pranthAlocanasamakAlameva syAdityetatsakRtsaMgrAhyA locanIya miti kAvyarasikAnguNajJAnvijJApayati , paNazIkaropAhravidvadvaralakSmaNazarma sUnuH vAsudevazarmA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNanAma prathamaH paricchedaH / maGgalAcaraNam . G ... upodghAtazca uddezakam vyasvajAtiH samastajAtiH dvirvyasvajAtiH dviH samastajAtiH vyastasamastajAtiH dvirvyastakasamastajAtiH dviH samastaka vyastajAtiH ekAlApakajAtiH zabdArthaliGgaprabhinnakam zabdArthavibhaktibhinnam. zabdArthavacanabhinnam zabdArthaliGgavacanabhinnam zabdArthavibhaktivacanabhinnam zabdArthaliGgavacanabhinnam prakArAntareNa prabhinnakajAtiH dvitIyaH paricchedaH / medajAtiH ojakhijAtiH rUpakasrAlaMkArajAtiH sakautukajAtiH. praznottarasamajAtiH ... ... ... pRSTapraznajAtiH bhanottarajAtiH ... AyottarajAtiH madhyottarajAtiH .. antyottarajAtiH kathitApahuvijAtiH ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 004 ... ... 000 ... anukramaNikA / ... ... ... ... ... ... ... 485 800 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... pRSThe prakaraNanAma viSamajAtiH 1 vRttanAmajAtiH .... ... 1 nAmAkhyAtajAtiH 2 tArkSyajAtiH 3 sautrajAtiH 44. ... 3 | zAbdIyajAtiH 3 | zAstrajajAtiH 4| varNottarajAtiH 4 vAkyottarajAtiH ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... citrajAtiH 6 zlokottarajAtiH 6 | khaNDottarajAtiH 7 | pAdottarajAtiH ... 7 | cakrajAtiH 8 padmottarajAtiH 8] kAkapadajAtiH 8 gomUtra jAtiH sarvatobhadrajAtiH ... ... ... ... 9 gatapratyAgatajAtiH 9 vardhamAnAkSarajAtiH 10 | hIyamAnAkSarajAtiH 10 | zRGkhalAjAtiH ... 11 | saMskRtaprAkRtajAtiH 12 | saMskRtApabhraMzajAtiH ... 12 | saMskRtamAgadhikam 13 | saMskRta paizAcikam 13 | saMskRta laukikam : : ... ... ... ... ... ... ... tRtIyaH paricchedaH / ... ... ... ... ... 11 | ekAntarita zRGkhalAjAtiH 11 | nAgapAzajAtiH .. 409 ... ... ... ... ... :: ... ... ... 600 ... ... ... ... 600 ... ... ... ... 0.0 ... : ... ... ... ... ... ... pRSThe 13 14 16 17 18 18 19 19 19 ****** * ****** 20 21 21 22 23 24 24 25 25 26 27 28 29 ma or m m 30 30 31 32 32 33 24 www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNanAma saMzuddhajAtiH ... zuddhaprAkRtam zuddhApabhraMzam zuddha mAgadhikam ... zuddha paizAcikam ... zuddhalaukikam 0.0 ... apahnutijAtiH bindumajjAtiH kriyAguptajAtiH prahelikA jAtiH... ArthIjAtiH zAbdIjAtiH kAlasArajAtiH... kAlasArAdihRdyajAtiH ajamArAdigUDhajAtiH pAdagUDhajAtiH arthagUDhajAtiH stutinindAjAtiH vyartha jAtiH ... ... ... ... 646 ... caturthaH paricchedaH / ... 930 .... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... *** ... ... ... 900 ... ... ... pRSThe prakaraNanAma kArakaguptajAtiH 34 | kartRguptam 35 | karmaguptam ... 35 | karaNaguptam 36 | saMpradAnaguptam 37 | apAdAnaguptam adhikaraNaguptam 38 saMbandhaguptajAtiH 38 AmantritaguptajAtiH 38 samAsaguptajAtiH 40 | liGgaguptajAtiH ... samApteyaM viSayAnukramaNI // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... ... 40 | subvacanaguptam 42 | tiGcanaguptam. 42 mAtrAcyutakajAtiH 43 | binducyutakajAtiH 43 | visargacyuta kajAtiH 43 | akSaracyutakajAtiH ... 43 | sthAnacyutakajAtiH 44 | vyaJjanacyutakajAtiH 44 | cyutadattAkSarajAtiH ... ... ... ... ... 000 ... ... ... ... ... 0.0 ... : ... 45 ... 45 45 45 46 46 46 46 46 47 47 47 48 48 000 ... .... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... pRSThe ... x x x x x 4 48 49 49 49 www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIH / zrIdharmadAsasUriviracitaM vidagdhamukhamaNDanakAvyam / saTIkam / prathamaH pricchedH| siddhauSadhAni bhavaduHkhamahAgadAnAM puNyAtmanAM paramakarNarasAyanAni / prakSAlanaikasalilAni manomalAnAM zauddhodaneH pravacanAni ciraM jayanti // 1 // jayanti santaH sukRtaikabhAjanaM parArthasaMpAdanasagatasthitAH / karasthanIropamavizvadarzanA jayanti vaidagdhyabhuvaH kvegirH||2|| AkrAnteva mahopalena muninA zapteva durvAsasA sAtatyaM bata mudriteva jatunA nIteva mUcchI viSaiH / baddhevAtanurajjumiH paraguNAnvaktuM na zaktA satI jihvA lohazalAkayA khalamukhe viddheva saMlakSyate // 3 // ihAneke satyaM satatamupakAriNyupakRti kRtajJAH kurvanto jagati nivasantyeva sudhiyaH / kiyantaste santaH sukRtaparipAkapraNayino vinA svArtha yeSAM bhavati parakRtyavyasanitA // 4 // eSo'khaliH samamasajjanasajanau tau ___ vande nitAntakuTilapraguNasvabhAvau / eka miyAbhinavasaMhitavairibhAvaM __ prItyA paraM paramanirvRtipAtrabhUtam // 5 // kiM me'thavA hatakhalapraNatAviha syA tsa svIkaroti sujano yadi mAM guNajJaH / candreNa cArucaritena vikAsitaM ya tsaMkocitaM bhavati kiM kumudaM tamobhiH // 6 // prItyai satAM tadanubhAvagatAvasAdaH saMtyajya gUDharacanAM pratibhAnurUpam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 vidagdhamukhamaNDanakAvyam / kSiprAvabodhakaraNakSamamIkSitArtha vakSye vidagdhamukhamaNDanamaprapaJcam // 7 // yadyasti sabhAmadhye sthAtuM vaktuM manastadA sudhiyaH / tAmbUlamiva gRhItvA vidagdhamukhamaNDanaM vizata // 8 // uddezakam | prAhurvyastaM samastaM ca dvirvyastaM dviH samastakam / tathA vyastasamastaM ca dvirvyasta kasa mastakam // 9 // sadviH samasta kavyasta me kAlApaM prabhinnakam / bhedyabhedakamojasvi sAlaMkAraM sakautukam // 10 // praznottarasamaM pRSTapraznaM bhagnottaraM tathA / AdimadhyottarAkhye dve antyottaramataH param // 11 // kathitApatiM caiva viSamaM vRttanAmakam / nAmAkhyAtaM ca tAyaM ca sautraM zAbdIyazAstraje // 12 // varNavAkyottare tadvacchrokottaramataH param / khaNDapAdottare cakraM padmaM kAkapadaM tathA / / 13 // gomUtra sarvatobhadraM gatapratyAgataM bahu | vardhamAnAkSaraM tadvaddhIyamAnAkSaraM tathA // 14 // zRGkhalAM nAgapAzaM ca citraM saMzuddhameva ca / prahelikA tathA hRdyaM kAlasArAdivarNitam // 15 // ajamArAdikaM gUDhaM padapAdArthagUDhakam / stutinindAM tathA vyartha sahAhutivindumat // 16 // kriyAkArakasaMbandhaguptAnyAmatritasya ca / guptaM tathA samAsasya liGgasya vacanasya ca // 17 // mAtrAbindu visargANAM cyutakAnyakSarasya ca / sthAnavyaJjanayozcApi cyutadattAkSaraM tathA // 18 // ityuddezakam / pRSTaM padavibhAgena kevalenaiva yadbhavet / vidurvyastaM samastaM yatsamudAyena pRcchati // 19 // pRSTamiti / pRthak pRcchayate tat vyastaM pRSTam // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / pUjAyAM kiM padaM protamastanaM ko bimayuraH / ka AyudhatayA khyAtaH pralambAsuravidviSaH // 20 // sunaasiirH|| suH pUjAyAm / nA puruSaH / sIro halam // kiM durAvyasya mohAya kA priyA survidvissH| padaM praznavitarke kiM ko dantacchadabhUSaNam // 21 // raamaanuraagH||raaH dhanam / mA lakSmIH / nu iti vitarke / rAgaH Arakalam // iti vystjaatiH| api sevitA dvijilaiH kadApi ke yAnti na vikAram / vicchidyamAnatanavaH svaguNairadhikaM virAjante // 22 // mlytrvH|| samudAyena pRcchayate tatsamastaM pRSTam / mlytrvshvndnvRkssaaH|| anibhRtakokilaniHsvanamukharitasahakArakAnanaH puMsAm / ko haratitarAM hRdayaM madhukarajhaMkArikaliH // 23 // mdhusmyH|| madhorvasantasya samayaH kAlaH // iti smstjaatiH| vyastaM samastamathavA smaaspdbhnggtH| dviHpRSTaM yattadeva sthAviya'staM dviHsamastakam // 24 // dvicAraM pRthak pRcchayate taDivyastaM pRSTam // varSAsu kA bhavati nirmadhu kIgajaM __ zeSaM bibharti vasudhAsahitaM ka ekaH / Amatrayakha dharaNIdhararAjaputrI ko vAsti bhasmanicitAGgajanAzrayaH syAt // 25 // kAlikApAlikamaThaH // kAlikA zyAmatA / apagatA alayo bhramarA yasmA. ttadapAli bhramararahitam / ke pAnIye maThaH sthAnaM yasya saH kamaThaH kcchpH| he kAli he pArvati, kapAlainaramuNDaivirAjate kApAliko yogI tasya maThaH prasiddhaH / kIdRzaM vada marusthalaM mataM dvAri kutra sati bhUSaNaM bhavet / brUhi kAnta subhaTaH sakArmukaH kIdRzo bhavati kutra vidviSAm 26 avAritoraNe // na vidyate vAri jalaM yasmin tat avAri / toraNe sati / 'bahiraM tu tornnm| raNe saMgrAme avAritaH na vArayituM zakyata ityavAritaH // iti dviy'stjaatiH| pakSizreSThasakhIbabhrUsurA vAcyAH kathaM vada / jyeSThe mAsi gatAH zoSaM kIdRzyo'lpajalA bhuvaH // 27 // vivraaliinkuliiraaH|| dvivAra samudAyena pRcchapate tat dviHsamastakaM pRSTam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / viH pakSI / varaM zreSTham | AlI sakhI / nakulI nakulastrI / irA madirA / vivareSu chidreSu AlInAH praviSTAH kulIrAH jalacarajIvavizeSAH yAsu tAH // vizvaMbharA pralambaghnnatrI himAnuSasaMyutAH / kathaM vAcyA bhavantyetA dinAnte vikasanti kAH ||28|| kuvalayavanarAjayaH // kuH pRthvI / valo balabhadraH / vavayoraikyam / yavo dhAnyabhedaH / naro manuSyaH / AjiH saMgrAmaH / kuvalayAnAM kamalAnAM vanAnAM rAjayaH paGkayaH // iti dviH samastajAtiH / pRSTaM padavibhAgena samudAyena yadbhavet / vidurvyastasamastaM tadubhayArthapradarzakam // 29 // vyastaM ca tatsamastaM ca vyastasamastaM pRSTam // kA priyeNa rahitA varAGganA dhAni kena tanayena nanditA / kIdRzena puruSeNa pakSiNAM bandhanaM samabhilaSyate sadA // 30 // zakuntalAbharatena // zakuntalAnAmnI RSeH putrI, bharatanAmnA putreNa nanditA ityarthaH / zakuntAnAM pakSiNAM lAbho dravyopArjanaM tatra rata Asatastena zakuntalAbharatena vyAdhenetyarthaH // kIdRzaM hRdayahAri kUjitaM kaH sakhA yazasi bhUpatermataH / kastavAsti vipine bhayAkulaH kIdRzazca na bhavennizAkaraH // 31 // kalaMka virahitaH // kalaM madhuraH zabdaH / kaviH rAjJAM kAvyAdigrantharacanAkRt / ahitaH zatruH / kalaGkena mRgarUpAbhijJAnena virahitaH na syAditi bhAvArthaH // iti vyastasamastajAtiH / dvirvyastameva yatpRSTaM samudAyena yadbhavet / tridhA bhinnaM tadevoktaM dvirvyasta kasamastakam // 32 // dvivAraM vyastIkRtya pazcAtsamudAyena pRcchayate tadvirvya svaka samastakaM pRSTam // kau zaMkarasya vayApayodharaH kaH kIdRkparasya niyataM vazameti bhUpaH / saMbodhayoragapati vijayI ca kIdR duryodhano nahi bhavedvada kIdRzazca // 33 // ahInAkSatanayAH // ahiH sarpaH / nA pumAn / kSatanayaH kSataH khaNDito nayo nyAyo yena saH anyAyavAn / he ahIna ahInAM sarpANAminaH khAmI tatsaMbodhanam / akSatanayaH nakSato nayo nyAyo yena saH akhaNDanyAyavAn // hIne akSiNI yasyAsau hInAkSI'ndhastasya tanayaH putraH na hInAkSatanayo'hInAkSatanayaH / dhRtarASTro hi hInAkSo'ndha iti pauraannikaaH| tatputro duryodhano'hInAkSatanayo na bhavati kiM tu andhaputra ityarthaH // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| ko mohAya durIzvarasya viditaH saMbodhanIyo guruH ko dhAcyAM viralaH kalo navadhanaH kiMvanna kIgdvijaH / / kiM lekhAvacanaM bhavedatizayaM duHkhAya kIhakkhalaH ko vinAdhipatirmanobhavasamo mUrtaH pumAnkIdRzaH // 34 // rAjIvasannibhavadanaH ||raaH dravyam / he jIva he guro / san sajjanaH / ibha. vat hastivat / na vidyate aH kRSNo'sminniti anaH / brAhmaNo hi kRSNarahitaH kadAcinna syAdityarthaH / rAjI patiH / vasan nivAsaM kurvan / ibhavadanaH ibhavat hastitulyaM vadanaM mukhaM yasyAsau gaNeza ityarthaH / rAjIvena kamalena sannibhaM sadRzaM vadanaM mukhaM yasyAsau rAjIvasannibhavadanaH // iti dviya'stakasamastajAtiH / dviHsamastaM yadA pRSTaM vyastakena punarbhavet / taddviHsamastakavyastaM kathitaM praznapaNDitaiH // 35 // dvivAraM samudAyena pRSTvA punarvyastakena pRcchayate tat dviHsamastavyastaM pRSTam // kIdRkSaH sakalajano bhavetsurAjJaH kaH kAlo vidita ihaadhikaarhetuH| kaH preyAnkumudavanasya ko nihanti bhrAtRvyaM vada zirasA jitastvayA kaH // 36 // vidhurvirhitH|| vidhureNa kaSTena virahitaH / sukhItyarthaH // vidhuzca ravizca vidhuravI candrAdityau tAbhyAM rahitaH // vidhuzcandraH / aviH UrNAyuH / ahitaH zatruH // saMgrAme sphuradasinA tvayA jitAH ke ke duHkhaM bata niraye narasya kuyuH| . kasminnudbhavati kadApi naiva loma jJAtAH ke jagati mahAlaghutvabhAjaH // 37 / nrkrennvH|| narAzca kareNavazva manuSyahakhinaH, narakasya reNavo dhUlyaH |agni. rUpA vAlukA ityarthaH / narakare puruSANAM hastatale / aNavaH paramANavaH // iti dviHsmstkvystjaatiH| . ekazrutyA vaco yatra bhinnArthapratipAdakam / prabhedaM dviHsamastaM syAttamekAlApakaM viduH||38|| dviHsamastasya prabhedaM ekAlApakaM pRSTam // kIdRzI nirayabhUranekadhA sevyate paramapApakarmabhiH / pretarAkSasapizAcasevitA kIdRzI ca pitRkAnanasthalI // 39 // narakapAlaracitA // narakANAM pAlAH nArakajIvarakSakAH yamAstai racitA 1 'hatAstvayA ke' iti pAThaH. - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 vidagdhamukhamaNDanakAvyam / upaskRtA / narANAM kapAlAni karparANi taiH kRtvA racitA / zmazAnabhUmistu manuSyANAM muNDaiH sahitA bhavati // kesaradrumataleSu saMsthitaH kIdRzo bhavati mattakuJjaraH / tattvataH zivamapekSya lakSaNairarjunaH samiti kI dRzo bhavet // 40 // dAnavakulabhramarahitaH // dAnena madena bakulAnAM vRkSANAM bhramarebhyaH sakAzAt hitaH hitakRdityarthaH // dAnavAnAM daityAnAM kule yo bhramo dAnavA amI yudhyantIti mithyAjJAnaM tena rahitaH // ityekAlApakajAtiH / zabdArthaliGgavacanairvyastairyadvA samastakaiH / vibhaktyA ca prabhinnaM yattatprabhinnakamucyate // 41 // zabdArtho liGgena vacanena vibhaktyA ca bhedaM prAptau yasmin tatprabhinnakaM pRSTam // nirjitasakalArAteH pRcchati ko na hi ko mRtyorbhayamRcchati / meghAtyayakRta sucirAzAyAH kiM timirakSayakAri nizAyAH // 42 // vidhutArAtejaH // he vidhutArAte, vidhutAH kampitAH arAtayaH zatravo yena saH tatsaMbodhanam // ajaH brahmA kRSNaH zaMbhurapi ca // vidhuzcandraH tArA nakSatrANi tAsAM tejaH prakAzaH // vihagapatiH kaM hatavAnahitaM kIdRgbhavati puraM janamahitam / kiM kaThinaM viditaM vada dhImana yAdaH patirapi kIdRgbhayakRt // 43 // ahimakaramayaH // ahiM sarpa || akaraM nAsti karo rAjadaNDo yasmin tat // ayo loham // ahimakaramayaH ahayaH sarpAH makarAH matsyavizeSAstanmayaH // iti zabdArthaliGgaprabhinnakam / anukUlavidhAyidaivato vijayI syAnnanu kIdRzo nRpaH / virahiNyapi jAnakI vane nivasantI mudamAdadhau kutaH // 44 // kuzalavarddhitaH // kuzalaiH zubhasUcakazakunaiH varddhito varddhApitaH // kuzaca lavazca kuzalavanAmAnau putrau tayorRddhiH saMpattasmAt // kusumaM tadetya nAkato vada kasmai spRhayanti bhoginaH / adhigamya rataM varAGganA ka nu yatnaM kurute suzikSitA // 45 // suratarave // kalpavRkSAya vAJchanti // suratasya saMbhogasya ravaH zabdastasmin // iti zabdArthavibhaktibhinnam / kAmujjahAra harirambudhimadhyamanAM kIdRktaM bhavati nirmalamAnasAnAm / Amatrayasva vanamagnizikhAvalIDhaM taccApi ko dahati ke madayanti bhRGgAn // 46 // kuMda makaraMdabiMdavaH // kuM pRthvIM / damakaraM zamadamaupazamakSamAyuktaM bhavatItyarthaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / he davin davo vidyate yasmin tat davi tatsaMbodhanam / davo vanAmistena yuktmityrthH| dAvo vanAgniH // kundamakarandabindavaH kundAnAM puSpa vizeSANAM makarandaH puSparaso gandhastasya bindavaH kaNAH // vasati kutra saroruhasaMtatirdinakRto nanu ke timiracchidaH / pavanabhakSasapatnaraNotsukaM puruSamAhvaya ko jagati priyaH // 47 // ke kirnnotkraaH|| ke pAnIye / kiraNAnAM utkarAH samUhAH / he ke kiraNotka, 'kekA vANI mayUrasya' ityamaraH / kekA vidyate yeSAM te kekinaH ke kinAM mayUrANAM raNe zabde uraka utsukaH tatsaMbodhanam / rAH dravyam // iti zabdArthavacanabhinnam / kIharagRhaM yAmyagRhaM gatasya kAstrANamambhastaraNe janAnAm / bhUSA kathaM kaNThagate nu pRSThe muktAkalApairiti cottaraM kim // 48 // hArAvinAvaH // hArAvi hA iti khede / hA iti rAvaH zabdo vidyate yasmin tat / nAvaH naukAH / he hArAH, vaH yuSmAn vinA // kavayo vada kutra kIdRzAH kaThinaM kiM viditaH smnttH| adhunA tava vairiyoSitAM hRdi tApaH prabalo vihAya kAH // 49 // girisaarmukhaaH|| giri vANyAm sAraM pradhAnam sphuTocAravanmukhaM vadanaM yeSAM te / girisAraM loham / ukhAH sthAlI: anarandhanahaNDikAH // iti zabdArthaliGgavibhaktivacanabhinnam / meghAtyaye bhavati kiM subhagAvagAhaM __ kA vA viDambayati vAraNamallavezyAH / duravIryavibhavasya bhavedraNe kA ___kAH smeravasubhagAstaraNiprabhAbhiH // 50 // sarojarAjayaH // sarastaDAgam / jarA vyohaaniH| jayaH prasiddhaH // sarojarAjayaH sarojAnAM kamalAnAM rAjayaH zreNyaH // * pRcchati zirasiraho madhumathanaM madhumathanastaM zirasiruhaM ca / kaH khalu capalatayA bhuvi viditaH kA nanu yAnatayA gavi gditaaH|| 51 // keshvnaukaaH|| he kezava he hre| he keza he vaal| vanaukAH vane oko gRhaM yasyAsau vanaukAH vAnaraH / naukAH nAvaH // iti zabdArthaliGgavacanabhinnam / na bhavati malayasya kIdRzI bhUH ka iha kucaM na bibharti kaM gatA zrIH / bhavadarinivaheSu kAsti nityaM balamathanena vipavyadhAyi keSAm // 52 // vipannagAnAm // vipannagA vigatAH pannagAH sarpA yasyAH sA IdRzI na , kiMtu 2 vida0 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / pannagasahitaiva / nA pumAn / am kRSNam / vipat saMpado'bhAvaH alakSmIH dridrtaa| nagAnAM parvatAnAm // samayamiha vadanti kaM nizIthaM zamayati kAnvada vArivAhavRndam / vitarati jagatAM manaHsu kIdRadamatimAtramayaM mahAtaDAgaH // 53 // araviMdavAn // araviM nAsti raviH sUryo yasmin saH aravistam / davAn dAvAnalAn / aravindavAn / aravindAni kamalAni vidyante yasmin so'ravindavAn / makhantaH // iti zabdArthavibhaktivacanabhinnam / kIdRkSaM samiti balaM nihanti zatru viSNoH kA manasi mudaM sadA tanoti / tucchaM saccharadhimukhaM nigadyate kiM paJcatvaiH samamapamAna eva keSu // 54 // abhimAniSu // ami nAsti bhIrbhayaM yasya tat / mA lkssmiiH| aniSu na vidyante iSavo bANAH yasmin tat / abhimAniSu garvavatsu // ghanasamaye zikhiSu syAnnRtyaM kIdRkSu kiM ghanAtpatati / prAvRSi kasya na gamanaM mAnasagamanAya kIdRzA haMsAH // 55 // smutsukmnsH|| samutsu mudA harSeNa sahavartamAnAH samudasteSu / kaM pAnIyaM / anasaH zakaTasya / samutsukamanasaH saM samyak ut prAbalyena su atizayena yat utpanna natsamutsukam 'iSTArthodyukta utsukaH' ityamaraH / samutsukaM utkaNThAmuktaM mano yeSAM te|| iti zabdArthaliGgavacanabhinnam / iti prbhinnkjaatiH| arthamAtraikamedena minaM baghnanti kecana / sukumArA dhiyastaca vidagdhairnAdRtaM yathA // 56 // Anandayati ko'tyartha sajanAneva bhUtale / prabodhayati padmAni tamAMsi ca nihanti kaH // 57 // mitrodyH|| mitrANAM sakhInAM udayo vRddhiH / mitrasya sUryasya udaya unmanam // aTavI kIdRzI prAyo durgamA bhavati priye / priyasya kIdRzI kAntA tanoti suratotsavam // 58 // madanavati // madanA madanavRkSAH vidyante yasyAM sA / atigahanalAhargamA / madanaH kAmo vidyate yasyAH sA / sayauvanA ityarthaH // iti prakArAntareNa prbhinnkjaatiH| bhinnAvavazyaM kartavyau zabdArthoM praznapaNDitaH / liGgAGgiSu yathAzakti bhedamAhurmanISiNaH / / 59 // iti prathamaH paricchedaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / dvitIyaH pricchedH| vizeSaNaM vizeSyeNa yatra prazne vidhIyate / bhedyabhedakamAhustaM praznaM praznavido yathA // 1 // yasminpRSTe vizeSyeNa yuktaM vizeSaNaM kriyate tat bhedyabhedakaM bhedyaM ca bhedakaM ca bhedya. bhedake bhedyabhedake yasmin tat bhedyabhedakaM pRSTam // kIhakiM syAnna matsyAnAM hitaM khecchAvihAriNAm / guNaH pareSAmatyartha modate kIdRzaH pumAn // 2 // vimatsaraH // vayaH pakSiNo vidyante yasmin tat vimat IdRzaM sarastaDAgaH / vigato matsaraH ahaMkAro yasya saH // agastyena payorAzeH kiyatkiM pItamujjhitam / svayA vairikulaM vIra samare kIdRzaM kRtam // 3 // sakalaMkaM // sakalaM samastaM kaM pAnIyaM pItam / mUtraM ca sakalaI kalaGkenAnanalA. chanena sahavartamAnaM kRtam // iti bhedyabhedakajAtiH / dIrghavRttena yatpRSTamuttaraM kiyadakSaram / tadojakhIti vikhyAtamUrjitaM ceti kecana // 4 // yatpRSTaM dIrghazlokena pRcchayate tasyottare stokairakSarairbhavet tat ojakhi pRSTam // kAminyAH stanabhAramantharagatIlAcalaccakSuSaH kaMdakavilAsanityavasateH kIdRkpumAnvallabhaH / helAkRSTakRpANapATitagajAnIkAtkutaste'rayaH zvAsAyAsavizuSkakaNThakuharA niryAnti jIvArthinaH // 5 // smrtH|| samaM tulyaM rataM bhogakriyA yasya saH / samarataH saMprAmAt // daityArAtirasau varAhavapuSA kAmujahArAmbudheH kA rUpaM vinihanti ko madhuvadhUvaidhavyadIkSAguruH / svacchandaM navazallakIkavalanaiH pampAsaromajanaiH ke vindhyAdrivane vasantyabhimatakrIDAbhirAmasthitAH // 6 // kuNjraaH|| kuM pRthvIm / jarA vRddhattam / aH kRSNaH / kuJjarAH hastinaH // ityojasvijAtiH / / upamAdiralaMkAro bahudhA prikiirtitH| yatnena kathyate sArdhaM sAlaMkAraM taducyate // 7 // alaMkAraiH sahavartamAnaM sAlaMkAraM pRSTam // kalyANavAktvamiva kiM padamatra kAntaM sadbhUpateH svamiva kaH paritoSakArI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / kaH sarvadA vRSagatiHsvamivAtimAtraM bhUtyAzritaH kathaya pAlitasarvabhUtaH // 8 // zaMkaraH // zaM sukham / karo rAjabhAgaH / zaMkaro mahAdevaH // sUryasya kA timirakuJjaravRndasiMhI 10 satyasya kA sukRtavAridhicandralekhA / pArthazva kI garidAvahutAzano'bhU kA mAlatIkusumadAma harasya mUrdhni // 9 // 1 bhAgIrathI // bhA kAntiH / gIH vANI / rathI ratho vidyate yasya saH / bhagIrathena AnItA bhAgIrathI gaGgA // rUpakaM sAlaMkArajAtiH / laghuvRttena yatpRSTaM prabhUtAkSaramuttaram / sakautukamitIcchanti tadvidastadidaM yathA // 10 // laghuzlokena yatpRSTaM pRcchayate tasyottaraM bahukSarairbhavet tatsakautukaM pRSTam // ke sthirAH ke priyAH strINAM ko'priyo naktamAhvaya / nRtyabhUH kIdRzI ramyA nadI kIharaghanAgame // 11 // agAdhavAripUrajanitataraMgA // agAH parvatAH / dhavAH bhartAraH / ripuH zatruH / he rajani / tataraMgA tato vistIrNo raGgo nartanamaNDapo yasyAH sA / agAdhena atalasparzena vAripUreNa jalasamUhena janitA utpAditAstaraMgA laharyo yasyAM sA // kA kRtA viSNunA kIdRgyoSitAM kaH prazasyate / asevyaH kIdRzaH svAmI ko nihantA nizAtamaH // 12 // kumudavanabAndhavodayaH // koH pRthivyAH mut kumut / pRthivyAH madhye prItiH kRtetyarthaH / avanaM rakSaNaM vidyate yasyAsau avanavAn rakSAkaraH / dhavo bhartA / savizeSaNamuttaraM atra kRtam / nAsti dayA yasya saH adayaH dayArahitaH / athavA 'daya dAne' | nAsti dayo dAnaM yasya saH adayaH adAtA // kumudAnAM candravikAsikamalAnAM vanAnAM bAndhavo bhrAtA candrastasyodayaH prakaTabhAvaH // iti sakautukajAtiH / praznavarNavidhestulyaM yatra syAduttaraM varam / praznotarasamaM tajjJAstadAhuH zrUyatAM yathA // 13 // praznazca uttaraM ca praznottare tAbhyAM samaM yugapadbhavanamekIbhUtaM praznottarasamaM pRSTam // kaMdarpa madajanakaM prAhuH kAcaghaTI gaditAcchatameha | ityAdi prazne yuktaM yadukta tadbadyuttaramAzu vicintya // 14 // kaMdarpa kAmaM / kAcaghaTI kAcaH prasiddhaH atinirmalastasya ghaTI kUpikA // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / pathikastiSThati kaSTaM virahI nAvika Aste tatkRtarakSaH / ityAdi prazne yuktaM yahi taduttaramuttamapUruSa // 15 // pathi mArge calati saH pathikaH / nAvikaH potavAhaH // iti praznottarasamajAtiH / yasminuttaramuccArya praznastasyaiva pRcchayate / pRSTapraznaM tadicchanti praznottaravido yathA // 16 // yasmin praznaviSaye prathamamuttarasyoccAraM kRtvA tasyaivottarasya punaH praznaH pRcchayate tat pRSTapraznaM nAma pRSTam // lakSmaNetyuttaraM yatra praznaH syAttatra kiidRshH| grISmaM dviradavRndAya vanAlI kIdRzI hitA // 17 // kAsArasahitA // atra kA sArasahitA iti praznaH prathamavArameva / dvitIyavAraM tUttaram / sArasasya pakSiNo hitA priyA kA iti praznaH / 'haMsasya yoSidvaraTA sArasasya tu lakSmaNA' ityamaraH / kAsAreNa AkhAtasarovareNa sahitA sahavartamAnA // cAdaya iti yatra syAduttaramatha tatra kIdRzaH prabhaH / kathaya tvaritaM ke syunaukAyA vAhanopAyAH // 18 // kenipaataaH|| atrApi ke nipAtA iti praznaH prathamavArameva / dvitIyavAraM tUttaram / nipAtAH ke bhavantIti praznaH / cAdayo nipAtasaMjJAH / ke pAnIye nipatanti te kenipAtAH / aluksamAsaH 'hAlesA' iti bhASA // iti pRssttprshnjaatiH| kathayAmukamityAdi bhaktvA yatrottaraM bhavet / bhanottaraM tadicchanti kAkumAtreNa gopitam // 19 // anirdiSTaM pRSTaM bhakvA yatrottaraM bhavet tat bhamottaraM bhanaM uttaraM yasmin tat bhanottaraM pRSTam // bhavata ivAtivacchaM kasyAbhyantaramagAdhamaviziziram / kAvyAmRtarasamagnastvamiva sadA kaH kathaya sarasaH // 20 // zabdavikAramAtreNa gopitaM uttaramantapade sarasastaDAgasya rasena zRGgArAdinA sahavartamAnaH sarasaH pumAn // vIre saruSi ripUNAM niyataM kA hRdayazAyinI bhavati / nabhasi prasthitajalade kA rAjati hanta vada tArA // 21 // atraapyuttrmntpde| ArA carmapramedinI / zatrUNAM manasi duHkharUpA mArA tArA / 'nakSatramRkSaM bhaM tArA' ityamaraH // iti bhagnottarajAtiH / yatpRSTaM praznavAkye svAdAdimadhyAntasaMsthitam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vidagdhamukhamaNDanakAvyam / uttaraM tatridhA proktamAdimadhyAntasaMjJitam // 22 // praznAnAM padasamudAye AdI yadutaraM bhavet tat Adyuttara pRSTam // bhramarahitaH kIdRkSo bhavatitarAM vikasitaH panaH / jyotiSikaH kIdRkSaH prAyo bhuvi pUjyate lokaiH // 23 // bhramarahitaH bhramarANAM bhRGgANAM hito hitakRt / zrameNa mithyAmatyA rahitaH zuddhajJAna vaan|| prabhavaH ko gaGgAyA nagapatiratisubhagazRGgadharaH / ke sevyante sevakasAthairatyarthamartharataiH // 24 // prabhavaH utpattisthAnam / prabhavo mahAnta iishvraaH| AdhuttarajAtiriti praznAnAM padasamudAyamadhye yaduttaraM bhavet tat madhyottaraM pRSTam // ityaadhuttrjaatiH| ayamudito himarazmirvanitAvadanasya kIdRzaH sadRzaH / nIlAdikopalambhaH sphurati pratyakSataH kasya // 25 // sadRzaH samAna iva dRzyate'sau tulya ityarthaH / dRzA netreNa sahavartamAnaH sadRktasya sadRzaH sanetrasya manuSyasya // gairikamanaHzilAdiH prAyeNotpadyate kuto nagataH / yaH khalu na calati puruSaH sthAnAduktaH sa kIdRkSaH // 26 // nagataH nagAtparvatAt na gataH sa na jagAmetyarthaH // praznAnAM padasamudAyI ante yaduttaraM bhavettat antottaraM pRSTam // iti madhyottarajAtiH / kasminvasanti vada mInagaNA vikalpaM ___ kiMvApadaM vadati kiM kurute vivasvAn / vidyullatAvalayavAnpathikAGganAnA mudvejako bhavati kaH khalu vArivAhaH // 27 // vArivAhaH / vAri jle| vA vikalpArthe / ahaH dinm| vArivAho meghaH / / zabdaH prabhUgata iti pracurAbhidhAyI ___ kIdRgbhavedvadata zabdavido vicintya / kIDagbRhaspatimate viditAbhiyogaH prAyaH pumAnbhavati nAstikavargamadhyaH // 28 // nAstikavargamadhyaH na asti na vidyate kavargo gakAro madhye yasya saH kavarga* madhyaprabhUgato'yaM zabdaH / ko'rthaH / yadA prabhUgatasya madhyAtkavargIyo gakAro lupyate tadA prabhUta ityevaavshissyte| prabhUtaH prcurvaacii| nAstikAnAM apunarjanmavAdinAM vargaH samUhastasya madhye'ntarvartI / nAsti paraloke matiryeSAM te nAstikA iti vyutpattyA teSAM mataM bhinnameSAsti / ityntottrjaatiH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pricchedH| padAntarAdisaMbandhAtmaznavAkye'pi saMsthitam / kathitApahnutiH sA khAllakSyate yatra nottaram / / 29 // yatpRSTaM praznavAkye saMsthitamapi padAntareSu gopanAt uttaraM na jJAyate tatkathitApahuti pRSTam // pRthvIsaMbodhanaM kIhakkavinA parikIrtitam / kenedaM mohitaM vizvaM prAyaH kenApyate yazaH // 30 // kathitasya bhASitasyApi apahnutiH nihnavanaM yasmin tat / kavinA iti uttaram / ko he pRthvi / inA kAmena / kavinA kAvyakA // kasya marau duradhigamaH kamale kaH kathaya vircitaavaasH| kaistuSyati cAmuNDA ripavaste vada kuto bhraSTAH // 31 // kasya ityuttaram / kaM jalaM tasya / ko brahmA ityuttaram / kaimastakarityuttaram / kutaH pRthivyAH sakAzAdityuttaram / pRthvyAdhikArAtpatitA ityrthH|| iti kathitApahnutijAtiH / yatra bhaGgasya vaiSamyaM viSamaM tanigadyate / yatra prazne bhaGgasya racanAyAH duSkaratvaM bhavati tat viSamaM pRSTam // kIdRgvanaM syAnna bhayAya pRSTe yaduttaraM tasya ca kIdRzasya / vAcyaM bhavedIkSaNajAtamambu kaM cAdhizete gavi ko'rcanIyaH // 32 // ahiNsrmhimH|| ahiMsraM na santi hiMsrAH ghAtukA jIvavizeSAH yasmin tat / ahimaH na vidyate him ahim tasya ahimaH stH| ko'rthaH / yadA ahiMsrazabdAt him dUrIkriyate tadA asaM iti tiSThati / asaM netrajalaM azrupAtaH / ahiM zeSanAgam / aH kRSNaH pRjyaH san adhizete // prAyaH kArye na muhyanti narAH sarvatra kIdRzAH / nAdhA iti bhavecchabdo nauvAcI vada kIdRzaH // 33 // saavdhaanaaH|| saha avadhAnena samAdhinA vartanta iti sAvadhAnAH / 'samAdhi. niyame dhyAne' ityamaraH / avyapracittA ityarthaH / sau adhA nA sU iti padacchedaH / asyArthaH-aukAreNa sahavartamAnaH sau nadhA adhA dhArahitaH evaM vidhaH nA iti shbdH| sakArastha visrgH| noH iti nauvAci bhavediti yojanA / asyAyaM vidhiH-nAdhA ityatra nA dhA iti minnI likhyete nA iti sau aukAreNa sahitaH kriyate tadA nau iti syAt / adhA dhA iti dUrIkriyante sa ityasya visargaH kriyate / nauH ityevaM siddhyati naukAvAcI jaatH|| iti viSamajAtiH / vRttanAmottaraM pRSTaM bhavettadvattanAmakam // 34 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat , surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / vRttAnAM chandasAM nAma yasmin uttare tat vRttanAmakaM pRSTam / / gatakkezAyAsA vimalamanasaH kutra munaya. stapasyanti svacchAH suraripuripoH kA ca dayitA / kavipreyaH kiM syAnnavalaghuyutairaSTagurumi buMdhA vRttaM varNaiH sphuTaghaTitabandhaM kathayata // 35 // zikhariNI // zikharANi vidyante yasminnasau zikharI tasmin / zikhariNi parvate / I lakSmIH / zikhariNIchandaH // urasi muramidaH kA gADhamAliGgitAste ___ sarasijamakarandAmoditA nandane kA / girisamalaghuvarNairaNavAkhyAtisaMkhyai gurubhirapi kRtA kA chandasAM vRttiramyA // 36 // mAlinI // mA lakSmIH / alinI bhramarI / mAlinI nAma chandovRttam / / iti vRttnaamjaatiH| ekamevottaraM yatra suzliSTavAdvidhA bhavet / suptiGantaprabhedena nAmAkhyAtaM taducyate // 37 // subantatiGantayomaidena suguptavAdvidhA bhavet yatra prazne ekamevottaraM tat nAmAkhyA. taM pRSTam / nAma ca AkhyAtaM ca nAmAkhyAte te vidyate yasmin tat // samarazirasi sainyaM kIdRzaM durnivAraM vigataghananizIthe kIDaze vyoni zobhA / kamapi vidhivazena prApya yogyAbhimAnaM __jagadakhilamanindhaM durjanaH kiM karoti // 38 // abhibhavati // ami nAsti bhIryasya tat bhayarahitaM bhavati / bhAni nakSatrANi vidyante yasmin tat bhavat tasmin bhavati nakSatrayukta / abhibhavati parAbhavati / nIco vRddhiM gato duHkhadAyaka eva bhavediti niitiH| prathamapuruSaikavacanam // padamanantaravAci kimiSyate kapipatirvijayI nanu kIdRzaH / paraguNaM gadituM gatamatsarAH kuruta kiM satataM bhuvi sajanAH // 39 // anusraamH|| anu pazcAdvAcI / rAmeNa sahavartamAnaH sarAmaH / anusarAmaH vayaM paramaguNaM prati anusaraNaM kurmaH / uttamapuruSabahuvacanam / laT // vadati rAmamamuSya jaghanyajo vasati kutra sadAlasamAnasaH / api ca zakrasutena tiraskRto ravisutaH kimasau vidadhe tvayA // 40 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 dvitIyaH pricchedH| anujagRhe // he anuja bhrAtaH / gRhe vasati / rAma Aha-mayA anujagRhe anugRhiitH|| bhavati gamanayogyA kIdRzI bhU rathAnAM kimatimadhuramamlaM bhojanAnte pradeyam / priyatama vada nIcAmatraNe kiM padaM syA tkumatikRtavivAdAzcakrire kiM samarthaiH // 41 // samAdadhire // samA avissmaa| dadhi kssiirjm| re iti nIcasaMbodhane diiyte| re dAsa / samAdadhire samAnatvena sthaapitaaH| vivAdasya vA samAdhAnaM kRtam ||littuu|| vadatAnuttamavacanaM dhvaniruccairucyate sa kiidRkssH| tava suhRdo guNanivahai ripunivahaM kiM nu kartAraH // 42 // __ avmNtaarH|| avamaM nIcArthavAcakam / tAraH atyubairdhvaniH / avmntaarH| asminmitrANi ripUNAmapamAnaM kariSyantItyarthaH / tArasU ityasya rUpam // kIhaktoyaM dustaraM syAttitI! ____ kA pUjyAsminkhaGgamAmatrayakha / dRSTvA dhUmaM dUrato mAnavijJAH kiM kartAsminprAtarevAprayAsam // 43 // anumAtAse // na vidyate nauH yatra tat anu| naukArahitamityarthaH / mAtA janitrI / he ase he khaga / anumAtAse bamanumAnaM kariSyasi // luT // kAmukAH syuH kayA nIcAH sarve ksminprmodte| arthinaH prApya puNyAhaM kariSyadhve vasUni kim // 44 // dAsyAmahe // dAsyA / dAsI cAtra maulyena krItA vezyA vA gRhyate / mahe mahotsave / 'maha uddhava utsavaH' ityamaraH / vayaM dAsyAmahe dAnaM dAsyAmaH // ko duHkhI sarvakAryeSu kiM bhRzArthasya vAcakam / yo yasmAdvirato niyaM tataH kiM sa kariSyati // 45 // prayAsyati // prayAsa AyAso'syAsti saH pryaasii| ati atyarthe prasiddhaH / prayAsyati prakarSeNa tat sthAnaM vimucya gamiSyati // lttuu|| vidyanta iti samAnArthaH zabdaH ko cirayati mudrAM kim / 'kathamapi yadi te kopaH syAttvAM sujana kiM karotu vada // 46 / / saMtyajatu // santi vidyante / ajatu alAkSA / lAkSAvyatirikamanyatkiMcidapi mudrikAmaNiM sthApayituM na ca zaknoti / ayaM bhaavaarthH| saMtyajatu saH mAM saMtyajya dUreNa gacchatu ityarthaH // meghAtyaye bhavati kA subhagAvagAhA vRttaM vasantatilakA kiyadakSarANAm / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / bho bho kadaryapuruSA viSuvahinaM ca vittaM ca vaH subahu takriyatAM kimetam // 47 // nadIyatAM // nadI prasiddhA / iyatAM etatparimANameSAM tAni iyanti teSAM etAvadakSarANAmeva bhavati / asmAmirna dIyatAm // loT // kA mAdyati makarandaistanayaM kamasUta jnkraajsutaa| kathaya kRSIvala sasyaM pakaM kimacIkarastvamapi // 48 // aliilvN| alI bhramaraH / lavaM lavanAmAnaM putram / ahaM alIlavaM chedanama. kArayam // pRcchati puruSaH ke'syAM samabhUvanvaprakRttapakSatayaH / bahubhayadezaM jigamiSurekAkI vAryate sa katham // 49 // maanvngaaH|| he mAnava / nagAH parvatAH / indreNa hi parvatAnAM pakSacchedaH kRta iti paurANikA vadanti / mAnavanagAH he anavana na vidyate avanaM rakSaNaM yasya saH anavanaH tatsaMbodhanaM he arakSaka, tvaM mAgAH gamanaM mA kuryAH // lung|| kimakaravamahaM harirmahIdhaM __ svabhujabalena gavAM hitaM vidhitsuH| priyatamavadanena pIyate kaH pariNatabimbaphalopamaH priyAyAH // 50 // adharaH // he kRSNa, tvaM govardhanaparvataM adharaH haste dhRtavAn / adharaH oSThaH // pariharati bhayAttavAhitaH kaM kamatha kadApi na vindatIha miitH| kathaya kimakarorimAM dharitrI nRpatiguNairnRpate varastvamekaH // 51 // samaraMjayaM // samaraM saMprAmam / jayaM jayavAdam / ahaM samaraMjayaM rAgiNIM pRthvImakaravam // lng|| kIhaksenA bhavati raNe durvArA vIraH kasmai spRhayati lakSmImicchan / kA saMbuddhirbhavati bhuvaH saMgrAme kiM kurvIdhvaM subhaTajanA bhrAtRvyAn // 52 / / parAjayemahi // parA utkRSTA / utkRSTA eva senA jayaM prApnuyAdityarthaH / Ajaye . saMgrAmAya / he mahi he pRthvi / vayaM parAjayemahi jayema // kaMsArAtervada gamanaM kena syA tkasmindRSTiM saMlabhate svalpecchuH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pricchedH| - kaM sarveSAM zubhakaramUcurdhIrAH kiM kuryAstvaM sujana sazokaM lokam / / 53 // vinodayeyaM // vinA garuDena / udaye sati parasyonnatI satyAM / ayaM bhAgyaM / ayamityakArAntazabdasya dvitIyaikavacanam / ahaM taM vinodayeyaM vinodena yuktaM kuryaamityrthH| vidhisaMbhAvanayoH ling|| . vAraNendro bhavetkIhakprItaye bhRGgasaMhateH / yadyavakSyaM tadAsmai kimakariSyamahaM dhanam // 54 // smdaasyH|| samadaM madasahitaM AsyaM mukhaM yasya sH| bhramarA hi gajAnAM mada. mAghrAya hRSyanti / samadAsyaH tvaM dAnaM vytirissyH|| kAle deze yathAyuktaM naraH kurvannupaiti kAn / bhuktavantAvalapsetAM kimannamakariSyatAm // 55 // ahAsyatAM // hAsyasya bhAvo hAsyatA na hAsyatA ahAsyatA tAm / yuktakriyAM kurvato na kazciddhasedityarthaH / ahAsyatAM 'ohAk tyAge' kriyAtipattau syap / tadanaM tAvatyakSyatAmityarthaH // lng|| iti nAmAkhyAtajAtiH / jJeyaM tAya'dRzA tAkyaM sautraM sUtrottaraistathA / zAbdIyaM zabdasaMjJAmiH zAstrajaM zAstrabhASayA // 56 // tarkazAstre bhavaM tAyaM pRSTam // himAnIsthagirau syAtAM kIdRzau shshibhaaskrau|| kaH pUjyaH kaH pramANebhyo na prabhAkarasaMmataH // 57 // abhaavH|| abhI nAsti bhA dIptiyostau kaantirhitaa| aH kRSNaH / abhAvaH pramANazAne prsiddhH| abhAvo nAma saptamaH padArthaH / prAbhAkarAstu abhAvarUpaM saptamaM padArtha pramANatvena na manyante // ke pravINAH kuto hInaM jIrNa vAsoM'zumAMzca kH| nirAkariSyavo bAcaM yogAcArAzca kIdRzAH // 58 // vijJAnavAdinaH / vijJAH vizeSeNa jAnanti te cturaaH| navAt nUtanAt / jIrNa hi vastraM navAt hInabhUlyaM saavitlaamipraayH| inaH sUryaH / vijJAnavAdinaH vizeSeNa jJAnasya tattvArthajJAnasya vAdo vidyate yeSu te vijJAnavAdina iti padaM tarkazAsne prasiddhavAt tArkSyajAtiriti / sUtre bhavaM sautraM pRSTam // iti taay'jaatiH| ko nayati jagadazeSa kSayamatha bibharAMbabhUva kaM viSNuH / nIcaH kutra sagarvaH pANinisUtraM ca kIdRkSam // 59 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vidagdhamukhamaNDanakAvyam / yamagaMdhane // yamaH kRtAntaH / agaM parizeSAdgovardhanam / dhane dravye / 'yamo gandhane' pANinIyavyAkaraNamadhye idaM sUtramasti // kiM syAdvizeSyaniSThaM kA saMkhyA vadata pUraNI bhavati / nIcaH kena sagarvaH sUtraM candrasya kIdRkSam // 60 // vizeSaNamekArthena vizeSaNam / ekA / zUnyAnAM saMkhyApUraka ekameva bhavati / ekAdirako likhyate tadA bindUnAM sAphalyaM syAdanyathA zUnyameva / athavA ekadvivyAdikA saMkhyA / athavA UnAnAmekatripaJcAdInAM pUraNyekA eva saMkhyA samasaMjJA kI bhavedityAkUtam / arthena drvyenn| 'vizeSaNamekArthena' idaM cAndravyAkaraNasUtramastIti // iti sautrjaatiH|| zabdAnAmidaM zAbdIyaM vyAkaraNam // zAbde bhavaM zAbdIyaM pRSTam // na zlAghate khalaH kasmai suptiGantaM kimucyate / lAdezAnAM navAnAM ca tiGAM kiM nAma kathyatAm // 61 / / parasmaipadam // parasmai AtmavyatiriktaH paraH anyasmai na stauti / padaM padasaMjJa suptiGantaM padaM parasmaipadam / navAnAM api tiGA tip tas anti ityAdInAM parasmai. padasaMjJA // satataM zlAghate kasmai nIco bhuvi kimuttamam / kartaryAparucAdInAM dhAtUnAM kiM padaM bhavet // 62 / / Atmanepadam // Atmane khasmai / padaM pratiSThAsthAnam / AtmanepadaM te Ate ante ityAdIni navavacanAni bhavantIti bhAvArthaH // kimavyayatayA khyAtaM kasya lopo vidhIyate / brUta zabdavido jJAtvA samAhAraH ka ucyate // 63 / / svritH|| svar avyayaM kharge nipAtaH / itaH itsaMjJakasya / svritH| hrasvAdayastrayaH kharAH prtyekmudaattaanudaattkhritsNjnyaaH| samAhAraH svarita iti tAtparyArthaH // iti zAbdIyajAtiH / zAstrAjjAtaM zAstraja pRSTam // meghAtyaye bhavati kaH sumadaH subhagaM ca kiM kamadharanmurajit / kaTutailamizritaguDo niyataM vinihanti kaM trigunnsptdinaiH||64|| zvAsarogam // zvA bhaSakaH teSu dineSu maithuneccho bhavet / sarastaDAkam / agaM govardhanaparvatam / zvAsarogam // kIhakprAtardIpavarteH zikhA syA duSTaH pRcchatyAbhajante mRgAH kim / devAmAtye kiM gate prAyazo'smi lokaH kuryAnno vivAhaM viviktaH / 65 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / vibhAkarabhavanam // vibhA vigatA bhA kAntiryasyAH sA / he karabha uSTra / vanam / vibhAkarabhavanaM vibhAkarasya sUryasya bhavanaM gRhaM tat / siMharAziM gate jIve lokA vivAhAdizubhakAryANi na kurvanti / siMhasyAdhipatiH suuryH|| iti shaastrjjaatiH| varNa evottaraM yatra tadvottaramucyate / vAkyaM yatrottaraM tattu vAkyottaramiti smRtam // 66 // varNaH ekAkSarameva uttaraM yasmin tat varNottaraM pRSTam / / kau vikhyAtAvaheH zatrU zokaM vahati kiM padam / / ko'bhISTo'tidaridrasya sevyante ke ca bhikSubhiH // 67 // viihaaraaH|| 'aheH zatrU' iti pAThe vizca vizca vI garuDamayUrau / 'kau zatrU bhuvi vikhyAtau' iti pAThe uzca izca vI IzvarakaMdau / hA iti khede / rAH dravyam / vIhArAH tIrthabhUmayaH prAsAdAH devAyatanAni vA // kiM muJcanti payovAhAH kIdRzI hrivllbhaa| pUjAyAM kiM padaM ko'gniH kaH kRSNena hato ripuH // 68 // kaMsAsuraH // kaM jalam / sA ena kRSNena saha vartamAnA lakSmIH / 'suH pUjAyAm' / ro'gniH / kaMsAsuraH kaMsAsuranAmA daityaH // iti vrnnottrjaatiH| vAkyameva uttaraM yasmin tat vAkyottaraM pRSTam // dadhau hariH kaM zuci kIhagabhraM pRcchatyakaH kiM kurute sazokaH / zlokaM vidhAyApi kimityudAraH kavina toSaM samupaiti bhUyaH // 69 // agamakamakaroditi // 'tiGsubantacayo vAkyam' itymrH| agaM govardhanaparvatam / na vidyate kaM jalaM yatra tat akam / he aka na vidyate kaM sukhaM yasya saHhe duHkhin / roditi rodanaM karoti / agamakamakaroditi / enaM zlokaM agamyaM akarot iti vicArayan tuSTo na bhavati / idaM vRttaM mayApi durbodham // lakSmIdharaH pRcchati kIdRzaH syA.... mRpaH sapatnairapi durnivAraH / akAri kiM brUhi nareNa samyaka pitRtvamAropayituM svakIyam // 70 // smjnitnyH|| he sama mA lakSmIstayA saha vartamAnaH he lakSmIdhara / he dhanavan vA / he kRSNa / janitaH kRto nayo nyAyo yena saH janitanayaH / samajani tanayaH tanayaH putraH samajani utpAditaH // iti vaakyottrjaatiH| iti dvitIyaH pricchedH| 3 vida. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / tRtIyaH pricchedH| zloka evottaraM yatra tacchokottaramucyate // 1 // ___ zloka evottaraM yatra tat zlokottaraM pRSTam // kaM devaM ke'rcayanti sphuTaruci nizi kiM kidazI duHkhinI strI kIhakcakraM sadAste ka ca tava vijayI prAvRSaM kIdRzaM kham / kAmAhuH pretayogyAM kathaya sukRtinaH kIdRzAH syuH pumAMsaH kaM datte kaM ca dhatte gaganatalamalaM prekSaNIyaM janAnAm / / 2 / / plakSaH kIdRk cakAsti sphuTanavakusumAzokamAsAdya kAlaM ___ kiM muJcantyambuvAhA bhavadarinivahe saMjvaraH kiMbhavazca / kiM netraprAvRti syAdatizayalaghavaH ke ca ko brIhibhedaH __ prAyeNa prAvRSeNyAH priyatamadivasAH kIdRzAH kIdRzAH syuH // 3 // aNjnaabhmhaavaarivaahaughnicitaambraaH| kdNbkNdliikNdrjaapmlvaayvH|| aM kRSNam / janAH lokAH / OM nakSatram / nAsti hAvo mukha vikAro yasyAH sA ahaavaa| arANi vidyante yasmin tat ari / bAhau haste / ghano megho'syAsti tat pani / citAM varAH zreSThAH / ekaM kadaM kaM jalaM dadAti saH kado meghastam / dvitIyaM bakaM pakSiNam / dalAni pani vidyante yasya saH dalI / kaM jalam / darAdbhayAjjAto darajaH / 'pakSma syAnnetraromaNi' / lavAH hrakhakaNAH / yavo dhAnya bhedaH / aJjanAbhamahAvArivAhaughanicitAmbarAH / ajanAbhAH kajjalavarNA ye mahAvArivAhAH meghAsteSAmoghena samUhena nicitaM vyAptaM ambaraM AkAzaM yeSu divaseSu te kadaMvakaMdalI darajaHpakSmalavAyavaH kadambAnAM vRkSavizeSANAM kandalIkandAnAM ca vanaspativizepANAM vA rajomiH parAgaiH pakSmalAH puSTAH vAyavo yeSu te // kuryAdudvegavantaM kamapi nizi saraH kIdRzaM kAsti vakre vaktA nindyaH kayA syAtpariSadi niyataM mandasaMbodhanaM kim / varNopAntyaM kamUcuH kimasuraripuNA nandagopAlaye'staM kaH prAleyAdriputrIkucakalazaluThatpANireNAGkamauliH // 4 // kIhakkasyeha bandhuH sukRtamapaharatpreyasI (?) kA yugAnte kIdRgbhItiM vidhatte dhanuravaniruhaM kaMcidAmatrayasva / daityaH kaMsadviSA kaH kathaya vinihato gadgadaH kaH pratItaH kIdRkkIdRgvasantaH priyatama bhavataH prItaye nityamastu // 5 // kokilAlApavAcAlasahakAramanoharaH / azokastabakAlInamattAlimadhurasvaraH // koki kokAzcakravAkAH pakSiNo vidyante yasmin tat / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / 21 lAlA lAla iti prasiddham / apavAcA hInavANyA / he alasa / hakAraM mAtRkAyAsu zaSasaha(La) iti hakArasyAnta(syopAntya)vam / anaH zakaTam / haro rudraH / azokaH zokarahitaH bhraataa| tava bhavato bhavati (2) / kAlI saMhArakI devI namat namanazI. lam / he tAli tADanAma prasiddham / madhuH madhunAmA daityH| akharaH zabdena rhitH| kokilAlApavAcAlasahakAramanoharaH kokilAnAM pikAnAmAlApenAnyonyajalpanena vAcAlAH sazabdA ye sahakArA AmravRkSAstairmano harati saH / azokastabakAlInamattA. limadhurasvaraH azokAnAM vRkSavizeSANAM stabake gucche AlInA amivyAptA ye mattA alayo bhramarAsteSAM madhuro'timiSTaH kharo dhvanivizeSo ysminsH|| iti shlokottrjaatiH| khaNDottaraM bhavedardha ___khaNDamardhameva uttaraM yasmin tat khaNDottaraM pRSTam // kA cakre hariNA dhane kRpaNadhIH kIdRgbhujaMge'sti kiM kIhakkumbhasamudbhavasya jaTharaM kIdRgyiyAsurvadhUH / zlokaH kIgabhIpsitaH sukRtinAM kIGa nabho nirmalaM jhoNImAhvaya sarvagaM kimuditaM rAtrau saraH kIdRzam // 6 // kumudavanaparAgaraMjitAMbhovihitagamAgamakokamugdharekham / kumud pRthvyAH harSo'kAri / pRthvI uddhRtA ityarthaH / avanaparA avanaM rakSaNaM dhanasya gopanaM tatra parA sAvadhAnA / garaM viSam / jitAni pItAni ambhAMsi jalAni yena tat jitaambhH| vihitagamA vihitaH kRto gamo gamanaM yayA sA / gamakaH arthAbhiprAyeNa gamyate prApyate saH gamakaH / akamuk ke pAnIyaM muJcanti te kamuco meghAH na vidyante kamuco yasmin tat / medhai rahitamityarthaH / he dhare he pRthvi / khaM AkAzam / kumudavanaparAgaraMjitAMbho vihitagamAgamakokamugdharekhaM kumudAnAM candravikAsikamalAnAM vanAni teSAM parAgeNa muSThugandhena kiMjalkena vA raMjitaM raNayuktaM kRtaM ambho jalaM yasiMkhat IdRzaM srH| prathamavizeSaNam / punaH kIdRzam / vihitau niSpAditI gamAgamau gamanAgamane yAbhyAM to vihitagamAgamau tau ca tau kokau ca tAbhyAM kRlA mugdhA sundarA rekhA pahiryasmin tat yatastau cakravAkIcakravAkAvanyonyaM viyu. ko santau rAtrau milanAya tIrAttIraM paryaTataH / tayorgamanAgamanena jalarekhAyAH bha. vAta rAtrau sara IdRzaM iti bhAvaH // muNDaH pRcchati kiM murArizayanaM kA hanti rUpaM nRNAM kIdRgvIrajanazca ko'tigahanaH saMbodhayAvaJcitam / kA dhAtrI jagato bRhaspativadhUH kIhakkaviH kAhataH ko'rthaH kiM bhavatA kRtaM ripukulaM kIhaksaro vAsare // 7 // iti khnnddottrjaatiH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 vidagdhamukhamaNDanakAvyam / vikacavArijarAjisamudbhavocchalitabhUriparAgavirAjitaM / he vikaca vigatAH kacAH kezA yasya saH tatsaMbodhanam / he vAlarahita / vAri jalam / mahApralaye hariH zeSazayyAyAM samudrajale zete / jarA vRddhattam / Ajisamut Ajo saMgrAme samut shrssH| bhavaH saMsAraH / he acchalita he avaJcita / bhUH pRthvI / ipa. rA i. kAmastena parA utkRSTA nityayauvanavatI / gavi vANyAm / rAH dravyam / jitaM sugamam / vikacavArijarAjisamudbhavocchalitabhUriparAgavirAjitaM vikacAnAM praphullitAnAM vArijAnAM kamalAnAM rAjiH patistasyAH samudbhava utpanna ucchalito yo bhUriH pracuraH parAgaH saugandhyaM tena virAjitaM zobhitam // zlokAtpAdAtaduttaram / pAdaH zlokacaturthAza eva uttaraM yasmin tatpAdottaraM pRSTam // bibharti vadanena kiM ka iha satvapIDAkaraM kulaM bhavati kIdRzaM galitayauvanaM yoSitAm / babhAra harirambudherupari kAM ca kena stute hataH kathaya kastvayA nagapaterbhayaM kIdRzAt // 8 // viSamapAda nikuNjgtaahitH|| viSaM garalam / apAt na santi pAdAzcaraNA yasya saH sarpaH / ani nAsti i. kAmo yasmin tat ani kaMdarparahitam / kuM pRthvIm / jagatA saMsAreNa / ahitaH zatruH / viSamapAdanikuJjagatAhitaH viSamANAM durgamANAM pAdAnAM pratyantaparvatAnAM nikuJjeSu gahanasthAneSu gatA ahayaH sarpA yasmin saH viSa* mapAdanikuJjagatAhistasmAt yatra parvate zilAyA adhastAtsapIH nirgacchanti tataH prvtaadvibhiiyte|| harirvahati kAM tavAstyariSu kA gatA kaM ca kA kamarcayati rogavAndhanavatI purI kIdRzI / hariH kamadharaddhaliprabhRtayo dharAM kiM vyadhuH kayA sadasi kastvayA budha jito'mbudhiH kiidRshH|| 9 // kuMbhIramInamakarAgamadurgavAriH // kuM pRthvIm / bhIH bhym| I lkssmiiH| aM viSNuM gatA / inaM sUryam / akarA nAsti karo rAjadaNDo yasyAM sA / agaM govardhanaparvatam / aduH dadati sma / gavA vANyA vAdena kRtAriH prativAdI jitaH / kumbhIramInamakarAgamadurgavAriH kumbhIrA nakAzca mInA matsyAzca makarAzca kumbhIramInamakarAsteSAM Agamau Agamanagamane tAbhyAM kRtA durga dustaraM vAri jalaM yasyAsau / IdRzaH samudro bhavati // iti paadottrjaatiH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / catvAryarANi pAdAbhyAM nemiM pAdadvayena ca / likhitvA dakSiNAvarta cakraM praznamavehi me // 10 // cakreNa rathapAdena sadRzaM zlokabandhaM vidhAya praznaH kriyate / ityatazcakrapraznam // kaM caurasya cchinatti kSitipatiranaghaH kiM padaM vakti kutsAM kSoNIsaMbodhanaM kiM vadati kamalabhUH kA ca vizvaM bibharti / cakrAGgAmantraNaM kiM kathamapi sujanaH kiM na kuryAdanArya kIdRgbhoktuH puraM syAtpayasi vada kuto mInapaGkirbibheti // 11 // kiM svacchaM zAradaM syAdvadati vRSagatiH ko'zumAlI pavitraH kossmika jIvanaM kAM viracayati kavirvahnisaMbodhanaM kim / nAkAGkSanti striyaH kaM tanurasuraripoH kIdRzI kazca mUkaH samyakprItiM taDAgaH priyatama tanute kIdRzaH kIdRzaste || 12 || karaMkukokakurarakalahaMsakaraMbitaH / sarojako malodgAranIrasaMsaktamArutaH // karaM hastam / kuzabdo nindArthaH / kupuruSaH / he ko he pRthvi / he ka he brhmn| kuH pRthvii| he ara 'ArA' iti lokabhASA / kalahaM vAgyuddham / sakaraM daNDayuktam / vitaH bakAdipakSiNaH sakAzAt / sarastaDAgam / he aja he zaMbho / kaH sUryaH / amalaH malarahitaH / nirmala ityarthaH / ud udakam / gIH vANI / he ra he agne / nIrasaM nirgato rasaH zRGgArAtmako yasmAt saH nIrasastam / saktamA saktA lagnA mA lakSmIryasyAM sA / arutaH na vidyate rutaM zabdo jalpanaM yasminsaH / karaMkukokakurarakalahaM sakaraMbitaH / karaMkavaH pakSivizeSAzca ko kAzcakravAkazca kurarAH krauJcAzca kalahaMsA: haMsa vizeSAzca etaiH pakSisamUhaiH karambito vyAptastaDAgaH prItikaro bhavedityAzayaH / punaH kIdRzastaDAgaH / sarojakomalo ra nIrasaMsaktamArutaH sarojAnAM kamalo'dhikasaurabhyavAn ya udgAraH udgiraNaM niHzvAsasadRzaM yasmin tat / arthAtparimalavat yannIraM jalaM tena sato mAruto vAyuryasmin taDAge saH // iti cakrajAtiH / varNadvayadvayaikaikadala bhUtadalASTakam / sarvottarAdyavarNena padmaM syAtkRtakarNikam // 13 // 23 aSTadalairnAlena ca sahitaM padmaM praznottaram // puNyAtmA vada kIdRzaH sarasijai: ke moditAH kIdRzastvadvairI gatacakSutraH kulamabhUtkIdRktvayA ke jitAH / baddhAliH salilAzayaH kathaya bhoH kIdRkca AkSepavA kzabdaH kutra na taskarAdikabhayaM datte bhavetprAyazaH // 14 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vidagdhamukhamaNDanakAvyam / apittaM gavi kIdRzaM nigadito muktaH pumAnkIdRzaH kasmAdvibhyati kauzikA bhuvi kRtaH kIdRktvayA taskaraH / hastI syAnnanu kIdRzo bahumataH zocyo raNaH kIdRzaH kIdRkSaH puruSaH parApratihataH kIdRgbhavedvAsukiH // 15 // alayaH / apazyat / arayaH / arare / abandhaH / ahastaH / agajaH / ahInaH // alayaH e kRSNe layo dhyAnavizeSo yasya saH / alayo bhramarAH / apazyat 'zIG khapne' 'ada bhakSaNe' zI zayanaM at bhakSaNaM zIzca acca zyatI apagate iyatI zayanabhakSaNe asyAsau apazyat / macchatruH rAtrau zayanaM divase cAdanaM na karoti / bhayabhItatvAt / na pazyati vilokayati tat / apazyat / arayaH zatravaH / arayaH nAsti rayo vego yasya saH / arare are ityarthe arare iti nipAtaH / are nIca hInasaMbodhane dIyate / arare kapATe / 'kapATamararaM tulye' ityamaraH / arthAt kapATe datte satigRhAntastaskarAderbhayaM na bhavedityabhiprAya: / abandhaH apAM pAnIyAnAM andho bhakSaNaM yasya tat sakArAntaH / nAstibandho rajvAdebaMndhanaM yasyAsau abandhaH / bandhanarahita ityarthaH / ahastaH divasAt / nAsti hastau yasyAsau ahastaH hastAbhyAM rahitaH / agajaH ageSu parvateSu jAto'gajaH parvatasaMbandhI / na vidyante gajAH hastino yasmin saH agajaH / hastirahitA senA zobhAM na labhate ityarthaH / ahInaH na hono hInaH naH / samartha ityarthaH / ahInaH ahInAM sarpANAM inaH svAmI // iti padmottarajAtiH / kAkasyeva padaM tryatraM yattatkAkapadaM matam / kAkasya padaM caraNAkRtiriva vyasraM padaM AkAro yasmin tatkAkapadaM praznottaram // kutaH kaH syAtkIhakkathaya viSavaidya sphuTamidaM ripoH kaH kIdRkSo bhavati vazagaH kazca kalabhaH / pravINaH saMbodhyaH subhaga vada kau ratnavacanau surUpe vikhyAtiM jagati mahatIM kA gatavatI // 16 // nAgadataH / nAgatanayaH / nAgaramaNI // nAgadarataH nAgAnAM sarpANAM daro bhayaM tasmAt, nA pumAn agadarataH agadeSu viSApahAreSu auSadheSu rataH AsaktaH / ayamamiprAyaH -- yadA nAgebhyo bhayaM bhavettadA manuSyo'gadarato viSavaidyaH syAjjAGgulI vidyAvizAradaH syAt / kutazcitsarpakIlanamantraM paThet / nA pumAn gatanayaH gatastyakto nayo nyAyo nItirUpaM yenAsau / nAgatanayaH nAgAnAM hastinAM tanayaH putraH / he nAgara he vicakSaNa / maNI candrakAntipramukhau hIrakau / nAgaramaNI nAgAnAM nAgakumAra deva vizeSANAM ramaNI strI / tAsAM tau saundaryavizeSeNa zvAdhyete // kAkapadajAtiH / tiryaganyo'nyarekhAbhirgomUtra dvipadI dvaye // 17 // gorvRSabhasya mUtraM vakragatyA jAyate tadvadvandho yasyAH sA gomUtrIpraznottaram // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / mAmAhuryuvatImamaGgalavatI kIdRggrahANAM gatiH saMbodhyA vada matsyavedhanaparaH kIdRgbhavetpAmaraH / kIdRgvAlmikavezma ko'stanamuro dhatte surairucyate ___ gIH kIdRG na kadApi kamburahitaM vAJchanti kaM yossitH||18|| kIhakpAnthakulaM tamo harati kA kiM cakrasaMbodhanaM - ramyA campakazAkhinaH kathaya kA kazcATaco'rthe bhavet / kiM kSiptaM balivairiNA muraripoH kAhA zmazAne'sti kA kSmA kIdRgbhavati sma pUrvamadhunA kIhakpunarvartate // 19 // ajarAmazubhAcArabalizIla vinoditA / bhujaMgamanibhAsArakalikAlajanocitA // ajarAM nAsti jarA vRddhatvaM yasyAH sA tAm / azubhA zubhakAriNI na bhavati / he cAra he gate / balizI balizamasyAsti saH / 'baDizaM matsyavedhanam' ityamaraH / lavi lavo nAmA sItArAmayoH putraH / lavo vidyate yasmin tat lavi / nA pumAn / uditA udayaM prAptA / yasya puruSasya yAdRza udayo bhavati tasya tAdRzI devavANI bhavediti bhAvaH / bhujaM hastam / gamani gamanaM calanaM paryaTanaM vidyate yasya tat innantaH / bhA kAntiH / he sAra saha araistiryakASThavizeSairvartamAnaM sAram / tatsaMbodhanam / kalikA korakaH / avikasitakalItyarthaH / Alaj pratyayaH / 'AlajATacau bahubhASiNi' / anaH zakaTam / he a he kRSNa / citA prasiddhA / ajarAmazubhAcArabalizIlavinoditA ajazca rAmazcAjarAmau / ajo dazarathapitA, rAmazca sItApatiH / tayoH zubhena AcAreNa / tathA balirAjA prasiddhaH vAmanena yo yA. citaH tasya zIlena AcAreNa ca vinoditA harSa prApitA iti pUrvamAsIt / adhunA kIdRzI pRthvI / bhujaMgamanibhAsArakalikAlajanocitA bhujaMgamaiH sapairnibhAstulyAH vakragatayo ye'sArAH niHsatvAH kalikAlajanAH kaliyugamanuSyAsteSAM manuSyANAmu. citA yogyA // iti gomuutrjaatiH| varNenaikena ca dvAbhyAM sarvairvA sarvadiggataiH / uttaraM sarvatobhadraM duSkaraM tadidaM yathA // 20 // sarvataH samantAt varNakharAnsaMgRhya praznottaraM kriyate'taH sa sarvatobhadraM praznottaram // kastyAge dhAturuktastava ripuhRdi kA bhUSaNaM ke stanAnAM ko duHkhI kazca zabdo vadati vada zucaM ko ripU khyAtavIyau~ / zRGgArI kIdRzaH kA raNazirasi bhayAdbhaGgamApnoti senA ko dAnArthAbhidhAyI zirasi zirasi ko yudhyataH saMprahRtya // 21 // kIhaktoyArthinI strI bhavati madakaraH prAyazaH ko durAvyaH kasminmandAyate'sau niyatamuDupatiH preyasI kA murAreH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / vikhyAtau vAhano ko druhiNamurabhido : kITagAkheTakastrI kIdRGgaivAcirAbhA samiti gatabhayAH ke gatau kazca dhAtuH // 22 // hArAvI || kastyAga iti Thokadvaye ekonaviMzatipRSTAni santi / hArAvItyakSaratrayeSvekonaviMzatyuttarANi jJeyAni dhImadbhiH / hArAvItyataeva hA iti 'ohAkU tyAge' // 1 // ArA 'ArA carmaprabhedikA' carmakArANAM carmavedhanazastram / zatrUNAM hRdi ArAsadRzaM duHkhaM vartate // 2 // hArAH puSpANAM muktAnAM ca hArAH prasiddhAH // 3 // ahAvI na vidyate hAvo mukhavikAro yasyAsau ahAvI / duHkhino janasya mukhe dAvo hAsyAdivikriyA na bhavedityabhiprAyaH // 4 // hA hA iti khede // 5 // vI uzca izca vI / uH IzvaraH / iH kAmaH / IzvarAnaGgayorvairaM prasiddhamevAsti / anaGgo hi rudreNa dagdhaH // 6 // hAvI mukhavikriyAhAsyAdiyuktaH // 7 // avIrA vIraiH subhaTaiH rahitA / avIrA senA bhanakti // 8 // rA 'rA dAne' rA ityayaM dhAturdAne'sti // 9 // avI meSau UrNA // 10 // zlokaH // avIhA apsujale IhA vAJchA yasyAH sA abIhA // 11 // rAH dravyam // 12 // rAhau vidhuMtude prahe // 13 // I lakSmIH // 14 // vI vizva vizva vI pakSiNau / haMsagaruDAvityarthaH / brahmaNo vAhanaM haMsaH kR. SNasya vAhanaM garuDa iti prasiddham // 15 // vIhA viSu pakSiSu IhA vAJchA yasyAH sA // 16 // vIrA vigatA irA jalaM yasyAM sA vIrA / jalarahitA na bhavatItyarthaH // 17 // vIrAH yoddhAraH // 18 // ' hA ohAG gatau // 19 // ete sarve'pyarthAH hArA bItyeteSveva varNeSu bhavantyata eva sarvato bhavatIti sarvatobhadraM nAma yathArtham // iti sarvatobhadrajAtiH / 26 pratilomAnulomAbhyAmuttareNa gatAgatam / madhyavarNavilopena taccAnekaprakArakam / / 23 // gataM ca pratyAgataM ca gatapratyAgate te vidyete yasmin tat gatapratyAgataM praznotaram // vada vallabha sarvatra sAdhurbhavati kIdRzaH / govindenAnasi kSipte nandavezmani kAbhavat // 24 // kSIranadI || anekaprakArakaM bhavati / kSIranadI etaca padaM pratilomaM vAcyam / pratilomo vAmavAcanA, anulomo dakSiNavAcanA ca / dInarakSI ityevaM syAt / asyA* yamarthaH / dInAn duHsthAn bhikSAcarAdIn rakSata ityevaMzIlo dInarakSI / dInapAlaka ityarthaH / kSIranadI kSIraM dugdhaM tasya nadI jAtA / dvitIyavAraM anulomaM vAcyam // yatnAdanviSya kA grAhyA lekhakairmasimallikA | ghanAndhakAre niHzaGkaM modate kena bandhakI // 25 // nAlikerajA // nAlikerAjjAtA nAlikerajA / nAlikeraphalaM prasiddham / tadvR* kSasaktapatrAntaH zalAkAyA lekhanI samIcInA bhavet / etadeva pratilomaM vAcyate / jArakelinA / upapatitu jAraH syAt / jAreNa saha keliH krIDA tayA // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / asurasuranarendraruhyate kA zirobhi. stanurapi zucivastre kAtivistArameti / vadati kamalayoniH sevyate kena puSpaM ___madhuramasRNamRdvI kA bhavedutpalasya // 26 // mAlikA // mAlA eva mAlikA / puSpAdimAlA devAnAM zirasi zAzvatI bhava. tyeva / tadeva pratilomaM vAcyam / kAlimA shyaamtaa| ujjavale vastre maSIbindurUpApi bahuvistAraM prApnuyAditi bhAvaH / kaalinaa| he ka he brahman / alinA bhramareNa / tadeva pratilomaM vAcyam nAlikA / nAlI eva nAlikA naalN| idaM ca praznacatuSTayaM manthAnAkRtyA likhilA vAcanIyam / tathA kRte madhyastho likArazvaturo vArAn vAcyate // himAMzukhaNDaM kuTilojvalaprabhaM __ bhavedvarAhapravarasya kIdRzam / vihAya varNa padamadhyasaMsthitaM ___ na kiM karotyeva jinaH karoti kim // 27 // daMSTrAbhaM // daMSTrA dADhA daMSTrAvat AbhA zobhA yasya tat / athavA daMSTrA iva bhAti dIpyate tat / dvitIyAyAmudayaM prAptazcandro vakrojvalaguNena sUkaradaMSTrayA sahopamI. yte| daMSTrAbhamityatra madhyasthaH STrA iti varNastyajyate / pazcAdatapratyAgatarItyA vAcyam / tacca dambhaniti syAt / jino dambhaM kapaTaM na karoti / viparItavAcanayA bhaMdamiti syAt / jino bhandaM kalyANaM karoti / 'bhadi kalyANe' / evaM madhyasthitavarNalopena gatapratyAgataM darzitam // vasantamAsAdya vaneSu kIdRzAH pikena rAjanti rsaalbhuuruhaaH| nirasya varNadvayamatra madhyamaM tava dviSAM kAntatamA tithizca kA // 28 // kAMtagirA // kAntA manoharA gIrvANI yasyAsau kAntagIH tena kAntagirA / anottaramadhyAdanukhAraH / ayaM hi manthAnAkRticitravandhaH / manthAnaM 'ravAi-phUla' iti bhASA tasya kRtirAkAraH tadvacitrabandhaH / takAragikArarUpaM varNadvayaM tyaktA vAcyam / kArA bandigRham / vAmavAcanayA rAkA / 'rAkA pUrNe nizAkare' / pUrNe mAse jAtatvAdrAkA pUrNamAsI / anekaprakArakaM darzitam // iti gtprtyaagtjaatiH| Adau madhye tathAnte vA vardhante varNajAtayaH / ekadvitrAdayo yatra vardhamAnAkSaraM hi tat // 29 // vardhamAnAni akSarANi yasmin tat vardhamAnAkSaraM praznottaram // kimanantatayA khyAtaM pAdena vyaGgamAhvaya / janAnAM locanAnandaM ke tanvanti dhanAtyaye // 30 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 vidagdhamukhamaNDanakAvyam / khNjnaaH|| khaM AkAzam / AkAzasya sarvatra vartamAnatvAdanto nAsti / he khaMja he khoDa / khaMjanAH madhyadeze podano nAma pakSi vizeSaH khaMjana ucyate / atra svekaikAkSaravRddhyA uttaratrayaM kRtam // uraHsthalaM ko'tra vinA payodharaM bibharti saMbodhaya mArutAzanam / vadanti kaM pattanasaMbhavaM janAH phalaM ca kiM gopvdhuukucopmm||31|| nAgaraMgaM // nA pumAn / he nAga he sarpa / nAgara nagare bhavo nAgarastam / nAgaraMga nAraMgIphalam / atraikaikAkSaravRddhyA praznottarANi draSTavyAni // prAyeNa nIcalokasya kaH karotIha garvatAm / Adau varNadvayaM dattvA brUhi ke vanavAsinaH // 32 / / shbraaH||raaH dravyam / zabarAH bhillAH / iti pazcAdakSarapradAnenottaraM darzitam // sAnujaH kAnanaM gatvA kIkaseyAjaghAna kaH / madhye varNatrayaM datvA rAvaNaH kIdRzo vada // 33 // raaksssottmH|| rAmaH daashrthiH| etasya evottarasya rAkAramakArayormadhye trI. NyakSarANi kSasotta iti likhitvA vAcyam / rAkSasottama iti syAt / rAkSasAnAM madhye uttamaH zreSThaH / ityevaM madhye varNapradAnena vardhamAnaM darzitam // dhatte viyoginIgaNDasthalapANDuphalAni kaa| vada vau~ vidhAyAnte sItA hRSTA bhavetkayA // 34 // lavalIlayA // lavalI latAvizeSaH / asyaivottarasyAnte varNoM dvau layA iti kRtvA vAcyam / lavalIlayA lavo nAma putrastasya lIlA krIDA tayA / ityevamante varNapradAnena vardhamAnaM darzitam // viSNoH kA vallabhA devI lokatritayapAvinI / / varNAvAdyantayordatvA kaH zabdastulyavAcakaH // 35 // samAnaH // mA lkssmiiH| etasyaivAdau sakAro'nte nakArazca etau varNoM datvA vAcyam / samAnaH tulyH| ityevamAdAvante ca varNapradAnena vardhamAnaM darzitam // iti vardhamAnAkSarajAtiH / Adito madhyato'ntAdvA hIyante varNajAtayaH / ekadvitryAdayo yatra hIyamAnAkSaraM hi tat / / 36 // hIyamAnAni akSarANi yasmin tat hIyamAnAkSaraM praznottaram // vasantamAsAdya vaneSu rAjate vikAzi kiM vallabha puSpamucyatAm / vihaMgamaM kaM ca parisphuTAkSaraM vadanti kaM paGkajasaMbhavaM viduH||37|| kiMzukaM // kiMzukaH palAzaH / khaakhro| kiMzuke bhavaM kiMzukam / kesUDaphUla / atra tadeva AdimavarNaparihAreNa vAcyam / zukaM kIraM / zukapakSI zuddhaM vaditi / a. trApi dvitIyasyApi varNasya tyAgena vAcyam / kaM brahmANam / viSNornAbhikamale brahmA jAtaH / kazabdo brahmavAcakaH prasiddhaH // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / samudyate kutra na yAti pAMsulA samudyate kutra bhavaM bhavejalAt / samudyate kutra tavApayAtyariH prahINasaMbodhanavAcikaM padam // 38 // himakare // himakare candre udgate sati udyotavAdanyatra yAtIti dRzyate ato na yAti / tadvidhAnAM tAsAM bandhakAra eva samIcInaH / ukkottaramadhyAt hi iti prathamAkSaratyAgena kRtvocyte|mkre makare matsye utpanne sati / dvitIyAkSaratyAgena vA. cyate / kare haste sAyudhe UrvIkRte sati zatrurbhajyate / tRtIyAkSaratyAgena vAcyate / re re dAsa' iti cAmantraNe / evamAdita ekaikAkSarahAnyA hIyamAnaM darzitam // tapasvino'tyantamahAsukhAzayA vaneSu kasmai spRhayanti sattamAH / ihApi varNadvitayaM nirasya bhoH sadA sthitaM kutra ca satvamucyatAm 39 tpse|| tapoguNAya / tapasvinAM hi tapa eva priyaM bhavati / varNadvayatyAgAtse ityavaziSyate / sakArabhAvaH sakAre vartate / atrAkSaradvayahAnyA hIyamAnAkSarodAharaNaM darzitam // puruSaH kIdRzo vetti prAyeNa sakalAH kalAH / madhyavarNadvayaM tyaktvA brUhi kaH syAtsurAlayaH // 40 // nAgarikaH // nAgarikaH nagaranivAsI caturo vA / etasyaiva madhyAt garIti varNadvayaM tyajyate tadA nAka iti syAt / nAkaH khargaH / atra madhyavarNadvayahAnirdarzitA // yajamAnena kaH svargahetuH samyagvidhIyate / vihAyAdyantayorvau~ gotvaM kutra sthitaM vada // 41 // yaagvidhiH|| yajanaM yAgaH yajJo dAnaM vA tasya yathAproktakaraNaM vidhiH homadAna vidhirityarthaH / yAgavidhiriyetanmadhyAtprathamAntimavarNaM tyajyate tadA gavi iti tiSThati / gavizabde gotvaM vartate / evamAdyantavarNayostyAgena hIyamAnAkSaraM drshitm|| iti hiiymaanaakssrjaatiH| anyonyAkSaravartinyA caikAntaratayAthavA / zRGkhalAvandha ityuktaH zRGkhalAyA iva zRGkhalAkAreNa bandho racanAvizeSaH zRGgalAbandhaH iti praznottaram / pavitramatitRptikRtkimiha kiM bhaTAmatraNaM bravIti dharaNIdharazca kimajIrNasaMbodhanam / harirvadati ko jito madanavairiNA saMyuge ___ karoti nanu kaH zikhaNDikulatANDavADambaram // 42 // pyodhrsmyH|| payo jalam / pAzcAtyavarNatyAgAt agretanavarNagrahaNena vAcyate / he yodha / atra pakArastyaktaH / agretanadhakAro gRhItaH / pAzcAtyarItyA he ghara he parvata, he rasa he ajIrNa / parvataM prati ajIrNasaMbodhanaM uktam / he sama ma lakSmIstayA saha vartamAnaH samaH tatsaMbodhanaM he hare / mayaH mayo nAmA kazcidaitya vizeSo hareNa hata iti bhAvArthaH / payodharasamayaH payodharasya samayaH kAlaH / meghAgame hi mayUrA vizeSeNa nRtyanti // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / bhavati jayinI kAjau senAhvayAdharabhUSaNaM vahati kimahiH puSpaM kIdRkusumbhasamudbhavam / mahati samare vairI vIra tvayA vada kiM kRtaH ___ kamalamukule bhRGgaH kIdRnibanmadhu rAjate // 43 // praagrNjitH|| parA utkRSTA / he rAga / pUrvavadatrApi pAzcAtyo varNastyajyate'tano gRhyate / gaga Araktatvam / adharasya Araktataiva prazasyate / gara garalaM raMji raMjatItyevaM zIlaM tat raMgayuktaM / 'raMja rAge / jitaH sugamam / parAgaraMjitaH parAgeNa kesareNa raMjitaH prINitamanAH / lohamayazRGkhalAkaTakavat anyonyamakSarANi saMkalpante'taH zRGkhalAjAtiH // iti shRngkhlaajaatiH| AhvAnaM kiM bhavati hi taroH kasyacitpraznavijJAH prAyaH kArya kimapi na kalau kurvate ke pareSAm / pUrNa candraM vahati nanu kA pRcchati mlAnacakSuH kenodanyAjanitamasamaM kaSTamApnoti lokaH // 44 // nIrApakAreNa // nIrAmakAreNetyasminnekAkSaraparihAreNa / atra dvitIyo rA iti varNaH parityajyate / he nIpa he vRkSa vizeSa / prAgvadekAntaritavarNagrahaNena pare anye AtmanaH kAryANi sarve kurvanti / parakAryakRtu viralaH / rAkA pUrNimA / atra pUrva ye varNAH parityaktAsta eva yojyante / he kANa ekAkSa / sarvairevAkSaraiH nIrApakAreNa nIrasya jalasya apakAraH abhAvasnena / nIraM vinA tRSA kaSTaM dadAti // kA saMbuddhiH subhaTa bhavato brUhi pRcchAmi samyak prAtaH kIdRgbhavati vipinaM saMpravRddhairvihaMgaiH / lokaH kasminprathayati mudaM kA tvadIyA ca jaitrI prAyo loke sthitamiha sukhaM jantunA kIdRzena // 45 // vIhArasevinA // he vIra / atrApi prAgvadekAntaritA eva varNA gRhyante / ravi ravaH zabdo vidyate yasmin tat ravi zabdayuktam / tyaktAkSarasaMyojana yA uttaraM kartavyam / hAse hAsye / senA sainyaM / vIhArasevinA vIhAra upavanAdiSu khelanaM devA. yatanaM jinAlayaM vA vIhAra sevate ityevaMzIlo vIhArasevI tena / athavA vIhArasya sevA vidyate yasyAsau tena / vIhArasevAyuktena manuSyeNa sukhamanubhUyata ityarthaH / ekAntaritavarNagrahaNenAtra zRGkhalAbandhasya dvitIyo bhedaH // iti ekaantritgRngkhlaajaatiH| granthimAnAgapAzakaH // 46 / / pranthimAnAgapAzakaH yasminnAgapAzabandhe pranthibadhyate saH pranthimAn / nAgAnAM sarpANAM pAzabandha eva nAgapAzakaH praznottaram // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| goSThI vidagdhajanavatyapi zocanIyA / ___ kIdRgbhavettaraNirazmiSu kA sadAsti durvAradarSadalitAmaranAyakApi kIdRzyakAri surazatrucamUgRheNa // 47 // tArakavirahitA // prathamAkSaradvayatyAgena vAcyate / kavirahitA kavinA paNDivena rahitA / anyAkSaradvayatyAgena pazcAdAnupUrvyA vAcyate / ravikaratA raveH sUryasya karatA kiraNabhAvaH / atra prAk kavirahitetyuttaraM kRtA pazcAt ravikaratA ityuttaraM kRtam / evaM kaviravi etayormadhye vi iti varNo naagpaashbddhH| tat baddhatvaM ca bandhada. zenAjjJeyaM praznArthavidvadbhiriti / tArakavirahitA tArakanAmA daityastena virahitA viyuktA kRtaa|| kIhakparairupahato bhavati kSitIzaH pRcchatyanucca iha kiM viditaM pavitram / vicchinnapANicaraNo janako yadIyaH - kIhakparairabhihitaH sa pumAnpunaH syAt // 48 // vyNgtnyH|| atrApyekAkSaraparihAreNa vaacyte| gatanayaH gatasyako nayo nyAyo yenAsau anyAyI rAjA / antyAkSaraikatyAgena pazcAdAnupUrvyA vaacyte|he nata he aprAMzo vAmana, gavyaM goridaM gavyaM gomUtraM gomayaM kSIraM dadhi sarpiH iti paJca / vyaGgatanayaH / vigatAni aGgAni hastAdIni yasyAsau vyaGgastasyAyaM tanayaH putra ityucyate paraiH / atrApi gatanata etayormadhyasthaprakAro pranthigatyA bAdhyate'ta eva naagpaash:naagpaashjaatiriti|| iti naagpaashjaatiH| bhASAbhizcitritaM yatsyAtsaMskRtaprAkRtAdibhiH / santazcitraM tadicchanti saMzuddhaM tvekabhASayA // 49 // saMskRtaprAkRtAdibhirbhASAbhiryacitritaM racitaM syAt tatpRSTaM citraM nAma / 'saMskRtaM prAkRtaM caiva saurasenI ca mAgadhI / paizAcI cApyapabhraMzaH SaD bhASA vibudhaiH smRtaaH|| kiM na syAtkIhakSaM mahato'pi ca tAdRzasya jlraasheH| diNamaNikiraNapphaMsaNapaDibujhaM hoi kiM gose // 50 // kamalavaNaM // kaM pAnIyaM alavaNaM lavaNaM kSArasastena rahitaM na bhavati / samudrasya jalaM kSArameva bhavet / saptAnAmapi samudrANAM madhye prathamo lavaNasamudraH / 'lavaNakSI. radadhyAjyasurekSukhAduvArayaH' iti sapta smudraaH| iti saMskRtena pRSTaM saMskRtenottaraM dattam / atha prAkRtena pRcchati prAkRtenaivottaraM dadAti-diNamaNIti / asya saMskRtaM likhyate 'dinamaNikiraNasparzanapratibuddhaM bhavati kiM prAtaH' iti / uttaram-kamalavaNaM kamabAno vanam / vaNamiti prAkRtabhASA // 4 vida. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / matsya hitamambu kIhakpRcchati rogI nizAsu kiM bhAti / ko'naGgo vadati mRgaH khe gammai kerisA raiNA // 51 // avisAmabhamireNa // avi na vidyante vayaH pakSiNo yasmin tat pkssirhitm| bakAdipakSiNo matsyAn nanti / he sAma he saroga / Amo rogastena sahavartamAnaH tatsaMbodhanam / bhaM nakSatraM / he eNa he mRga / iH kAmaH anaGgaH / apre prAkRtarItyA cocyate-khe gammai kerisA raiNA / asya saMskRtam-AkAze gamyate kIdRzena sUryeNa iti / uttaram-avisAmabhamireNa avizrAmabhramiNA / avizrAmA vizrAmarahitA bhramibhramaNaM yasya sa tena / bhramizabdasya bhamira ityAdezaHprAkRtabhASAyAm / vidhAmara. hitabhramaNazIla: sUryo gagane bhramana kutrApi tiSThatIti tAtparyam / iti saMskRtayuktaprAkRtodAharaNam // - iti sNskRtpraakRtjaatiH| prAyo bibhyati kIdRzAdarigajAdantaprahInA gajAH pRthvI saMprati kIdRzI nRpatinA rAjanvatI rAjate / prAyaH prAvRSi kIdRzI giritaTI dhatte ca kaH kaJjale majjhanne calie ghaNUazadiNe jAdaM saro kerisaM / / 52 / / saradAdavatAvibAhiraM // saradAt radAbhyAM dantAbhyAM sahavartamAnaH saradasta. smAt nirdantena gajena sadantahastinA saha yoddhumazakyamiti bhAvaH / avatA 'ava rakSa pAlane' avatItyavanaH tena avatA rakSatA / vidavA vigato davo vanavahiryasyAM saa| ahiH zeSanAgaH / aM viSNuM / agre apabhraMzabhASayA majjhane ityAdi / asya saMskR. tam-madhyAhe calite ghanAtyaya dine jAtaM saraH kIdRzam / uttaram-saradAdavatAvidabAhiraM / zaradAtapatApitaM bAhyaM / zarada Atapena tApitaM bAhyaM bahirbhAgo yasya tat // kRttaM kIdRzamaGgaM dantabhamaM kaM vadanti vidvaaNsH| atilaghuvAci padaM kiM ke risu suyaNesu hoi jnno|| 53 // vitraMtamaNu // visraM 'pUtigandhastu durgandho visaM syAdAmagandhi yat' ityamaraH / pUtigandhamadityarthaH / taM takAraM 'lutulasAnAM dantAH' iti vacanAttakAro dantyaH / aNu stokaM vA / aNuH paramANuH / agre caturthapAde'pabhraMzabhASA / kerisu iti / asya saMskRta tam-kIdRzaH svajaneSu bhavati janaH / uttaram-viSetamaNu vizrAntaM vizvasta mano yasyAsau / iti saMskRtayuktApabhraMzodAharaNam // iti sNskRtaapbhrNshjaatiH| kiM sukhamAhuH prAyaH kezavikAraM ca kA harerdayitA / kathamAbhA kasminnizi ko luccai vIlapulizANaM / / 54 // zamalakaMmAlaMbhe // zaM sukhaM alakaM 'alakAcUrNakuntalAH' itymrH| mA lakSmIH alaM atizayena bhe nakSatre / ataHparaMmAgadhIbhASA-ko luccai vIlapulizANamiti / asya saMskRtam-ko rocate vIrapuruSebhyaH / uttaram-zamalakamAlame samarakarmArambhaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| samarasya saMgrAmasya karma kArya tasya ArambhaH / vIrapuruSANAmiSTo bhavati / 'vIrapurisANam' iti caturthyarthe SaSThI / mAgadhIbhASAyAM sakArasya zakAraH / tathA rephasya lakAra iti bhaavH|| kaH stamberamasuta iti vikhyAtaH pRcchati sphuTaM hariNaH / ahiNavaNayalIlanno asAhuNo kena ujuDai // 55 // kalabhaeNa // he eNa he mRga / kalabhaH hstiputrH| 'dvAtriMzadvArSiko hastI kalabhaH' iti / atrottarArdhe mAgadhIbhASA-ahiNaveti / asya saMskRtam-abhinavanagarIloko'sAdhoH kena tyajati // uttaram-kalabhaeNa karasya daNDasya bhayena rAjJo daNDabhayena / lokA ujjaDanti na pazyantItyarthaH / iti saMskRtayuktamAgadhIbhASodAharaNaM darzitam // iti saMskRtamAgadhikam / kopAruNaM kimaruNAgrasarasya pUrva___ kASThAgraniSThitatanorupamAnapAtram / pattaM khaNeNa maraNaM saarassa raNaM puttehi kiM pavisiuNNa turaMgamatthaM // 56 // kapilapanaM // kapilapanaM karmarkaTasya lapanaM mukham / kapivadanamapyAraktaM bhavati / agre paizAcI bhASA-pattamityAdi / asya saMskRtam-prAptaM kSaNena maraNaM sagarasya rAjJaH putraiH pravizadbhiriha kiM ca turaGgamArtham / uttaram-kapilapanaM kapilanAmna RSe. vaMdanaM tatprati pravezaM kurvadbhistaiH tatkSaNAt eva maraNaM prAptamityarthaH / kapilapamityatra paizAcyAM vanazabdasya AdivakArasya pakAratvena zravaNAt panamiti syAt / / kaM prINayanti jaladAH sainyaM kIDhapalAyate samarAt / dhatte zirodharA kiM ruddaziraM kerisaM hoi // 57 // cAtakaMkAtaraMkaM // cAtakaM bappIhaM / kAtaraM bhIraM / kaM mastakaM / caturthapAde paizAcI-ruddeti / asya saMskRtam-rudraziraH kIdRzaM bhavati / uttaram-cAtakaMkAtarakaM jAtagaMgAtaraMgaM jAtA utpannAH gaGgAyAstaraGgA lahayoM yasmin tat / rudrasya zirasaH sakAzAdeva gaGgA niHsarati / atra paizAcyAM jakArasthAne cakAraH gakArasthAne kakAro darzitaH / iti saMskRtayuktapaizAcIbhASodAharaNaM darzitam // iti saMskRtapaizAcikam / ko varNAdyaH ka jaladhisutA kaM ca dIrghA disaMjJa prAhurbuddhAH kamajayadasau tArkikaiH ke kriyante / Amacyo viH kathaya viditaM kiM padaM hetuvAci jA NacI e imai mahisA sAvi bollei kIse // 58 // aecammAraMvAdAvehi // aH akAraH mAtrikAyAM dvipaJcAzadvarNeSu kharANAM madhye prathamo'kAraH svara evAsti / yathA aiuNa, Rlaka, ityAdiSu pAThaH / e aH zabdaH kRSNavAcakastasmin e kRssnne| caM cakAraM / mAra kNdrp| prAyo jinenaiva kaMdo jitH| jinasya sarvathApi strIsaGgo nAsti / ata evedamuktam / vAdAH anyonyaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / saMskRtajalpanAdizAstrakalahAH / he ve he pakSin / yato'rthaH atone laukikabhASAjANaccIe iti / alyArthaH jAyA mahilA strI hi NacI nartayituM e esa imada AyAti sAvi api nizcitaM kIse kIdRk bollei jalpati / uttaram aecammAraM. vadAvehi / ae iti AmantraNe / cammAraM Dholam / vAdAvehi vAdaya / asya saMskRtam-aye mRdaGgaM vAdaya / ahaM nartayAmi / tvaM vAyaM vAdayeti jalpantI Agacchet // zabdaH kaH syAtpuruSavacanaM kuNDalI ko smarAreH kAmAmbhogheherirudaharadvIvadhaH pRcchatIdam / hAMDI kuNDI aNisi naraDA kIsa ahmAra etthaM jo pucchillA sa puNa parihAruttaraM kIsa dei // 59 // nAhIkuMbhAra // nA pumAn / ahI sapau / kuM pRthvI / he bhAra / agre laukika. bhASA-hAMDI kuMDI ityAdi / naraDA iti narasaMbodhanam / a brahmAra / etthmsmdrthii| hAMDIkuMDI lokabhASA / haMDikAH bhANDAni kuMDikAH kuNDAni / kIsa katham / aNisi nAnayasi ityevaM jo pucchillA yaH pRcchet / tasya sa puNa saH zrotA taM punaH pari. hAruttaraM pratyuttaraM kIsa dei kIdRk dadAti / asyA ekIbhUtaM saMskRtam / he nara, asmadartha haMDikAH kuMDikAH kathaMcana Anayasi evaM yaH pRcchet tasya saH zrotA taM prati punaH pratyuttara kIhak dadAti / uttaram -nAhI kuMbhAra nAsti kuMbhAraH kuMbhakAraM vinA bhANDAni kuta AnayAmItyuttara dIyate / iti saMskRtayuktalokikabhASodAharaNaM darzitam // iti saMskRtalaukikaM / iti citrjaatiH| ekabhASAyAH saMzuddhaM praznottaramko nivasai sacchaMdaM suMdara girigahaNakuMjamabbhammi / saha ajuNeNa jojjhuM zihigamaNo keriso hoi / / 60 // srbhssvraahvggo|| atha zuddhaprAkRtam-ko nivasai iti / vyAkhyAhe sundara subhaga, giregahane parvatasya kaThine kunjamadhye khacchandaM khecchayA ko niva. sati / uttaram-samagreNa / sarabhasasavarAhavaggo zarabhA aSTApadAH, zazAH prasiddhAH, varAhAH sUkarAH, teSAM vargaH samUhaH / kuche nilInastiSThati / 'nikuJjakujau vA klIve latAdipihitodare' ityamaraH / tathA saha ajjuNeNeti / zikhI mayUro gamanaM yasya saH zikhigamanaH kArtikeyo'rjunena saha yoddhaM yuddhaM kartuM kIdRzo bhavati / uttaram - tairevAkSaraiH / sarabhasAH vegavantaH IdRzAH ye zabarAH bhillAstaiH sArdha Ahave saMgrAme gacchatIti AhavaggaH AhavAgyogAmI vA // kA harai maNaM paiNo guNagaNajuvvaNazalAhaNijjussa / kayacaDacaDatti saddA hUyAsA kerisA huMti // 61 / / sarisavahuyA // kA harai iti / guNAnAM gaNena samUhena yauvanena ca zlAdhyasya ca punarAryasya zreSThakule jAtasya / AryaputrasyetyarthaH / IdRzasya paiNo patyumanaH kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / harati / uttaram-sarisavahuyA sadRzzI samAnavayoguNA vadhukA snuSA bhatumano hara. tIti bhAvArthaH / tathA kayacaDa iti / kRtaH caTacaTaditi zabdo yaiste hutA agnayaH kIdRzA bhavanti / uttaram-tairevAkSarairbhinnArthena / sarisavahuyA srsspairhtaaH| siddhArthe to hutAzanazcaTacaTAyate caTacaTazandaM kurute // iti zuddhaprAkRtam / pANiggahaNaNiyaMsaNu sohai kahiM maMDiuM / sAhasavaduvi vIra pairipubalaM kehiM khaMDiuM // 62 // samaraMgaNehiM // atha zuddhApabhraMzI bhASA daryate-pANiggahaNeti / pANigrahaNasya vivAhasya nivasanaM vastraM kairmaNDitaM zobhitam / uttaram-samAnaraGgakaraNaiH tulyaraGgapradAnena / tathA he vIra sAhasavaduvi sAhasena yukamapi pratiripubalaM sainyaM kaiH kRtA khaNDitaM cheditam / layeti zeSaH / uttaraM tadeva / samaraMgaNehiM saMgrAmAGgaNaiH mayA vairibalaM bhanmamiti bhaavaarthH|| rasiaha keNa uccADaNa kijai juya iha mANasu keNa uvijai / tisiya lou khaNi keNa suhijjai eha paho maha bhuvaNe vijai / / 63 // nIrasarAeNa // rasiaha keNa iti / rasikAnAM zumArAdinavarasavijJAnAm / athavA zrIrAgAdiSadatriMzadrAgarasa vijJAnAm / kenoccATanudvimacittatA kriyate / utta. ram-nIrasarAeNa nIrasazcAsau rAgazca nIrasarAgastena / duHkhareNa rasikA udvijanti udvegaM prApnuvantItyarthaH / tathA yuvatyAH navayauvanAyAH striyA mAnasaM cittaM kenodvijyte| uttaram-nIrasarAgeNa nIrasena zArAdirasarahitena yo rAgaH saMbandhastena / athavA nirgato raso balaM puruSArthatvaM vA nIraso vRddhaH tasya rAgeNa / yuvatyai tu vRddho na rocate / tathA tRSito lokaH kSaNaM kSaNamAtraM stokakAlaM kena sukhI kriyate / uttaram-nIra. zarAveNa nIrasya jalasya zarAvaH pAtraM kozikA tena / kozikApramANamapi jalaM tRSitasya kSaNaM sukhayati / tathA ehapaheti / etadayaM mama praznaH bhuvane kena gIyate / jagatritayamadhye gIyata ityarthaH / uttaram-nIrasarAgeNa nitarAM raso nIrasaH, vizeSeNa rasayukto rAgaH saukaNThyaM yatrAsau nIrasarAgastena / atisukaNTharAgeNa mama gRhe gIyata ityarthaH / evamasyArthacatuSTayaM jJAyate // iti shuddhaapnNshm| suyalo mehaM pucchai meho via taM vahA suyalaM / keNa yA sayalasuyA keNa jaNo visai pAyAlaM // 64 // balAhakavileNa // atha zuddhamAgadhIbhASAmAha-muyalo mehamityAdi / zukaro medhaM pRcchati / tathA megho'pi taM zUkaraM pRcchati / ubhayoH praznamAha-sagarasutAH sagaracakravartinaH putrAH kena hatA iti zUkareNa meghaH pRssttH| meghaH kathayati uttaram / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / balAha kavileNa he varAha he zUkara, kapilena RSiNA / tathA meghaH zUkaraM pRcchatikeNa jaNo visai pAyAlaM jano lokaH pAtAlamadholoka kena vizati / zUkaraH kathayati / uttaram-he balAhaka he megha, vilena bhUmidvAreNa / bhUmidvAreNa pAtAlaloke prvishyte|| dhavalujalehiM kehiM sohai dharaNI masANadesassa / / narayassa racAI nAkarhi samappatinihitaM katAipi // 65 // nalakalaMkehiM // dhavalujalehimiti / smazAnadezasya dharaNI pRthvI dhavalojjavalaiH kaiH zobhate / uttaram-nalakalaMkehiM narANAM manuSyANAM karakairasthipaJjaraiH / atra rakArasthAne lakAraH / tathA narakasya rakSapAlAH kaiH pariveSTitA bhavanti / tairevAkSaraiH narakasya raMkairvarAkaiH // iti zuddhamAgadhikam / verI puccadi kakane rAyati kasano ghano kahiMkha / kaccAI nA kahiM samappati nihitaM katAI pi // 66 / / ahitapakkhehiM // atha zuddhapaizAcI bhASocyate-verI puccadi ityAdi / vairI pRcchati kRSNaH zyAmo ghano megho gagane AkAze kaiH kRtA rAjati iti pRSTe uttaram --ahitapakkhehiM he ahita he zatro, pakkhe hiM pakSIhiMti / saMskRtaM pakSibhiriti / balAkAprabhRtipakSibhiH zobhate / tathA kaccAI iti nihitaM nizcitaM kRtAnyapi kRtyAni kAryANi kaina samApyante / ayaM bhAvArtha:--saMjAtamapi kArya kairbhaGgamApadyate na samA* pyate samAptabhAvaM nApadyate / atrottaram-tadeva / ahitapakSibhiH zatrupakSIyairevArthAH bhajyante // pattUna kiM phaTacano nicatehatAnA atthAsanaM phacati caMphanisUtanassa / bhottUna khorataratukkhasatAi pAvA __ mohAndhakAragahanaM lapa kiM laphanti / / 67 / / visamaraNaM // pattUna kimityAdi vsnttilkaacchndH| asya bhASAzlokasya saMskR. tazloko likhyate-prApyAtha kiM bhaTajano nijadehadAnAdardhAsanaM bhajati jambhaniSUda. nasya / bhuktvA ca ghorataraduHkhazatAni pApA mohAndhakAragahanaM vada kiM labhante // bhASA--lokasya vyAkhyA-phaTacano bhaTajanaH nicatehatAnA nijasyAtmano dehasya dAnAt kiM pattUna kiM prApya caMphanisUtanassa jambhaniSUdanasya indrasya atthAsanaM ardhAsanaM phacati bhajati ityevaM zabdArthaH / uttaram-visamaraNam / viSamaM ca tat raNaM saMprAmazca viSamaraNaM tat viSamaraNam / raNazabdo npuNsklingge'pyukH| kaThinasaMgrAmaM prApya yoddhA indrasyArdhAsana sevate / saMgrAme dehadAnAt khargaprAptiriti paurANikA vadanti / tathA pAvA pApAH / khorataratukkhasatAi ghorataraduHkhazatAni bhottUna bhuktA mohAndhakAragahanaM moho ajJAnamevAndhakArastena gahanaM nibiDaM kiM phalanti kiM prApnuvanti / he Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tRtIyaH paricchedaH / vidvan , tvaM lapa vd| ayamarthaH-pApino ghoraM duHkhaM bhuklA bante kiM phalaM lbhnte| uttaram / visamaraNaM viSeNa maraNaM nAzaM viSamaraNam / pApino'nte viSaM bhuktA priya. nte'ymbhipraayH|| iti zuddhapaizAcikam / jA nIyANai niMde bhiMbhalA sA kisi vuccai bolla re saMbhAla / jo tilasarisava pIDai jANa kisi bhaNijai sovi prANI // 6 // satelI // atha zuddhalaukikabhASAmAha-jA nIyANa ityAdi / yA strI nidrayA bhibhalA vyAkulA kiMcit nIyANai na jAnAti saMbhali he sakhi / iti zrukhA praznottaratvaM bola re vada / sA kisi vuvai sA kIdRzI ucyate / uttaram / sutelI sA suptotthitA ucyate / tayA jo tilasarisava yo jJAtvA tilAMzca sarSapAMca pIDayati ghANiyantreNa tailAdi niSkAsayati sovi nANI so'pi jJAnI zilpikaH kIkU bhaNyate ucyate / atrApyuttaram-sutellI / 'dhUsarazcAkrikatelI' iti vacanAt / loke 'ghAMcItelI' iti nAma prasiddham // iti shuddhlaukikm| iti saMzuddhajAtiH // etAvatApi dimAtraM praznAnAM darzitaM mayA / yena yena hi mAdyanti tadvidastattadRhyatAm // 69 // iti tRtIyaH pricchedH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 vidagdhamukhamaNDanakAvyam / caturthaH paricchedaH / vyaktIkRtya kamapyartha svarUpArthasya gopanAt / yatra bAhyAntarAvarthau kathyete tAH prahelikAH // 1 // prahelikAnAma pRSTam / sA dvidhArthI ca zAbdI ca vikhyAtA praznazAsane / ArthI syAdarthavijJAnAcchAbdI zabda vibhAgataH // 2 // taruNyAliGgitaH kaNThe nitamba sthalamAzritaH / gurUNAM sannidhAne'pi kaH kUjati muhurmuhuH // 3 // pAnIya kumbhaH // sA dvidhA ArthI zAbdI ca / dviprakArAyA udAharaNam / zlokoktavizeSaNairupetaH saH kaH syAt he vidvan, tvaM brUhi kimuttaraM dAtavyaM vicAryatAmiti / evaM vizeSaNAnAM bhAve vicAryamANe IdRzo yuktyA bhartA jJAyate / bhartApi taNyA sotkaNThamA liGgayate / tathA kAntApriyo bhartA ubhayathApi nitambasthAne guhya pradeze tiSThet / tathA ca gurUNAM mAtRpitRzvazrUzvazurajanAnAmapre'pi striyaM kAmayate / ityevama* bhiprAyeNa bAhyo'rthaH / Abhyantarastu pAnIyakumbhaH / so'pi kUpasarovarAdau jalena bhRtvA zirasyAropaNasamaye taruNyA hastAbhyAmAlinyate / prANAdapi kAntaH priyaH kakSAnitambasthAne ca gRhyate / gurUNAM vRddhaghaTAnAmuparyupavizya kUjati baDabaDAyate ato ghaTa evAyaM nizcayIkRtaH ityevamAntarArthaH kenApi na jJAyate / evamarthasya dvaividhyaM darzitam // ApANDu pInakaThinaM vartulaM sumanoharam / karairAkRSyate 'tyarthe kiM vRddhairapi saspRham // 4 // i pakkabilvaphalam // yat zrokenokaM tat kiM / he zrotaH tvaM brUhi / uttaram - prakaTabhAvena striyAH kucayugalamiti jJAyate / AntarArthastu pakvabilvaphalamiti / ivi vAhyAntarArthayorbhedena ArthI prahelikA // ityArthI jAtiH / durvAravIrya sarupi tvayi kA prasuptA zyAmA sapatnahRdaye supayodharA ca / tuSTe punaH praNatazatrusarojasUrye saivAdyavarNarahitA vada nAma kA syAt // 5 // zastrI // zastrI lohasya churikA zyAmavarNA lohamayatvAt / suSThu payo jalaM dharati sA / loheSu pAnIyaM dIyate / punaH sA eva zastrI AdyavarNena zakAreNa rahitA satI strI iti tiSThati / kIdRzI strI / zyAmA SoDazavArSikI / supayodharA suSThu payodharau stanau yasyAH sA / IdRzI strI tvayi tuSTe sati zatrUNAM hRdayopari khelate zete vA / ityevaMzabdasya vibhaGgAdakSarasya lopAt dvAvarthau kRtau / ata eva zAbdI prahelikA // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / sadArimadhyApi na vairiyuktA nitAntaraktApi sitaiva nityam / yathoktavAdinyapi naiva dUtikA kA nAma kAnteti nivedayAzu // 6 // saarikaa|| punaranyaprakAreNa zabdabhAjanAM drshyti-sdaarimdhyeti| vyAkhyAhe kAnta he priya bhartaH, tvaM Azu zIghraM iti pUrvoktaM nivedaya kathaya / sA kA nAma syAt / yA sadA sarvadA bharINAM madhye sthitApi vairimiyuktA na zatrubhiryuktA na vi. yte|'n vairayuktA' iti pAThe vaireNa virodhena yuktA nAsti / evaM virodhAbhAsaH / uttaramsArikA / atraivaM virodhaparihAre'rtho vidheyaH / zArikA iti zabdamadhye arizabdaH vArikAro vartate / paraM kaizvitsArdhaM vairaM nAsti / punazca yA nitAntaM atizayena rakA raktavarNApi nityaM sitA zvetaiva sA sitA kathamucyate / atrApi virodhaH / atrApi virodhaparihAre'yamartho vidheyaH / rakArakakArayuktApi sitaiva sakAreNa itA yuktA sitA / sArikA ityatra sakArarakArakakAravarNAH santi / kAntA iti zloke kRte kAnto yasyAH sA kAntA / sArikA iti zabde ante kA iti varNo vidyate / kAntA kAmanIyA manoharA vA ityevaM vizeSaNatrayopete sati sArikA iti zabdaH / 'ramavAnI soMgaTI' iti bhASA ghaTate / katham / arINAM ramaNavatAM madhye sthitApi kaizcitsAdhe vaira nAsti / parai sA uparibhAge raktA adhobhAge zvetA paraM kAntA sundarA iti / tathA yathoktavAdinyapi dUtI naiva bhavati yathA ucyate tathA vadati / para dUtI sA na / atrApi virodhaH / dUtIdharmastvIdRza eva sArikA tu pApavyamAnA yathoktaM paThati para dUtI na bhavati / eSA sArikA kathyate / popaTI kAbarI iti bhASA / iyamapi zAbdI prahelikA // iti zAbdI jaatiH| nIrasa uNa bahuguNavaMtau bhamai niraMtara niJcala hutu / tarugigijiNau palupatrutasu jo parijANai pavisojagijasu // 7 // guNavRkaH // atha laukikabhASayA zAbdI prahelikAM darzayati-nIrasa iti / vyAkhyA-nIrasaH kaH punarbahuguNavAn vartate / yo nIrasaH saH guNavAn kathamiti virodhaH / uttaram-guNavRkaH / 'guNavRkSastu kUpakaH' guNairdavarakairbaddho vRkSo guNavRkSaH / prasiddhabhASayA 'vahANano kuvAthaMbha' saH ca nIre jale zete'sau nIrazayaH / vA nirgataH raso yasmAt saH nIrasakaH / atizuSkalAt bahumirguNairdavarakairbadhyate / ato bahuguNavAn / tathA bhamai niraMtara nityaM bhramati paraM nizcalaH san tiSThati / yazcalan saH nizcalaH kathaM bhavediti virodhaH / atrApi vAhanena bhramamANena sArdha bhramati / AtmanA tvekatraiva tiSThati / tathA tarUvRkSa iti gIyate kathyate paraM phalapatre na staH guNavRkSa ityucyate phalaM ca patraM ca na bhavati / jo parijANai yo naro'syArthasya parIkSAM khabhAvaM jAnAti sa pumAn bahuyazaHprApnoti itykssraarthH|| ghari ghari callii sayalapiyArI jIvaMtI verayarI sAho nArI / khaNi bambhai khaNi bhuci khaNi ekalI taha jANasu beha jAi nI pillI 8 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 vidagdhamukhamaNDanakAvyam / pAzAsArI // gharighari iti / vyAkhyA-gRhe gRhe vrajati pratigRhaM yAti para sakalajanapriyA sA nArI jIvati yadA tadA vairakarI virodhakAriNI bhavediti zeSaH / kSaNena badhyate kSaNena mucyate tathA jAnItha yUyaM yathA kSaNena ekAkinI preritA satI no yAti / uttaram-pAzAsArI pAzakasArikA bandhanadavarakeNa yuktA popaTI kAba* riyA bhASA / athavA ramAvAnA pAzAsahita soMgaTI iti bhASA / sA ca pAzAsArI gRhe gRhe kASThAdau vrajati / yatraiva yAti tatraiva priyA / sA ca yAvajjIvati tAvat krIDAkaturvairakarI duHkhadAyakA mriyamANA sukhAya syAt / kSaNena badhyate calituM na zaknoti kSaNena mucyate calati etadrItyArthadvayaM jAtam / iti zAbdI laukikabhASA // iti prhelikaajaatiH| kAlasArAdikaM hRdyamajamArAdi gUDhakam / vidagdho durvigdhAnAM kurute darpazAntaye // 9 // kAlazca sArazca kAlasArau tau AdI yasya tatkAla sArAdikaM hRdi bhavaM hRdyaM nAma pRSTam // anunetuM mAninyA dayitazcaraNe sarAgacaraNAyAH / yAvatpatitaH sa tayA tatkSaNamavatAritaH kasmAt // 10 // kAlahRdyaM // kAlo rajasvalatvAdidinaM avagamyate / asyAyaM bhAvaH-kAlasya ca sArasya ca jJAnaM hRdaye sthApyate pazcAtpRcchayate / ataeva hRdya miti paNDitairapi duHkhe. nAvabudhyate IdRzayA zlokoktayAnayA striyA yo dayito dUrIkRtaH / saH kasmAtkena hetunaa| he vidvan , tvaM brUhi iti pRSTam / atra heturvakturhRdayastho'pyanuktena jJAyate dhImadbhirapi ataeva hRdyam / atra hetumAha-rajaskhalanAt strIdharmatvAt / ahamaspR. zyAsmIti mAM mA spRzeti vijJAyAvajJAto nijadayitahRyo bhAvaH zlokamadhyena bhavati rajakhalAkAlo hRdya iti // avalokya stanau vadhvA guJjAphalavibhUSaNau / niHzvasya rodituM lagnA kuto vyAdhakuTumbinI // 11 // sArahRdyaM // etacca rodanaM tayA kutaH kRtamiti praSTavyam / hRdyo'yaM bhAvaH gajAdivadhe samartho'yaM muktAphalAnAM hAraM paridhApayediti putrasya gajAdivadhe'samarthatvaM vijJAya tayA kuTumbinyA vadhUkucAvAlokya niHzvasya ca ruditam kSINabalatvena nijaputrasyAsamarthatvaM vicAritam / stanayorAraktatvena vadhvAH navayauvanatvaM cintita. mityAkUtam / putrasya asArato rodanahetuH / sa tu hRdyaH praSTahRdayasthaH kathanaM vinA na jJAyate / iti sArahRdyam // iti kaalsaarjaatiH| daradicUyamaulaM picchiya sahi yAhi virahiNI sahiyam / namiuM kaMkellitarU cUuM caraNAhado katto // 12 // . rAgadveSahRdyaM // laukikabhASayA anyadapi hRdyameva darzayati-daradiDheti / vyAkhyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / cUtasyAmrasya mukulaM puSpodmaM ISat dRSTvA kAcitsakhI virahiNI satI sakhyAH saMmukha pazyati / sakhI prati darzayitvA kaMkalitarurazokavRkSaH zirasA praNataH / cUtazcaraNe. nAhataH / tatkutaH iti vo vicAraNIyaH bhAvo'yaM gUDhaH / atra bhAvaH zlokamadhye likhito nAsti / kiMtu hRdi vartate / sa cAyam / Ane mukuladarzanAdvirahiNyA viraho dIpitaH / tato duHkhaM kulA AmrastayA caraNena htH| tathA kaMkalitapharapraphu. llitatvAtsvasadRzaH praNato'yaM hetujhayate / yasyAH bhASAyA arthAntaraM likhyate / ISat dRSTrA cUtamukulaM virahiNIM sakhI prekSya sakhIbhirazokavRkSo namitaH |cuutH pAdAhataH / tatkasmAddhetoH / azoke puSpite sati sakhyA priyaH sameSyati / ataH kAraNAtpraNataH / cUtadarzane sati asyAH sarakaSTaM jAtamiti kAraNAt hataH / iti rAgadveSahRdyam // picchantamaNimisacchaM picchiya vahUkayA jhatiti bhikkhayaraM / daMsiya kayAiM sIse katto do jAikusumAiM // 13 // anyacca hRdyaM kathayati laukikabhASayA-picchantamityAdi / vyAkhyA-kayAcidvadhUkayA animiSAkSaM nimeSarahitanetraM IdRzaM prekSantaM vilokayantaM kaMcana bhikSAcaraM bhikSukaM picchiya dRSTvA jhaTiti zIghraM tayA dve saMkhye jAtIkusume japApuSpe taM bhikSukaM darzayivA khazIrSe kRte mastake dhRtvA tasmai darzite / katto tatkutaH kasmAddhetorityucyatAmiti praSTavyam / atrApyevaM hRdyam / bhikSAcareNa sA mayA sasnehaM vilokitA tayA tu jAtIkusumayorucasthAne dhAraNena nijajAtiretatkusumavadujvalA / ubhayapakSa vizuddhAsmyahaM khadyogyA nAsmItyuttaraM dattam / akArya naiva kartavyam / ayaM bhAvo'sti / iti kaalsaaraadihRdyjaatiH| ravisutakRtagokarNaH zrutiviSayaguNAmbaro vanAtmadharaH / narakazirA jagadakhilaM ciramavyAdasamarukpANiH // 14 // ajguuddhkm|| ajamArAdigUDhakam / ajazca mArazcAjamArau tau AdI yeSAM te'jamArAdayaH padapAdArthAH te eva gUDhAH guptAH yasmin tat ajamArAdigUDhakam / asyAyaM bhAvaH-ajaH zaMbhustadvAcIzabdo gUDho yasmin tat ajagUDham / mAraH kAmaH sa eva gUDho yasmin tat mAragUDham / vibhaktyantaM padaM tadeva gUDhaM yasmin tatpadagUDhaM / zlokasya caturtho bhAgaH pAdaH sa eva gUDho yasmin tatpAdagUDham / arthaH zabdArthaH sa eva gUDho yasmin tat arthagUDham / iti paJca pRSTAnAM udAharaNAni vakSyati / asmruupaanniH| na samo'samo viSamaH sa cAsau rukcAsamaruka zUlarogaH / trishulmityaayudhvishessH| saH pANau haste yasya saH zUlapANirmahAdevaH / evametannAmaguptaM jJApitam / tripAdo. guDhArthavizeSaNairajo mahAdevo varNitaH / iti ajagUDhakam // iyamekA jaatiH| kubhremasuprInayanAzrayAzadagdhonmadA darduraharSakAle / svajanmabhakSapriyabhojanAzA nRtyanti bhImAnujagojabhAjaH // 15 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / . atra vizeSyapadaM gUDham svajanmabhakSapriyabhojanAzAH iti, vizeSyapadaM svasmAjanma yeSAM tAni khajanmAni khApatyAni tAni bhakSayanti te svajanmabhakSAH sIste eva priyAH bhojanasya AzAH yeSAM te IdRzAH mayUrAH iti mayUranAmagopitam / dardura. harSakAle durdurANAM maNDUkAnAM harSakAlo varSAkAlastasmin iti varSAnAma gopitam / kiMbhUtAH mayUrAH / kuM pRthvI dharanti te kudhrAH parvatAsteSAminaH khAmIH himAcalastasya sUH putrI pArvatI tAM prINAtIti prImahAdevastasya nayanastha AzrayAzo netrava. histena dagdho yaH kAmastena unmadA unmattAH / atra mArasya nAma gopitam / iti mAragUDham / / iyamapyekA jaatiH| vAtAcchItiraridhro'raM vo haratAnmahAsurIdayitaH / vIDAbAjyAnaukA vArvAhAbhosamastAnAH // 16 // ___ atha kSepakaH zloko'yaM / vyayavAsAH paJcazirAH yari-nAribhUSaNaH / asiromA kriyAdurvaH zaGkAlAyanavIkSaNaH // 17 // atra gUDhArthayojanA vartate / mahAsurIdayita ityasmAt Idayita iti vizeSyapadaguptaM dhutamasti / atra kriyAdurva ityasmAdvAkyAt uriti vizeSyaM gUDham // iti padagUDham // pdguuddhN| dayAvAnprayataH zuddhaH prabuddhaH kmleshnnH| pApApahastribhuvanaM buddhaH pAyAdapAyataH // 18 // atra buddhaH pAyAt iti caturthaH pAdaH pUrveSu triSu pAdeSu gupto'sti / ko'rthaHcaturthapAdasya varNAH prathamadvitIyatRtIyapAdeSvantargopitAH santi / samyagvicArya vilokitvyaaH|| na majjati kaciddoSe prINAti jagato mnH|| ya ekaH sa paraM zrImAn ciraM jayati sajjanaH // 19 // atrApi caturthaH pAdo gUDhaH ciraM jayati sajjana iti pAzcAtyatriSu pAdeSu yopito'stIti vicArya sadbhidraSTavyaH // iti pAdagUDham // pAdagUDhaM / iyamapyekA jaatiH| dRSTo mayA sakhi brUhi rodayitvA gato'dya mAm / bhadre kalyANinI bhUyAH prAcI pazya vinirmalAm // 20 // atra bhAvaH kaH / yatheyaM prAcI nijabhartuH sUryasya viraheNa rAtrau duHkhitApi adhunA sUryodaye vikasitA sazobhA jAtA tathA lamapi bharturAgame vilAsaM prApsyasIti bhAvaH sakhyA jnyaapitH|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / dAhiNapavaNunviggA sammIlai loyaNAiM pahiyavahU / niuNasahI uNa tIe kaNNa vivarehiM Dhakehi // 21 // dAhiNa iti / vyAkhyA-kAcitpathikavadhUdakSiNapavanenodvinA vyAkulIkRtA satI locane saMmIlayati AcchAdayati / tadA ca tasyA nipuNasakhI pravINavayasyA tasyAH pathikanAryAH karNayorvivare chidre aGgulyA Dhakkayati / mudrayatItyarthaH / tatsakhyA karNAcchAdanaM kasmAtkRtaM ityartho gUDha vicaarnniiyH| tacaivaM tayA dakSiNapavanamasahamAnayA nijanetre mudrite / sakhyA ca virahiNIlAnmA kadAcitkarNamArgeNAsyA jIvo vrajedi. tyatastasyAH karNau pihitAviti bhaavH| atha pAThAntaram / pathikavadhUrlocanAni saMmI. lyti| kiNbhuutaa| dakSiNapavanodvimA nipuNasakhI punastasyAH kaNThamapi hstaishchaadyti| tatkatham / sA kaNThagataprANA ahamevaM manye / anyathAsyAH kaNThAtprANAH gamiSyanti // arthagUDhaM / iti guuddhjaatiH| stutinindAtadarthatvAhayarthamarthadvayodayAt / nihavAtkathitasyApi zabdavyAjAdapadbhutiH // 22 / / stutizca nindA ca stutininde / te vidyete yasyAM sA stutinindAjAtiH / dvau arthau yasmin tat vyartha pRSTam / kathitasyArthasya zabdakapaTena mithyAbhASaNAt apahutiriti nAmajAtiH / eSAM trayANAmudAharaNAni mUlagranthe saralAni bhavanti // bahudoSo guNadhvaMsI gohantA janapIDakaH / karotu viratho lokamastamAptamahodayam // 23 // viSNoH stutininde| satatamahitajanavatsalabahubhayapApakriyAparibhraSTaH / iha kalikAle kupatirjagatastvaM paramaduHkhakaraH // 24 // rAkSaH stutininde / iti stutinindaajaatiH| prasannavadanaH zrImAnayaM lbdhmhodyH| karapracArasubhago rAjA nandayati prajAH // 25 // candrabhUpatI / vinAyakAhitaprItirdevo gaGgAM babhAra yH| sarvadomAdhavaH sa tvAmavyAdavyarthavikramaH // 26 // hrihrau| iti dyarthajAtiH / sItkAraM zikSayati vraNayatyadharaM tanoti romAJcam / kimu nAgariko milito nahi nahi sakhi haimanaH pavanaH // 27 // 5 vida. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / rucirasvaravarNapadA rasabhAvavatI jaganmano harati / tatkiM taruNI nahi nahi vANI bANasya madhurazIlasya // 28 // apahnutijAtiH / svareSu binduyukteSu halAnAM yadabodhanam / tadvidumaditi prAhuH kecidvindumatImiti // 29 // bindu : anukhAro vidyate yasmin tat bindumatpRSTam // mAnasI nAbhasItyAdyA buddhyAdau nyAsato hi yAH / bAhulyenAprayogAstA neha tAsAM pradarzanam // 30 // ThiThaThaThaThAThaThTha ThiThThe ThiThoH ThuThuThThaThIThaThiThaH / ThaThakuThaThaThi kuThaThAThaThaThIThaThaThoThaThaThThaThaH || trinayanacUDAranaM mitraM sindhoH kumudvatIdayitaH / ayamudayati ghusRNAruNataruNIvadanopamazcandraH || 31 // kimukaM bhavati / bindumajjAteH prathamaM zlokaM vidhAya paJcAdye zlokasya varNAH bhavanti te lupyante teSAM sthAne ThakArAH bindavo vA kriyante / tatrasthAH svarAta - traiva sthApyante / evameSA bindumatI bhavati / paraM halAnAmabhAvAnna kenApi sa zloko vAcayituM zakyate / atra trinayanacUDAranamityasya AryAvRttasya varNasthAne ThakArA likhitAH santi / upariSTAcca kharA dattAH santi / etasyaiva zlokasya rItyA bindumatI lekhanIyA // sakhi vidhumadhyagataM kiM tava vadanamuta gaNDazekharasyAGkaH / etau vilokanAtparasparaM vismayaM kurute dRzyate ca // 32 // of sogs : / // 33 iti bindumajAtiH / sakhi vidhumadhyagataM kimityAryAvRttasya bindUn likhitvA kharA deyAH // kriyAdikaM sthitaM yatra padasaMdhAnakauzalAt / sphuTaM na labhyate tacca kriyA guptA dikaM yathA // 33 // kriyA iti kriyApadaM guptaM yasmin tat kriyAguptaM Adiryasmin tat kriyAguptAdikam | Adizabdena 'kriyAkAraka saMbandhaguptAnyAmantritasya ca guptaM / tathA samAsasya liGgasya vacanasya ca // ' suptirUpasya dvayasya vacanasya ca kArakazabde 'kartA karma ca karaNaM saMpradAnaM tathaiva / apAdAnAdhikaraNamityAhuH kArakANi SaT // rAjannavaghanazyAma nitriMzAkarSadurjayaH / AkalpaM vasudhAmetAM vidviSo dya raNe bahUn // 34 // 88 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / puMskokilakulasyaite nitAntamadhurAravaiH / sahakAradumA ramyA vasante kAmapi zriyam // 35 // etAni aSTa pRSTAnAM udAharaNAni vakSyante'nukrameNa-rAjannavaghanazyAma ityatra ava, vidviSo cha raNe ityatra dha, nitAntamadhurAravairityatra adhuH // iti kriyaaguptjaatiH| na karoti nAma roSaM na vadati paruSaM na hantyayaM zatrUn / rakhayati mahImakhilAM tathApi dhIrasya vIrasya // 36 // zaradindukundadhavalaM nagapatinilayaM manoharaM devam / yaH sukRtaM kRtamanizaM teSAmeva prasAdayati // 37 // atra dhIrasyeti pade dhIH, manoharamityatra manaH, iti kartRpadaM guptam // iti kartRguptam / sItkarAsArasaMvAhI sarojavanamArutaH / prakSobhayati pAnthastrIniHzvAsairiva mAMsalaH // 38 // subhaga tavAnanapaGkajadarzanasaMjAtanirbharaprIteH / zamayati kurvandivasaH puNyavataH kasya ramaNIyaH // 39 // sarojavanamAruta ityatra saraH / zamayatItyatra zamiti karmapadaM minnatvena // iti karmaguptam / pUtipakamaye'tyartha kAsAre duHkhitA amii| durvArA mAnasaM haMsA gamiSyanti dhanAgame // 40 // ahaM mahAnasA yAtaH kalpito narakastava / mayA mAMsAdikaM bhuktaM bhImaM jAnIhi mAM baka // 41 // duSTaM vA jalaM durvAH tena durvArA kaluSitajalena / mahaJca tat anaH zakaTaM ca mahAnaH tena mahAnasA // iti karaNaguptam / / ambhoruhamaye snAtvA vApIpayasi kAminI / dadAti bhaktisaMpannA puSpasaubhAgyakAmyayA // 42 // prazastyAyuktamArgasya tava saMmAnitAM zritAH / spRhayanti na ke nAma guNaratnAlaya prabho // 43 / / ambhoruhamaye ityatra aye| i: kAmastasmai aye caturthI / prazastyAyuktamArgasthe. tyatra prazastyai kalyANAya uktamArgasya // iti saMpradAnaguptam / / zilImukhaistvayA vIra durvArainirjito ripuH / vibhetyatyantamalino vane'pi kusumAkule // 44 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / sarasIto'yamuddhRtya janaH kaMdarpakArakam / pibatyambhojasurabhi svacchamekAntazItalam // 45 // alino bhramarAt / sarasItaH sarovarAt // 46 ityapAdAnaguptam / yA kaTAkSacchaTA pAtaiH pavitrayati mAnavam / ekAnte ropitaprItirasti sA kamalAlayA // 46 // vipadyamAnatA siddhA sarvasyaiva nirUSmaNaH / yathAtra bhasmapadbhyAM ca nirvANaM hantyayaM janaH // 47 // e kRSNe / kAnte bhartari / evaM saptamI guptA / vipadyamAnatetyatra vipadi kaSTe // itydhikrnnguptm| iti kArakaguptajAtiH / tUNeva madhumAse'sminsahakAradrumazvarI / iyamunidramukulairbhAti nyastazilImukhA // 48 // prAptamado madhumAsaH prabalA rukpriyatamo'pi dUrasthaH / asatI saMnihiteyaM saMhRtazIlAsakhI niyatam // 49 // unnidramukulA eH iti bhinne pade kriyete / iH kAmastasya eH SaSThyekavacanam / atra mAsaH candrasya // saMbandhaguptam / ekA jAtiH / sarvajJena tvayA kiMcinnAstyavijJAtamIdRzam / mithyAvacastathA ca tvamasatyaM vetsi na kvacit // 50 // kamale kamale nityaM madhUni pivatastava / bhaviSyati na saMdehaH kaSTaM doSAkarodaye // 51 // sarvaM jAnAtIti sarvajJastasya inaH khAmI tatsaMbodhanaM he sarvajJena he paNDitazreSTha, kamale ke ale iti padacchedaH / he ale he bhramara // ityAmantrita guptam / iyamapyekA jAtiH / . viSAdI bhaikSyamaznAti sadArogaM na mudhyati / ruSTenApi tvayA vIrazaMbhunAriH samaH kRtaH / / 52 // nityamArAdhitA devaiH kaMsasya dviSatastanuH / maNDalAmraM gadAzaGkhaM cakraM jayati bibhratI // 53 // viSaM kAlakUTaM atti saH viSAdI / dAraiH saha vartamAnaH sadAraH / ubhayatra dvitI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / 47 yAditatpuruSaH samAsaH / nityamArAdhitA devairityatra nityamAH nityaM mA lakSmIryasyAM saa| bhuvriihiH|| iti smaasguptm| iyamekA jaatiH| nitAntasvacchahRdayaM sakhI preyAnsamAgataH / tvAM cirAdarzanaprItyA yaH samAliGgaya raMsyate // 54 // kalikAlamiyaM yAvadagastyasya munerapi / mAnasaM khaNDayatyatra zazikhaNDAnukAriNI // 55 // nitAntakhacchahRdayamityatra nitAntamatizayena svacchaM nirmalaM hRt hRdayaM yasya saH nitAntakhacchahRt iti puMliGganirdezaH / kalikAlamiyamityatra iyaM agastyasya vRkSasya kalikA alaM atyantaM muneH manaH khaNDayati / kalikA iti striilinggnirdeshH|| iti liGgaguptam / iyamapyekA jaatiH| pramodaM janayatyeva sadArA gRhamedhinaH / yadi dharmazca kAmazca bhavetAM saMgatAvimau // 56 // sadArA ityatra rAH iti prathamaikavacanaM subantam / gRhamedhina iti SaSThI // subvcnguptm| iyamekA jaatiH| kasmAttvaM durbalAsIti sakhyastA paripRcchati / tvayi saMnihite tAsu dadyAtkathaya sottaram // 57 // atizayena pRcchantIti paripRcchati / iti yaGlugante antiparato rUpamasti / idameva rUpamekavacanaM jJAyate na tu bahuvacanena ataH tivacanaguptam // iti tivcnguptm| itimapyekA jaatiH| anyo'pyarthaH sphuTo yatra mAtrAdicyutakeSvapi / pratIyate vidustajjJAstanmAtrAcyutakAdikam // 58 // mahAzayamatisvacchaM nIraM saMtApazAntaye / khalavAsAdatizrAntAH samAzrayata he janAH // 59 // yatra prazne mAtrAbinduvisargANAM cyutakeSu kRteSu satsu dvitIyo'rthaH prakaTo jhAyate tat mAtrAdicyutakAdikam / cyutakazabdena kutracitsthAne nAzaH kutracit vinimyH| 'sAlaTo pAlaTo' iti bhaassaa| mAtrAcyutakaM Adiryasmin tat mAtrAcyutakAdikam / Adizabdena 'mAnAbinduvisargANAM cyutakAnyakSarasya ca / sthAnavyAnayozcApi' iti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidagdhamukhamaNDanakAvyam / ekasminnarthe nIraM jalam / dvitIye'rthe nIrazabdasya IkArasthAne akAraH kriyate / tadA naraM ityavaziSyate // tuSAradhavalaH sphUrjanmahAmaNidharo'naghaH / nAgarAjo jayatyekaH pRthivIdharaNakSamaH // 60 // nAgarAjaH zeSanAgaH ekasminnarthe / dvitIye'rthe nAgarAja ityasya AkArasthAne akAraH kriyate / tadA nagarAja iti syAt / himAcalaH // iti mAtrAcyutakam / iyamekA jaatiH| suzyAmA candanavatI kAntAtilakabhUSitA / kasyeSAnaGgabhUH prItiM bhujaGgasya karoti na // 61 // ekasminnarthe anaGgabhUH kAmasya sthAnaM IdRzI strI / dvitIye'rthe aThevAro lupyate tadA nagabhUH parvatasya malayAcalasya bhUmiH // yathA satprasavaH snigdhaH sanmArgavihitasthitiH / tathA sarvAzrayaH satyamayameva kuladrumaH // 62 / / ekasminnarthe ayaM me mama / bakuladrumaH azokavRkSaH / bavayoraikyam / dvitIye'rthe ayameva kuladruma ityatrAyamityasmAdanukhArastyAjyaH tadAyameva phulama iti sthitam / ayaM pumAn kule tuma iva humo vRkssH|| ___ iti binducyutakam / iyamapyekA jAtiH / mahIruho viGgAnAmete hRdyaiH kalApinAm / virutaiH svAgatAnIva nIravAhAya kurvate // 63 // ekasminnarthe hRdyaiH tRtIyAvibhaktiH / manoharairvirutaiH zabdaiH / dvitIyavAra hRyairityatra visargalope kRte hRdyaikalApinAM iti jAtam / hRdyaM sundaraM eka advitIyaM lapanti vadanti te hRdyaikalApinasteSAM viGgAnAm // agastyasya muneH shaapaadbrhmspndnmaasthitH|| mahAsuH khAtparibhraSTo nahuSaH sarpatAM gataH // 64 // ekavAra mahAsuH mahAnto'savaH prANA yasya saH / khAt AkAzAt / dvitIyavAraM surityatra visargalope kRte mahAsukhAt mahacca tatsukhaM ca tasmAt rAjyAt // iti visargacyutakam / iyamekA jaatiH| mahAnapi sudhIro'pi bahuratnayuto'pi san / virasaH kuparIvAro nadInaH kena sevyate // 65 // nadInAM inaH khAmI nadInaH samudra ityekasminnarthe / dvitIye'rthe nadIna ityasmAt nakAraH sakharo lupyate tadA dIna iti tiSThati / dInazabdena kRpaNadhanI pumAn // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / suzIlaH svarNagaurAGgaH pUrNacandranibhAnanaH / sugataH kasya na prIti tanoti hRdi saMsthitaH // 66 // ekasminnarthe sugato buddhaH jinaH / dvitIye'rthe sugata ityasmAt gakAraH sakharo lupyate / tadA suta iti syAt / sutaH putraH // iti akSaracyutakam / iyamapyekA jAtiH / tanotu te yasya phaNI garutmAn pANau murArirdayitA ca zayyA / nAbhau sphuranbhadramazubhradehaH padmAgatizcakramasau vidhAtA // 67 // haraH kSayI tApakaraH surezaH zAnto harirgotraripurvivasvAn / candro dvijihvAzrita ityupekSya lakSmyA vRtaH pAtu vidhirjaganti 68 kartRkarmakriyApadAni sthAnAntare dhRtalAt anvayo durlabho yasya vRttasya tadRttaM sthAnacyuta kathyate / evaM sarvatrApi draSTavyam / evaM yeSAM zlokAnAM madhye arthayojanikAyAM kRtAyAM satyAM yojanikA sthAnAntare dhRtAsti yo yasya zabdasyAnvayatvena lagati sa zabdasvatpAdyaM dhRto nAsti / ata eva sthAnacyutakam // iti sthAnacyutakam / iyamekA jAtiH / bhikSavo rucirAH sarve rasAH srvjnpriyaaH| kSamAyAmabhisaMpannA dRzyante magadhe param // 69 // ekasminnarthe bhikSavaH zvetAmbarAH / dvitIye'rthe bhikSava iti padAdbhakAralopaH kriyate tadA ikSava iti guDavRkSAH // satyazIladayopeto dAtA suciramatsaraH / jinaH sarvAtmanA sevyaH padamuthairabhIpsatA // 70 // ekasminnarthe jino vItarAgaH / dvitIye'rthe jina etasmAjakAro lupyate tadA ina iti sthitam // iti vyaJjanacyutakam / iyamekA jaatiH| sphoTayitvAkSaraM kiMcitpunaranyasya dAnataH / yatrAparo bhavedarthazzyutadattAkSaraM hi tat // 71 // cyute nAze sati tasminneva sthAne dattaM akSaramanyat yasmiMstat cyutadattAkSara pRSTam // sadAgatihatocchrAyastamaso vazyatAM gataH / astameSyati dIpo'yaM vidhurekaH zive sthitaH // 72 / / pUrNacandramukhI ramyA kAminI nirmalAmbarA / tanoti kasya na svAntamekAntamadanAturam // 73 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 vidagdhamukhamaNDanakAvyam / ekassibarye diipH| dvitIye'rthe dIpa ityatra pakAraM lupkhA tatsthAne nakAro hIyate tadA dIna iti / ayaM dIno vidhuzcandraH eka eva zive sthitaH / ekasminnarthe kAminI lii| dvitIye'rthe yAminI raatriH|| - iti cyutdttaakssrjaatiH| ambaramambhasi patramarAtiH pItamahInagaNasya dadAha / yasya vadhUstanayaM gRhamabjA pAtu sa vo haralocanavahniH // 74 // iti sthaancyutkm| kRtistu dharmadAsasya saugatasya tpkhinH| . vidagdhAnAM mukhAmbhojapravikAsakarI parA // 5 // iti caturthaH paricchedaH / iti zrIdharmadAsasUriviracitaM vidagdhamukhamaNDanaM kAvyaM saTIkaM samAptam / - . 1 yasya ambhasi gRhaM jalazAyitvAt / yasya ambaraM vastraM pItaM nityaM pItAmba. raparidhAnAt / ahInaH sarparAjastaguNasyArAtirgaruDaH yasya patraM vAhanam / yasya ca vadhUH bI anjA lkssmiiH| kiMca yasya tanayaM kAmaM haralocanavadhiH dadAha sa viSNuH vaH pAtu / evamasya sthAnacyutakasya gatiH sNpdyte| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com