Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ umAsvAmi zrAvakAcAra parIkSA jugalakizora mukhtAra
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira dillI krama maMgyA 4 kAla na
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakIrNaka-pustakamAlAkA caturtha puSpa umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA / [aitihAsika-prastAvanI sahita] __lesakA jugalakizora mustAra, 'yugavI saramAvA jisamAsa [granthaparIkSA 4 bhAga,svAmI samantabhadra, jinapUjAdhikAramImAMsA, upAsanAtattva,vivAhamamuha zya, vivAhakSetrapraka. jainAcAryoMkA zAsanabheda, vIrapuSpAJjali, hama dukhI kyoM haiM, merIbhAvanA, nilyabhAvanA,mahAvIrasaMdeza, siddhisopAna aura mutsAdhumbharaNa-maMgalapATha Adi aneka granthoMke racayitA tathA anekAntAdi patrAMka sampAdaka / ] prakAzaka dIra-sevA-mandira sarasAvA ji0 mahAranapura prathamAvRtti pAzvina,vIranirvANa saM02470 mUlya vikrama saMvat 2001 500 prati / san 1644 / satya-viveka
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ paEvereververvedavervRIUEIVEvermevereverevereveuarya btltltlKHtbhpvpvbhTmpprbvbt bvbttlbSHvtpm dhanyavAda shsmaharananadaneeleem isa pustakake prakAzanArtha muni zrImiddhasAgarajI mahArAjane zrIpaMcAna digambara jaina mandira dIvAna vRddhicandrajI jayapura Adise 150) ru0 kI Arthika sahAyatA bhijavAI hai| sanmArgakI rakSArtha ApakI isa laganake liye hArdika dhanyavAda hai / sAtha hI, dAtAroM ko bhI dhanyavAda hai| UCLEUEUEUEUELS VELENEUEUEUEUEUEUEUEUEUEUE SEEKEnEENEnATAcaEETENEVEMEnEnEVEDEI prakAzaka Sh55555555SSLSLS USUSUSLUSELS U USLENNenreite Eee evanevaalaMELIEREALEnatRAINMENT ___samA miTiMga varksa, cAvar3I bAz2Ara, dehlii|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA yaha prantha-parIkSA, jisameM umAsvAmi-zrAvakAcArako eka jAlI grantha siddha kiyA gayA hai, Ajase koI ikatIsa varSa pahale devabanda meM ( mere mukhtArakArI chor3anese prAyaH tIna mAsa pUrva ) likhI gaI thI, sabase pahale jainahitaiSI bhAga 10 ke prathama do aMkoM (kArtika va mArgazIrSa vIranirvANa saM0 2440) meM prakAzita huI thI aura imI parIkSA-lakhase merI usa 'prantha-parIkSA' lekha-mAlAkA prArambha huA thA, jo kaI varSa taka ukta jainahitaiSI patra meM bambaIse nikalatI rahI aura bAdako 'jainajagata' meM ajamerase bhI prakaTa huI hai| isa parIkSA-lekhakA anumodana karate hue brahmacArI zItalaprasAdajIne isa umI samaya apane 'jainamitra' patrameM uddhRta kiyA thA, aura dakSiNa prAntakaM prasiddha vidvAn seTha hIrAcanda nemicandajI oNnarerI majisTreTa zolApurane isakA marAThI bhApAmeM anuvAda prakAzita karAyA thaa| aura bhI kaI parIkSA-lekhoMkA marAThI anuvAda Apane prakAzita karAyA thA, aura usake dvArA yaha prakaTa kiyA thA ki isa prakArake lekhoMkA jitanA adhika pracAra ho utanA hI vaha mamAjake lie hitakara hai| ___isa parIkSA-lagcake bAda jaba 'kundakunda-zrAvakAcAra' kI parIkSA kA leMgva'jinasena-trivargAcAra' kI parIkSAke tIna leva + aura ___yaha legva tA0 17 janavarga 5614 ko devabandameM liyA gayA aura popa vIranirvANa maMvata 244 0 ke jainahinaipI aMka 3 meM prakaTa huaa| ye legya kramazaH 12 jUna, 8 julAI, 15 agasta san 1914 ko devabandameM liye gaye aura janahitaiSIka caitra-baisAgva, jeSTha tathA amAr3ha vIranirvAgA maMvat 2440 ke aMkoMmeM prakaTa hue|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dAmoMmeM calAyA karate haiN| isa bhUlake kAraNa hI Aja hamAre yahA~ bhagavAn kundakunda aura somasana, samantabhadra aura jinasena (bhaTTAraka ), tathA pUjyapAda aura zrutasAgara eka hI Asana para biThAkara pUje jAte haiN| logoMkI sadasadvivekabuddhikA lopa yahA~ taka ho gayA hai ki ve saMskRta yA prAkRtameM likhe hue cAhe jaise vacanoMko prApta bhagavAnake vacanoMse jarA bhI kama nahIM samajhataM ! granthaparIkSAke lekhoMse hameM AzA hai ki bhagavAna mahAvIrake anuyAyI apanI isa bhUlako samajha jAyeMge aura ve Apa apaneko aura apanI santAnako dhUrta granthakAroMkI cuMgalameM na phaMsane deNge| jisa samaya ye legva nikale the, hamArI icchA usI samaya huI thI ki inheM svataMtra pustakAkAra bhI chapavA liyA jAya, jisase isa viSayakI ora logoMkA dhyAna kucha vizeSatAse AkarSita ho; paraMtu yaha eka bilakula hI naye DhaMgakI carcA thI, isaliye hamane ucita samajhA ki kucha samaya taka isa sambandha meM vidvAnoMkI sammatikI pratIkSA kI jAya / pratIkSA kI gaI aura khUba kI gii| lekhamAlAke prathama tIna lekhoMko prakAzita hue tIna varSase bhI adhika samaya bIta gayA; paraMtu kahIMse kucha bhI prAiTa na suna par3I; vidvanmaNDalI kI orase aba taka inake prativAdameM koI eka bhI lekha nahIM nikalA; balki bahutase vidvAnoMne hamAre tathA lekhaka mahAzayake samakSa isa bAtako spaSTa zabdoMmeM svIkAra kiyA ki ApakI samAlocanAye yathArtha haiN|" ina lekhoMke bAda tA.8 agasta 1917 ko bambaI meM 'dharmaparIkSA' (zvetAmbarIya ) kI parIkSA likhI gaI, jo usI samaya jainahitaiSI bhAga 13 aMka 7 meM prakaTa huI thii| phira kucha varSoMke bAda kaI mitroMkA yaha totra anurodha huA ki 'soma-sena-trivarNacAra'ko bhI parIkSA likhI jAya unhoMne isa trivarNacArakI parIkSA ke likhe
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakoNaka-pustakamAlA jAneko taba bahuta hI Avazyaka mahasUsa kiyA; kyoMki magaThI anuvAdAtmaka saMskaraNake bAda usa samaya vaha trivarNAcAra hindI anuvAdaka sAtha bhI prakAzita ho gayA thA aura usase bar3A anartha ho rahA thaa| tadanusAra, yatheSTa samaya pAsameM na hote hue bhI, mujhe dUmare jarUrI kAmoMko gauNa karake isa trivarNAcArakI parIkSAmeM pravRtta honA par3A aura usane merA Der3ha varSake karIbakA samaya le liyA ! parIkSA khUba vistAra ke sAtha lagabhaga 30 phArmakI aneka lekhoMmeM likhI gaI, aura janmabhUmi sarasAvAmeM jyeSTha kRSNa 13 vikrama saMvat 1985 (tA. 17 maI sana 1928) ko ligvakara samApta huii| ye parIkSAleva* usa samaya 'jainajagana' patrameM maI man 1927 se prakAzita hone prAraMbha hue the| aura inake prakAzita ho cukanese koI tIna mahIne bAda hI sinambara man 1628 meM jainagrantharatnAkara-karyAlaya bambaIne inheM graMthaparIkSA-tRtIya mAgake rUpameM alaga prakaTa kiyA thA, aura inake sAthameM ukta 'dharmaparIkSA ke parIkSAlekhako bhI de diyA thA tathA akalaMka-pratiSThApAThakI jA~co aura pUjyapAda-upAsakAcArakI jA~ca nAmaka mara do aura lekhoMko bhI zAmila kara diyA thaa| granthaparIkSAke isa tRtIya bhAgakI 'bhUmikA' (bhAdra kR0 2, saM0 1985)meM paM0 nAthUrAmajI premIne jainasAhityameM vikAra,bhaTTArakIyayugake kAranAmoM aura digambara terahapanthakI utpatti tathA usake kArya evaM prabhAvAdikA kucha digdarzana karAte hue ina * ina lekhoM kI saMkhyAkA smaraNa nahIM: aura lekhoMkI mUla kApiyA~ athavA jainajagatkI phAila mAmane na honesa unakI alaga alaga tArIkha Adi bhI nahIM dI jA skiiN| / yaha lekha 26 mArca san 1917 ko devabandameM likhA gayA / + yaha lekha 25 navambara san 1921 ko sarasAvAmeM ligbA gayA /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA parIkSAlekhoMkI vizeSatAdike sambandhameM jo kucha likhA hai usameM ke kucha vAkya isa prakAra haiM :____"maiM nahIM jAnatA hU~ ki pichale kaI sau varSoM meM kisI bhI jaina vidvAnane koI isa prakArakA samAlocaka grantha itane parizramase likhA hogA aura yaha bAta to binA kisI hicakicAhaTake kahI jA sakatI hai ki isa prakArake parIkSA lekha jaina sAhityameM sabase pahale haiM aura isa bAnakI sUcanA dete haiM ki jaina samAjameM terahapantha dvArA sthApita parIkSA-pradhAnatAke bhAva naSTa nahIM ho gaye haiN| ve aba aura bhI tejIke sAtha bar3heMge aura unake dvArA malinIkRta jainazAsana phira apanI prAcIna nirmalatAko prApta karane meM samartha hogaa|" x x x "ye parIkSAlakha itanI sAvadhAnIse aura itane akATya pramANoMke AdhArapara likhe gaye haiM ki abhI taka una logoMkI orase jo ki trivarNAcArAdi bhaTTArakI sAhityake paramapuraskarttA aura pracAraka haiM, inakI eka paMktikA bhI khaNDana nahIM kiyA gayA hai aura na aba isakI AzA hI hai / granthaparIkSAke pichale dA bhAgoMkA prakAzita hue lagabhaga eka yuga (12 vape) bIta gyaa| usa samaya eka-do paNDitamanyoMne idhara udhara ghoSaNAyeM kI thIM ki hama unakA khaNDana likheMge, parantu ve aba taka likha hI rahe haiN| yaha to asaMbhava hai ki lekhoMkA khaNDana likhA jA sakatA aura phira paNDitoMkA dalakA dala cupacApa baiThA rahatA; parantu bAta yaha hai ki inapara kucha likhA hI nahIM jA sktaa| thor3I bahuta pola hotI, to vaha DhaMkI bhI jA sakatI; parantu jahA~ pola hI pola hai, vahA~ kyA kiyA jAya ? garaja yaha ki yaha lekhamAlA prativAdiyoMke liye loheke cane haiM, yaha saba narahase sapramANa aura yuktiyukta likhI gaI hai|"
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakIrNaka-pustakamAlA premIjIke ina saba anubhavapUrNa vAkyoM aura hRdayodgAroM se yadyapi yaha sahaja hI samajhA jA sakatA hai ki ye parIkSAlekha kisa prakRti ke haiM aura inhoMne jaina samAjako kitanA prabhAvita evaM jAgRta kiyA hai, phira bhI maiM yahAM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki zrImAna mAnanIya paM0 gogaladAsajI varaiyyAne jisa 'jinase vicAra' ko khataulIke dassA-bIsA kesameM apanI gavAhI ke sAtha bataura pramANake upasthita kiyA thA usakI parIkSAke jaba mere lekha nikala cuke aura unase vaha spaSTa jAlI prantha pramANita gayA taba unhoMne apane morenA vidyAlayake paThanakramase sabhI vicAroMko nikAla diyA thA aura yaha unake hRdaya parivartana, guNa-prahaNa aura bhUla zaMzodhanakA eka jvalanta udAharaNa thA / dUsare zabdoM meM yaha usa zabdahIna halacalakA hI eka pariNAma thA jo vidvAnoMke hRdayoM meM merI lekhamAlAke nikalate hI paidA ho gaI thI aura jisake viSaya meM premIjIne yaha bhaviSyavANIkI thI ki 'vaha samaya para koI acchA pariNAma lAye binA nahIM rahegI / ' premIjIkI yaha bhaviSyavANI akSarazaH satya nikalI aura usa zabdahIna halacalakA sthUla pariNAma usa samaya dekhane ko milA jaba ki sitambara san 1938 meM 'carcAsAgara' jaisA bhraSTa grantha prakAzameM AyA aura bAbU ratanalAlajI jhAMjharI kalakattAke dvArA usakA kucha prAthamika paricaya pAte hI saikar3oM vidvAna tathA pratiSThita puruSa 'carcAsAgara' ko lekara aise dUSita granthoMkA virodha karaneke liye maidAna meM Agaye - unhoMne virodha meM AvAja hI nahIM uThAI, paMcAyatoM dvArA prastAva hI pAsa nahIM karAe balki kitane hI vidvAnoMne joradAra lekhanI bhI uThAI hai| kalakattAke seTha gaMbhIramalajI pAMDyAne to pazcAttApapUrvaka yaha bhI prakaTa kiyA hai ki unhoMne 8
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA carcAsAgarake prakAza rtha dravyakI sahAyatA dene meM dhokhA khAyA hai| ukta 'pranthaparIkSA' lakhamAlAse pahale Amataura para samAjake vidvAnoM takameM itanA manobala aura sAhasa nahIM thA ki ve jainakI muhara lage hue aura jaina mandiroMke zAstra-bhaNDAroM meM virAjita kisI bhI granthake virodhameM prakaTa rUpase koI zabda kaha skeN| aura to kyA, mere parIkSA-lekhoMko par3hakara aura unapara se yaha jAnakara bhI ki ve grantha dhUrtIke race hue jAlI tathA banAvaTI haiM bahutoMko unapara apanI spaSTa sammati denekI himmata taka nahIM huI thIhAlA~ ki use acchI jA~ca-paDanAla-pUrvaka deneke liye maiMne bAra vAra vidvAnoMse nivedana bhI kiyA thaa| unakA vaha saMkoca carcAsAgarakI carcAoMke vAtAvaraNameM vilIna hogayA aura ve bhI apane lekhAdikoMke dvArA una granthaparIkSAoMkA abhinandana karane lage / kucha vidvAnoMko AryasamAjake sAthake zAstrArthoM takameM yaha dhASita kara denA par3A ki hama ina trivarNAcAra jaise pranthoMko pramANa nahIM maante| yaha saba dekhakara jainajagatake saha-sampAdaka bAbU phataha candajI seThIne apane 23 navambara san 1931 ke patra meM mujhe likhA thA___" 'carcAsAgara ke sambandhameM jainasamAjameM jo carcA cala rahI hai, usameM pratyakSarUpase yadyapi Apa bhAga nahIM le rahe haiM, kintu vAstavameM isakA sArA zreya Apako hai| yaha saba Apaka usa parizramakA phala hai jo Ajase karIba 10-12 (58) varSa pahale se Apa karate A rahe haiN| jisa bAtake kahaneke liye usa samaya Apako gAliyA~ milI thIM, vahI Aja sthitipAlakadalake stambhoM dvArA kahI jA rahI hai|" isI samayake lagabhaga paM0 parameSThIdAsajI nyAyatIrthane, jinhoMne pahalese merI granthaparIkSAoM tathA dUsarI vivecanAtmaka pustakoM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakIrNaka-pustakamAlA ko nahIM par3hA thA, granthaparIkSAke tRtIya bhAga aura 'vivAha-kSetraprakAza' ko par3hakara apane 16 navambarake patra meM likhA thA "ApakI ina pustakoMko par3hakara bar3A hI Ananda AtA hai| ye saba pustake vidyArthI-jIvanameM hI par3ha lenA cAhiye thIM, magara duHgvakA vipaya hai ki una pAMjagapoloM yA kAMjIhAusoM (kAnIbhItoM) meM vidyArthiyoMkoM aise sAhityakA bhAna bhI nahIM karAyA jAnA hai| merI prabala icchA hai ki ApakI aura premIjI kI namAma racanAyeM par3ha jAU~ / kyA Apa nAma likhane kI kRpA kareMge ?...... kheda hai ki mAmAjika saMsthAoMmeM hama loga ina jhAna vyApaka banAne bAlI pustakAMsa bilkula aparicita rakve jAte haiM / isI liye vidyArthI DhabbU nikalate haiN|" ___ inhIM paM0 parameSThIdAsajIne, dUsarI granthaparIkSAoMko bhI paDhakara, carcAmAgarakI samIkSA likhI hai / yadyapi Apane aura dUsare bhI kucha vidvanoMne mujhe carcAsagarakI bhI sAGgopAGga parIkSA ligya denekI preraNA kI thI parantu maiM usa mamaya carcAsAgarake bar3e bhAI 'sUryaprakAza' kI parIkSAke kAmako hAtha meM le cukA thA aura pAsameM avakAza jarA bhI nahIM thA, isaliye kSamA yAcanA hI karanI par3I thii| ina paM0 parameSThIdAsajIne granthaparIkSAke mAgako apanAyA hai, aura bhI dAnavicAra tathA sudharmazrAvakAcAra jaise granthoMkI samIkSAe~ inhoMne bAdako likhI hai, jo saba prakaTa hocukI haiN| isa taraha granthaparIkSAkA jo gajamArga khulA hai usapara kitanoM hI ko calatA tathA calaneke liye udyata dekhakara merI prasannatA kA honA svAbhAvika thA, aura jise maiMne usa samaya vyakta bhI kiyA thaa| yahA~ para maiM yaha bhI batalA denA cAhatA hU~ ki 'sUryaprakAza' granthakI gomukhavyAghratA carcAsAgarase bhI bar3hI car3hI hai| yaha bhI jainatvasa girA huA jainapranthoMkA kalaMka hai, bha0 mahAvIrake pavitra
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nAmako kalaMkita tathA jainazAsanako malina karanevAlA hai, sirase paira taka jAlI hai aura viSamizrita bhojanake samAna tyAjya hai| isakA anuvAda bhI adhika niraMkuzatA, dhUrtatA evaM arthake anarthako liye hue hai| ye saba bAteM isa granthake parIkSA-lekhoMmeM dinakara-prakAzakI taraha spaSTa karake batalAI gaI haiN| parIkSA-leva jainajagata' meM 16 disambara sana 1631 ke aGkase prArambha hokara pahalI pharvarI san 1933 takake aGkoMmeM prakaTa hue the, jinheM bAdako janavarI sana 1934 meM lA jauharImalajI jaina sarrApha, darIbAkalA~ dehalIne, mujhase hI saMzodhita karAkara, pustakarUpa meM prakAzita karAyA hai aura yaha granthaparIkSAkA caturtha bhAga hai| jaba ima prantha-parIkSAko 'jainajagatameM prakaTa hote hue sAlabhara hogayA thA taba rAyabahAdura mAhU jugamandaradAsajI jaina raIsa najIbAbAdane bhA0 di0 jaina paripake navama adhivezanameM sabhApatipadase jo bhApaNa sahAranapura meM tA0 30 disambara sana 1632 ko diyA thA usameM granthaparIkSAke pichale tIna bhAgoMke sAtha isa granthaparIkSAkA bhI abhinandana kiyA thA aura kahA thA ki " use (sUrya prakAza-parIkSako) dagbakara to mere zarIra ke roMgaTe khar3a hogaye / bhagavAna mahAvIrake nAmapara kaisA kaisA anartha kiyA gayA hai aura jaina zAsanako malina karanekA kaisA nIca prayAsa kiyA gayA hai yaha kucha bhI kahate nahIM banatA ! paM0 ToDaramalajI Adi kucha samartha vidvAnoMke prayatnase bhaTTArakIya sAhitya luptaprAya hogayA thA parantu duHkhakA viSaya hai ki aba kucha bhaTTArakAnuyAyI paNDitoMne usakA phirase uddhAra karanekA bIr3A uThAyA hai| ataH ___* yaha 176 pRSThoMko pustaka ukta lA0 jauharImalake tathA bA0 pannAlAla jaina, 1665 muhallA carkhevAlA, dehalIke pAsase chaha AnemeM milatI hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 prakIrNaka-pustakamAlA samAjako apane pavitra sAhityakI rakSA ke liye satarkatAke sAtha sAvadhAna ho jAnA cAhiye aura aise dUSita anthoMkA joroMke sAtha bahiSkAra karanA cAhiye, tabhI hama apane pavitra dharma aura pUjya cAya kI kIrtiko surakSita rakha sakeMge / " isa granthaparIkSA (caturtha bhAga ) ke sAthameM paM0 dIpacandajo varNI 'mere vicAra' lage hue haiM, jinameM parIkSAkA abhinandana karate 'hue isa granthako somasena - trivarNAcArase bhI adhika dUSita, zAstraviruddha tathA mahA Apattike yogya ThaharAyA hai| sAtha hI, sAhityaratna paM0 darabArIlAlajI nyAyatIrthakI mahatvapUrNa 'bhUmikA' ( 7 navambara sana 1633) bhI lagI huI hai| usa samaya bhaTTArakAnuyAyI kucha paNDitoMko jaba granthaparIkSAoM ke virodha meM kucha bhI yuktiyukta kahane ke liye na rahA taba unhoMne antima hathiyAra ke rUpa meM yaha kahanA zurU kiyA thA ki 1. " basa ! parIkSA mata kro| parIkSA karanA pApa hai| sarasvatIkI parIkSA karanA mAtAke satItvakI parIkSA karaneke samAna nindya hai / jaba hama mA~ bApakI parIkSA nahIM karate taba hameM sarasvatI kI parIkSA karane kA kyA haka hai ? duniyAM ke saikar3oM kArya binA parIkSA ke calate haiM / " 2. " jina zAstroM se hamane apanI unnati kI unakI parIkSA karanA to kRtaghnatA hai / " 3. "hama zAstrakAra se adhika buddhimAna hoM to parIkSA kara sakate haiM / " bhUmikA meM ina saba bAtoM kA khUba yukti-purassara uttara diyA gayA hai aura unheM saba prakAra se niHsAra tathA nirlajjatA mUlaka ThaharAyA gayA hai / sAtha hI, grantha aura usakI parIkSAke sambandhameM jo kucha likhA hai usake kucha vAkya isa prakAra haiM
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 3 "kucha loga aise haiM jinhoMne granthapara to apanA nAma diyA hai parantu usameM bha0 mahAvIra Adike mukhase isa prakArake vAkya kahalAye haiM jo jaina dharmake viruddha, kSudratApUrNa aura dalabandIke AkSepoMse bhare haiN| isI zreNIke granthoMmeM 'sUryaprakAza' bhI eka hai, jisakI adhArmikatA aura anaucityakA isa pustakameM mukhtAra sAhabane bar3I acchI tarahase pradarzana kiyA hai / ima prakArake jAlI granthoMkA bhaNDAphor3a karaneke kAryameM mukhtAra sAhaba middhahasta haiN| Apane bhadrabAhu-saMhitA, kundakunda-zrAvakAcAra, umAmvAmizrAvakAcAra, jinasena-trivarNAcAra Adi jAlI granthoMkI parIkSA karake zAstra-mUDhatAko haTAnakA saphalatA pUrNa aura prazaMsanIya udyoga kiyA hai|" "saMkSepameM itanA hI kahA jAsakatA hai ki jAlI granthoM meM jitanI dhUrtatA aura kSudratA hosakatI hai vaha saba isa (sUryaprakAza) meM hai. aura usakI parIkSAke viSayama to mukhtAra mAhaba kA nAma hI kAphI hai| yaha kheda aura lajjAkI bAta hai ki sUryaprakAzasarIkhe bhraSTa granthoMke pracAraka aise loga haiM jinheM ki bahutase loga bhramavaza vidvAna aura muni samajhate haiM / ..... ... 'AzA hai isa parIkSAmanthako paDhakara bahutase pAThakoMkA viveka jAgrata hogaa|" / isa granthaparIkSA (caturtha bhAga) ke mAthameM kucha vidvAnoMkI mammatiyA~ bhI lagI haiM, jinameM se nyAyAlaMkAra paM0 vazIdharajI 'siddhAntamahodadhi', indaurakI sammati isa prakAra hai: "aApakI jo ati painI buddhi sacamuca sUrya ke prakAza kA bhI vizlepaNa kara usake antarvati tattvoMka nirUpaNa karane meM kuzala hai usake dvArA yadi nAmataH sUryaprakAzakI samIkSA kI gaI hai to usameM kA koI bhI tattva guhya nahIM raha sakatA hai| anuvAdakake
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakIrNaka-pustakamAlA hRdayakA bhI saccA phoTU Apane pragaTa kara dikhAyA hai| apakI yaha parIkSA tathA pUrva-likhita granthaparIkSAe~ bar3I kAmakI cIjeM hoNgii|" __ isa prakAra yaha 'pranthaparIkSA' lekhamAlA aura usake prabhAvAdikakA saMkSipta itihAsa hai| isa lekhamAlAne janatAko satyakA jo viveka karAyA hai, jAlI mikkoM ko parakhaneke liye parIkSA aura jA~cakI jo dRSTi tathA kasauTI pradAna kI hai, parIkSA-pradhA. natA aura matya-vAditAko apanAnakI jo zikSA dI hai, bar3e AcAryoke nAmasa na ThagAye jAkara vAstavikatAko mAlUma karane kI jo preraNA kI hai, andhAnusaraNa kara ahinameM pravRtta honese rokanekI jo ceSTA kI hai, prAcIna RSi-mahaSiyoMkI nirmala kIrti ko malina na hone dekara usakI surakSAkA jo prayatna kiyA hai, aura zAstra-mUr3hatA athavA andhazraddhAke vAtAvaraNako haTAkara vicAravAtaMtrya evaM suniItake grahaNako jo prottejana diyA hai, vaha saba isa lekhamAlAka legyoM ko par3hanesa hI sambandha rakhatA hai. aura usase lagbamAlAkA uddezya bhI spaSTa ho jAtA hai| ____ aba maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hUM ki isa pranthaparIkSAke kAryameM merI pravRtti kaise huI , mere hRdayameM gRhastha dharmapara 'gRhi-dharmAnuzAsana' nAmase eka sarvAGgapUrNa grantha likhanekA vicAra utpanna huA. jo gRhastha-dharma-sambandhI apaTu-DeTa saba bAtoMkA uttara de sake aura jisakI maujUdagImeM bahutasa zrAvakAcArgAda granthoMsa viSayaka anusandhAna Adi kI jarUrata na rahe / isake liye prAcAra-viSayaka sabhI prAcIna granthoMko dekhalana kI jarUrata par3I, jisase koI bAta anyathA athavA agamaka viruddha na likhI jA ske| grantha-sUciyoM meM umAsvAmi-zrAvakAcAra aura kundakunda-zrAvakAcAra jaise granthoMkA nAma milanepara sabase pahale unhIMko ma~gAkara dekhanakI ora
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA pravatti huii| aura unheM dekhate hue jaba yaha mAlUma par3A ki ye grantha jAlI haiM-kucha dhUrtIne apanA ullU sIdhA karaneke lie bar3e AcAryoMke nAmapara unheM gcA hai; taba mujhase na rahA gayA aura maiM lokahitakI dRSTise parIkSAdvArA una anthoMkI asaliyatako sarvasAdhAraNapara prakaTa karaneke liye udyata hogayA / bAdako jinasena-trivarNAcAra, momasena-trivarNAcAra aura bhadrabAhu-saMhitA jaise aura bhI kitane hI jAlI tathA ardha jAlI prantha sAmane Ate rahe aura unakI parIkSAke liye vivaza honA pdd'aa| pramannatAkA viSaya hai ki mujhe isa kAmameM accho saphalatAkI prApti huI hai aura mere isa kAryane eka prakArase vidvAnoMkI vicAra-dhAgako hI badala diyA hai| ve isa prakArake mAhityase aba bahuta kucha sAvadhAna ho gaye haiM aura tulanAtmaka-paddhatise adhyayanameM ruci bhI rakhane lage haiN| astu / ___ abhI kitane hI grantha digambara tathA zvetAmbara donoM hI sampradAyoMke zAstra bhaNDAroM meM aise par3e hue haiM jo jAlI haiM. jainatvase gire hue haiM aura jinakA asalI rUpa parokSA-drArA sarvasAdhAraNapara prakaTa karanA samAjake lie hitakara hai| abhI bhI aise kaI granthoMkI parIkSAkaM liye mujhe preraNA kI jA rahI hai, parantu mere pAsa jarA bhA avakAza nahIM, isaliye majabara ho rahA huuN| isa kAryake liye dUsara aneka vidvAnoMka Age Ane kI jarUrata hai, aura tabhI vaha musampanna ho skegaa| / anta meM maiM itanA aura bhI nivedana kara denA cAhatA hU~ ki graMthaparIkSAke prathama tIna bhAga samApta ho cuke haiM, milate nahIM / aneka sajana idhara udhara talAza karane para bhI jaba unheM nahIM pAte taba mujhe likhate haiM aura maiM bhI unheM bhejane tathA bhijavAne meM prAyaH asamartha rahatA huuN| ataH kucha samAja hitaipiyoMko unheM phira se
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 prakIrNaka pustakamAlA chapAne kI jarUrata hai| sAtha hI, isa bAtakI bhI jarUrata hai ki ye parIkSAgraMtha vidyAlayoMkI uccakakSAoMke vidyArthiyoMko par3haneke lie die jAveM, jisase unakA jJAna vyApaka bana sake aura ve yatheSTa rUpa meM pragati kara sakeM / aisA honepara paM0 parameSThIdAsajI nyAyatIrthaM kI vidyAsaMsthAoM para kI gaI vaha Apatti bhI dUra ho sakeMgI jo unake ukta patra se prakaTa hai / pAThakoM ko yaha jAnakara Azcarya hogA ki hAlameM bhaTTArakIya sAhitya ke kucha puraskarttAoMne umAsvAmi zrAvakAcArako bhASATIkA sAtha prakAzita karane kI dhRSTatA kI hai| isIse muni zrI siddhisAgarajI mahArAjane usa pranthase honevAle anathako TAlane tathA bhAle jIvoMko cahakakara athavA mulAvemeM par3akara midhyAtvakI pravRtti karanese rokane ke liye, mujhe isa graMthaparIkSAko phira se prakAzita karanekI sAnurodha preraNA kI hai| usIke phala svarUpa yaha parIkSA vIra sevA mandira se prakAzita kI jA rahI hai| isakA adhikAMza zreya ukta munijIkA hI prApta hai / prastAvanA likhate samaya maiM yaha cAhatA thA ki ukta prakAzita bandhako isa dRSTi dekha liyA jAya ki usakI bhUmikAdimeM isa granthaparIkSAke sambandha meM kucha likhA to nahIM hai, yadi likhA ho to usakA bhI vicAra sAtha meM kara diyA jAya / parantu khojane para bhI yahA~ dehalI meM, jahA~ maiM koI do mahIne se sthita hU~, usakI koI prati apaneko nahIM mila sakI aura na likhanepara jayapurase hI vaha A sakI hai| isIse usake viSayakA koI khAsa ullekha isa prastAvanA meM nahIM kiyA jA sakA / AzvinI mA vi0 saM0 2001 jugalakizora mukhtAra
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA jainamamAjameM umAmvAmI yA "umAsvAti' nAmake eka bar3e bhArI "vidvAna zrAnArya hogaye haiM, jinake nirmANa kiye huye tattvArthamUtrapara matrAthamiddhi, rAjavAnika, zlokavAtika aura gaMdhahamtimahAbhASyAdi aneka mahattvapUrNa bar3I bar3I TIkAye aura bhASya bana cuke haiN| jena sampradAyameM bhagavAn umAsvAmIkA zrAsana bahuta U~cA hai aura unakA pavitra nAma bar3a hI zrAdarake mAtha liyA jAtA hai| umAsvAmI mahArAja zrIkundakunda mahArAjake pradhAna zidhya gine jAte haiM aura unakA astitva vikramakI pahalI zatAbdIke lagabhaga mAnA jAtA hai| ' tattvArthamatra' ke sivAya, bhagavata umAtrAmIna kimI anya granthakA praNayana kiyA yA nahIM? aura yadi kiyA to kisa krima granthakA? yaha bAta abhI taka prAyaH aprasiddha hai / grAmataurapara jainiyAma, yApakI kRtirUpame, tatvAthasUtrakI hI marvatra pamiddhi pAI jAtI hai| zilAlenvoM tathA anya prAcAryoMke banAe hue granyAma bhI, umAmvAmIke nAmake mAtha 'tattvArthamRtra' kA hI ullekha milatA hai / * * yathAH "abhUdumAsvAtimuniH pavitre vaMze taTIye saklArthaveTI / mRtrIkRtaM yena jina-praNInaM zAstrArthajAtaM munipuGgavana / / " -zravaNavalgolastha-zilAlekha "zrImAnumAsvAtirayaM yatIzastattvArthasUtraM prakaTIcakAra / ynmktimaagaacrnnodytaan| pAtheyamo bhavati prajAnAm / / " -vAdigajari
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakoNaka-pustakamAlA " umAsvAmi-zrAvakAcAra" bhI koI grantha hai itanA paricaya milate hI pAThakoMke hRdayoMmeM svabhAvase hI yaha prazna utpanna honA saMbhava hai ki, kyA umAsvAmI mahAgajane koI prathak ' zrAvakAcAra' bhI banAyA hai ? aura yaha zrAvakAcAra, jimake sAthameM unake nAmakA sambandha hai, kyA vAstavameM unhIM umAsvAmI mahArAjakA banAyA huA hai jinhoMne ki ' tanvArtha mUtra' kI racanA kI hai ? athavA isakA banAne vAlA koI dUmaga hI vyakti hai? jisa samaya mabase pahale mujhe isa granthake zubha nAmakA paricaya milA thA, usa samaya mere hRdaya meM bhI aise hI vicAra utpanna hue the| merI bahuta dinAMse isa granthake dekhanekI icchA thii| parantu grantha na milaneke kAraNa vaha abhItaka pUrI na ho sakI thii| hAlameM zrImAn mAhU jugamaM. daradAsajI raIma najIbAbAdakI kRpAse mujhe granthakA darzanasaubhAgya prApta huA hai, jimake lie maiM unakA hRdayasa aAbhAra mAnatA hai aura va mara vizeSa dhanyavAdake pAtra haiN| isa granthapara hindI bhApAkI eka TIkA bhI milatA hai. jimako kimI 'halAyudha' nAmake paMDitane banAyA hai / halAyudhajI kaba aura kahA~ para hue aura unhoMne kima san-sambatma ima bhASA TokAko banAyA isakA kucha bhI patA ukta TIkAse nahIM lgtaa| halAyudhajIne isa vizyameM, apanA jo kucha paricaya diyA hai usakA eka mAtra paricAyaka, granthaka anta meM diyA huaA, yaha padya hai: caMdravADa kulagotra sujAni / nAma halAyudha loka bakhAni / tAnaiM raci bhASA yaha sAra / umAsvAmiko mUla susAra // " isa granthake zloka 0 401 kI TIkA, 'duHzruti' nAmakai anarthadaMDakA varNana karate hue, halAyudhajIne mokSamArgaprakAza, jJAnAnaMdanibharanijarasapUritazrAvakAcAra, sudRSTritaraMgiNI, upadezasiddhAntaratnamAlA, ratnakaraMDazrAvakAcArakI paM0 sadAsukhajIkRta bhASaNavacanikA aura vidvajjanabodhakako pUrvAnusArarahita, nirmala aura kapolakalpita batalAyA hai / sAtha hI, yaha bhI likhA hai ki " ina zAstroM meM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ sm umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA zrAgama-viruddha kathana kiyA gayA hai: ye pUrvAparaviruddha honese apramANa haiM, vAgjAla haiM; bhole manuSyoMko raMjAyamAna kareM haiM; jJAnI janoMke AdaraNIya nahIM haiM, ityAdi / " paM0 sadAsukhajIkI bhASAvacanikAke viSayameM svAsa torase likhA hai ki, " ratnakaraNDa mUla to pramANa hai bahuri dezabhASA apramANa hai / kAraNa pUrvApaviruddha, nindAbAhulya, Agamaviruddha kramaviruddha, vRttiviruddha, mRtraviruddha, vArtikaviruddha kaI doSani kari maDita hai yAnai apramANa, vAgjAla hai|" ina graMthoMmeM kSetrapAla-pUjana, zAsanadevatApRjana, sakalIkaraNavidhAna aura pratimAke caMdanacarcana Adi kaI bAtoMkA niSedha kiyA gayA hai, jalako apavitra batalAyA gayA hai, khar3e hokara pRjanakA vidhAna kiyA gayA hai; ityAdi kAraNoMse hI zAyada halAyudhajIne ina graMthoMko apramANa aura aAgamaviruddha TahagayA hai / astu: ina graMthoMkI pramANatA yA apramANatAkA viSaya yahA~ vivecanIya na honese, isa viSayamaM kucha na likhakara maiM yaha batalA denA jarUrI samajhatA hU~ ki halAyudha ke ima kathana aura ullekhase yaha bAta bilakula hala ho jAtI hai aura isameM koI maMdeha bAkI nahIM rahatA ki ApakI yaha TIkA 'ratnakaraMDazrAvakAcAra' kI (paM0 sadAsugvajIkRta) bhASAvanikA tathA 'vidvajanabodhaka' kI racanAke pIche banI hai: tabhI usameM ina graMthoMkA ullegva kiyA gayA hai| paM0 sadAsukhajIne ratnakaraMDazrAvakAcArakI ukta bhApAvanikA vikrama samvat 1620 kI caitra kRSNa 14 ko banAkara pUrNa kI hai aura 'vidra janabodhaka' maMghI pannAlAlajI dUgIvAlAMke dvAga, jo ukta paM0 sadAmugvajIke ziSya the, mAghasudI paMcamI saMvat 1636 ko banAkara mamAta hayA hai| isalie halAyudhajIkI yaha bhApATIkA vikrama maMbat 1636 ke bAdakI banI huI nizcita hotI hai| halAyudhajIne apanI isa TIkAmeM sthAna sthAnapara isa bAtako pragaTa kiyA hai ki yaha 'zrAvakAcAra' sUtrakAra bhagavAn umAsvAmI mahArAjakA banAyA huA hai / aura isake pramANameM Apane nimnalikhita zlokapara hI adhika jora diyA hai| jaisA ki unakI TIkAse pragaTa hai :
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakIrzaka pustakamAlA " sUtre tu saptamepyuktAH pRthak noktAstadarthataH | avaziSTaH samAcAraH so'tra vai kathito dhruvam // 462 // " TIkA - " te sattara zrutIcAra maiM sUtrakArane saptama sUtrameM ko hai tA prayojana te ihA~ judA nahIM kahyA hai| jo matama sUtrameM avaziSTa samAcAra hai so yAmaiM nizcayakari ko hai / aba yA jo pramANa kahai tAka anaMtasaMsArI, nigodiyA, pakSapAtI kaise nahIM jANyAM jAya jo binA vicArayA yAkA karttA dUsarA umAsvAmI hai so yAkU~ kiyA hai (aisA kaheM ) sAMbhI yA vacanakara mithyAdRSTi, dharmadrohI, niMdaka, ajJAnI jAganA / " C isase bhagavAmIkA grantha-kartRtva siddha ho yA na ho parantu isa TIkAse itanA patA jarUra calatA hai ki jisa samaya yaha TIkA likhI gaI hai usa samaya aise loga bhI maujUda the jo isa 'zrAvakAcAra ko bhagavAna umAsvAmI sUtrakArakA banAyA huA nahIM mAnate the balki ise kisI dUsare umAsvAmIkA yA umAsvAmIke nAmase kisI dUsare vyaktikA banAyA huA batalAte the| sAtha hI yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki aisa logoM ke prati halAyudhajIke kaise bhAva the aura ve tathA unake samAna vicArake dhAraka manuSya una logoM ko kaise kaise zabdoMse yAda kiyA karata the / 'saMzaya timirapradIpa' meM, paM0 udayalAlajI kAzalIvAla bhI isa granthako bhagavAna umAsvAmIkA banAyA huA likhata hai| lekina isake viruddha paM0 nAthUrAmajI premI, aneka sUciyAM grAdhArapara saMgraha kI huI apanI 'digambara jaina granthakarttA aura unake grantha' nAmaka sUcIdvArA, yaha sUcita karate haiM ki yaha graMtha tattvArthasUtrake karttA bhagavAn umAsvAmIkA banAyA huA nahIM hai, kintu kisI dUsare (laghu) umAsvAmIkA banAyA huA hai / parantu dUsare umAsvAmI yA laghu umAsvAmI kaba hue haiM aura kisake ziSya the, isakA kahIM bhI kucha patA nahIM hai| darayAphta karanepara bhI yahI uttara milatA hai ki hameM isakA kucha bhI nizcaya nahIM hai / jo loga isa granthako bhagavAn umAsvAmIkA banAyA hutrA batalAte haiM unakA yaha kathana kisa AdhAra para avalambita hai ? aura jo loga aisA mAnanese
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA inakAra karate haiM ve kina pramANoMse apane kathanakA samarthana karate hai ! AdhAra aura pramANakI ye saba bAteM abhI taka Amataurase kahIMpara prakAzita huI mAlUla nahIM hotI; na kahIMpara inakA z2ikara sunA jAtA hai aura na zrIumAsvAmI mahArAjake pazcAt honevAle kisI mAnanIya zrAcAryakI kRtimeM isa granthakA nAmollekha milatA hai| aisI hAlatameM isa granthakI parIkSA aura jA~cakA karanA bahuta jarUrI mAlUma hotA hai| grantha-parIkSAko chor3akara dUsarA koI samucita sAdhana isa bAtake nirNayakA pratIta nahIM hotA ki yaha graMtha vAstavameM kisakA banAyA huA hai aura kaba banA hai? granthake sAtha umAsvAmIke nAmakA sambandha hai, granthake antima zlokase pUrvake kAvyameM 'svAmI' zabda par3A huA hai aura khuda granthakartA mahAzaya uparyukta zloka naM0 462 dvArA yaha pragaTa karate haiM ki 'isa graMthameM sAtaveM sUtrase avaziSTa samAcAra varNita hai, isIse 70 atIcAra jo sAtave sUtrameM varNana kiye gaye haiM ve yahAM pRthak nahIM kahe gaye' ina saba bAtoMse yaha grantha sUtrakAra bhagavadumAsvAmIkA banAyA huA siddha nahIM ho sakatA / eka nAmake aneka vyakti bhI hote haiM; jaina sAdhuoMmeM bhI eka nAmake dhAraka aneka prAcArya aura bhaTTAraka ho gaye haiM; kisI vyaktikA dUsareke nAmase graMtha banAnA bhI asaMbhava nahIM hai / isaliye jabataka kisI mAnanIya prAcIna prAcArya ke dvArA yaha grantha bhagavAn umAsvAmIkA banAyA huzrA svIkRta na kiyA gayA ho yA khuda graMtha hI apane sAhityAdiparase usakI sAdI na de, tabataka nAmAdikake sambandha-mAtrase isa graMthako bhagavadumAsvAmIkA banAyA huzrA nahIM kaha sakate / kisI mAnanIya prAcIna zrAcAryakI kRtimeM isa graMthakA kahIM nAmollekha taka na milanese aba hameM isake sAhityakI jA~ca-dvArA yahI dekhanA cAhiye ki yaha graMtha, vAstavameM, sUtrakAra ___ * antima zlokase pUrvakA vaha kAvya isa prakAra hai :"iti hataduritaughaM zrAvakAcArasAraM gaditamatisubodhAvasakathaM svAmibhizca / vinayabharanatAMgAH samyagAra yantu vizadamatimavApya jJAnayuktA bhavaMtu // 473 / /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ . prakIrNaka-pustakamAlA bhagavadumAsvAmIkA banAyA huA hai yA ki nahIM ? yadi parIkSAse yaha graMtha sacamucahI sUtrakAra zrIumAsvAmIkA banAyA huA siddha ho jAya taba to aisA prayatna honA cAhiye jisase yaha graMtha acchI tarahase upayogameM lAyA jAya aura tattvArthasUtrakI taraha isakA bhI sarvatra pracAra ho ske| anyathA, vidvAnoMko sarva sAdhAraNapara yaha pragaTa kara denA cAhie ki yaha graMtha sUtrakAra bhagavadumAsvAmIkA banAyA huA nahIM hai, jisase loga isa graMthako usI dRSTise dekheM aura vRthA bhramameM na pdd'eN| __ graMthako parIkSA-dRSTi se avalokana karanepara mAlUma hotA hai ki isa granthakA sAhitya bahutase aise padyoMse banA huA hai jo dUsare prAcAryoMke banAe hue sarvamAnya graMthoMse yA to jyoMke tyoM uThAkara rakkhe gaye haiM yA unameM kucha thor3AsA zabda-parivartana kiyA gayA hai| jo padya jyoMke tyoM uThAkara rakkhe gaye haiM ve 'uktaM ca' yA 'uddhRta' rUpase nahIM likhe gaye haiM aura na ho sakate haiM, isalie graMthakartAne unheM apane hI pragaTa kiye haiN| bhagavAn umAsvAmI jaise mahAn AcArya dUsare prAcAryoMka banAye hue granthoMse padya leveM aura unheM sarvathA apane hI pragaTa kareM, yaha kabhI ho nahIM sakatA / aisA karanA unakI yogyatA aura padasthake viruddha hI nahIM, balki eka prakArakA hIna karma bhI hai| jo loga aisA karate haiM unheM, yazastilakameM, zrImomadeva prAcAryane sAphataurase 'kAvyacora' aura 'pAtakI' likhA hai / yathA :"kRtvA kRtIH pUrvakRtAH purastAtpratyAdaraM tAH punarIkSyamANaH / tathaiva jalpedatha yo'nyathA vA sa kAvyacAro'stu sa pAtakI ca // lekina pAThakoMko yaha jAnakara aura bhI Azcarya hogA ki isa graMthameM jina padyoMko jyAMkA tyoM yA kucha badalakara rakkhA hai ve adhikatara una zrAcAryoMke banAye hue graMthAMse liye gaye haiM jo sUtrakAra zrIumAsvAmIse prAyaH kaI zatAbdiyoMke pIche hue haiN| aura ve padya, graMthake anya svataMtra bane hue padyoMse, apanI zabdaracanA aura arthagAMbhIryAdike kAraNa svataH bhinna mAlUma par3ate haiM / aura sAtha hI una graMtha-maNimAlAoMkA smaraNa karAte haiM
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA jinase ve padya-ratna lekara isa granthameM gaeNtha gaye haiN| una padyoM se kucha padya, namUneke taurapara, yahA~ pAThakoMke avalokanArtha prakaTa kiye jAte haiM:(1) jyoMke tyoM uThAkara rakkhe hue padya ka-puruSArthasiddhaya pAyase "AtmA prabhASanIyo ratnatrayatejasA satatameva / dAnatapojinapUjAvidyAtizayaizca jinadharmaH // 6 // graMthArthobhayapUrNa kAle vinayena sopadhAnaM ca / bahumAnena samanvitamanihavaM jJAnamArAvyam // 24 // saMgrahamuccasthAnaM pAdodakamarcanaM praNAmaM c|| vAkAyamanaHzuddhireSaNazuddhizca vidhimAhuH // 437 // aihikaphalAnapekSA kSAntiniSkapaTatAnasUyatvaM / aviSAditvamuditve nirahaMkAratvamiti hi dAtaguNAH // 438 // ye cAroM padya zrIamRtacaMdrAcArya-viracita 'puruSArthasiddhaya pAyase' uThAkara rakkhe gaye haiN| inakI TakasAla hI alaga hai; ye 'AryA' chaMdameM haiN| samasta puruSArthasiddhaya pAya isI AryAchaMdameM likhA gayA hai| puruSArthasiddhaya pAyameM ina padyoMke nambara kramazaH 30, 36, 168 aura 166 darja haiN| kha-yazastilakase "yadevAGgamazuddhaM syAdadbhiH zobhyaM tadeva hi / bhaMgulau sarpadaSTAyAM na hi nAsA nikRtyate // 4 // saMge kApAlikAtreyIcAMDAlazavarAdibhiH / Aplutya daMDavatsamyagjapenmaMtramupoSitaH // 46 // ekarAtraM trirAtraM vA kRtvA snAtvA cturthke| dine zubhyantyasaMdehamRtau vratagatAH khiyaH // 47 //
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakIrNaka-pustakamAlA mAMsaM jIvazarIraM jIvazarIraM bhavenna vA maaNsm| yadvanimbo vRkSo vRkSastu bhavenna vA nimbaH / / 276 / / zuddhaM dugdhaM na gormAsaM vastuvaicitryamIdRzaM / viSatraM ratnamAheyaM viSaM ca vipade yataH // 27 // tacchAkyasAMkhyacArvAkavedavaidyakapardinAma / mataM vihAya hAtavyaM mAMsaM zreyArthibhiH sadA // 24 // " ye saba padya zrIsomadevasUrikRta yazastilakase uThAkara rakgve hue mAlUma hote haiM / ina padyoMmeM pahale tIna padya yazastilakake chaTe AzvAsake aura zeSa padya sAtaveM AzvAsake haiM / ga-yogazAstra (zvetAmbarIya grantha) se "sarAgo'pi hi devazcedgururabrahmacAryapi / kRpAhIno'pi dharmazcatkaSTaM naSTaM hahA jagat // 16 // hisA vighrAya jAyeta vighnazAMtyai kRtApi hi| kulAcAradhiyApyeSA kRtA kulavinAzinI // 336 // mAMsa bhakSayitAmutra yasya mAMsamihAmyahama / etanmAMsasya mAMsatve niruktiM manura bravIt // 265 // ulUkakAkamArjAragRdhrazaMvarazUkarAH / ahivRzcikagodhAzca jAyaMte rAtribhojanAt // 326 // " ye cAroM padya zrIhemacandrAcAryaviracita 'yogazAstra se liye hue mAlUma hote haiN| inameMse zurUke do padya yogazAstrake dUsare prakAzameM (adhyAya ) kramazaH naM0 14, 26 para aura zeSa donoM padya tIsare prakAzameM naM0 26 aura 67 para darja haiM / tIsare padyake pahale tIna caraNoM meM manusmRtika vacanakA ullekha hai /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA dha-vivekavilAsa( zve0 prantha )se "prArabhyaikAMgulAdimbAdyAvadekAdazAMgulaM / (uttraardh)||103|| gRhe saMpUjayedvimbamUvaM prAsAdagaM pnH| pratimA kASThalepAzmasvarNarUpyAyasAM gRhe // 104 // mAnAdhikaparivArarahitA naiva pUjayet / (pUrvArdha ) // 15 // prAsAde dhvajanirmakta pUjAhomajapAdikaM / sarva vilupyate yasmAttasmAtkAryoM dhvajocchrayaH / / 107 // atItAvdazataM yatsyAta yacca sthApitamuttamaiH / tadvaMthagamapi pUjyaM syAdvimbaM taniSphalaM na hi / / 108 // " ye saba padya jinadattamUrikRta 'vivekavilAma ke prathama ullAsameM kramazaH naM0 144, 145, 178 aura 140 para darja haiM aura prAyaH vahIMse uThAkara yahA~ rakkhe gaye mAlUma hote haiM / Upara jina uttarArdha aura pUrvAdhoMko milAkara do koSTaka diye gaye haiM, vivekavilAsameM ye donoM zloka isI prakAra svatantra rUpase naM0 144 aura 145 para likhe haiN| arthAt uttarAdhako pUrvAdha aura pUrvAdhako uttarAdhaM likhA hai / umAsvAmi-zrAvakAcArameM uparyukta zloka naM0 103 kA pUrvArdha aura zloka naM0 105 kA uttarArdha isa prakArase diyA hai :-- "navAMgule tu vRddhiH syAdudvegastu SaDAMgule ( pUrvArdha) 103 // " "kASThalepAyasAM bhUtAH pratimAH sAmprataM na hi (uttraardh)10||" zloka naM0 105 ke isa uttarAdhase mAlUma hotA hai ki umAsvAmizrAvakAcArake racayitAne vivekavilAsake samAna kASTha, lepa aura lAhekI pratimAoMkA zloka naM0 104 meM vidhAna karake phira unakA niSedha ina mudrita vivekavilAsameM 'svarNarUpyAyasAM' kI jagaha 'dantacitrAyasAM' pATha diyA hai| - -- - -- - - -
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 prakIrNaka-pustakamAlA zabdoMmeM kiyA hai ki Ajakala ye kASTha, lepa aura lohekI pratimAyeM pUjanake yogya nahIM haiN| isakA kAraNa agale zlokameM yaha batalAyA hai ki ye vastuyeM yathokta nahIM milatIM aura jIvotpatti zrAdi bahutase doSoMkI saMbhAvanA rahatI hai / yathA :"yogyasteSAM yathoktAnAM lAbhasyApi tvabhAvataH / jIvotpattyAdayo doSA bahavaH saMbhavaMti ca // 106 // " granthakartAkA yaha hetu bhI vidvajanoMke dhyAna dene yogya hai / -dharmasaMgrahazrAvakAcArase "mAlyadhUpapradIpAdyaiH sacittaiH ko'rcayajinam / sAvadyasaMbhavAdvakti yaH sa evaM prabodhyate // 137 // jinA nekajanmotthaM kilbiSaM hanti yA kRtA / sA kinna yajanAcArairbhavaM sAvadyamaMginAm // 138 / / preryante yatra vAtena dantinaH prvtopmaaH| tatrAlpazaktitejassu daMzakAdiSu kA kathA // 13 // bhuktaM syAtprANanAzAya viSaM kevalamaMginAm / jIvanAya marIcAdisadauSadhavimizritam // 140 / / tathA kuTumbabhogyArthamAraMbhaH pApakRdbhavet / dharmakRddAnapUjAdau hiMsAlezo mataH sadA // 14 // ye pA~coM padya paM0 medhAvIkRta 'dharmasaMgrahazrAvakAcAra' ke haveM adhikArameM nambara 72 se 76 taka darja haiM / vahIMse liye hue mAlUma hote haiN| ca-anyagraMthoMke padya "nAkRtvA prANinAM hiMsAM mAMsamutpadyate kacit / na ca prANivadhaH svargyastasmAnmAMsaM vivarjayet // 264 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ umAsvAmi zrAvakAcAra - parIkSA AsannabhavyatAkarmahAnisaMjJitvazuddhapariNAmAH / samyaktvaheturantarbAhyApyupadezakAdizva ||23|| saMvego nirvedo nindA gardA tathopazamabhakto / vAtsalyaM tvanukampA cASTaguNAH santi samyaktve ||78|| I ina tInoM padyoM se pahalA padya manusmRtike pAMcaveM adhyAyakA 48 padya hai / yogazAstra meM zrIhemacandrAcArya ne ise tIsare prakAzameM uddhRta kiyA hai aura manukA likhA hai| isIliye yA to yaha padya sIdhA 'manusmRti' se liyA gayA hai yA anya padyoMke samAna yogazAstra se hI uThAkara rakkhA gayA hai / dUsarA padya yazastilakake chaThe AzvAsameM aura dharmasaMgrahazrAvakA - cArake cauthe adhikArameM 'uktaM ca ' rUpase likhA hai / yaha kisI dUsare granthakA patra hai -- isakI TakasAla bhI alaga hai-- isalie granthakarttA ne yA to ise sIdhA usa dUsare granthase hI uThAkara rakkhA hai aura yA ukta donoM granthoMmeMse kisI graMthase liyA hai| tIsarA padya 'vasunandizrAvakAcAra' kI nimnalikhita prAkRta gAthAkI saMskRta chAyA hai: : "saMve oidi giMdA garuhA ya uvasamo bhattI / vacchallaM aNukaMpA aTThaguNA huMti sammatte // 46 // 11 isa gAthAkA ullekha 'paMcAdhyAyI' meM bhI, pRSTha 133 para, 'uktaM ca' rUpase pAyA jAtA hai| isalie yaha tIsarA padya yA to vasunandizrAvakAcArako TIkAse liyA gayA hai, yA isa gAthAparase ulthA kiyA gayA hai / (2) parivartita padya aba, udAharaNa ke taurapara, kucha parivartita padya, una padyoMke sAtha jinako parivartana karake ve banAye gaye mAlUma hote haiM, nIce pragaTa kiye jAte haiM / inheM dekhakara parivartanAdikakA acchA anubhava ho sakatA hai / ina padyoMkA paraspara zabdasauSThava aura arthagauravAdi sabhI viSaya vidvAnoMke dhyAna dene yogya haiN| --
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakIrNaka-pustakamAlA 1-svabhAvato'zucau kAya rtntrypvitrite| nirjugupsA guNa gItimatA nirvicikitsitA // 13 // -ratnakaraNDazrAvakAcAra svabhAvAdazucau dehe rtntrypvitrite| nighRNA ca guNaprItirmatA nirvicikitsitA ||4zA --umAsvAmizrAvakAcAra 2-jJAnaM pUjAM kulaM jAti balamRddhiM tapo vapuH / aSTAvAzritya mAnitvaM smayamAhugatasmayAH // 5 // +ratnakaraNDa zrA0 jJAnaM pUjAM kulaM jAti balamRddhaM tapo vapuH / aSTAvAzritya mAnitvaM gatadarpA madaM viduH // 85 // -umA0 zrA0 3-darzanAcaraNAdvApi calatAM dhrmvtslaiH| pratyavasthApana prAjJaiH sthitIkaraNamucyate // 16 // -ratnakaraeDa0 zrA0 darzanajJAnacAritratrayAdbhraSTasya janminaH / pratyavasthApanaM tajjJAH sthitIkaraNamUcire // 58 // -umA0 zrA0 4-svayUthyAnprati sdbhaavsnaathaapetkaitvaa| pratipattiryathAyogyaM vAtsalyamabhilapyate // 17 // ratnakaraNDa0 zrA0 *sAdhUnAM sAdhuvRttInAM sAgArANAM sadharmiNAm / pratipattiryathAyogyaM tajjJairvAtsalyamucyate // 63 // --umA0 zrA0 * yaha pUrvArdha 'svayUthyAnprati' isa itane hI padakA artha mAlUma hotA hai| zeSa 'sadbhAvasanAthA' ityAdi gauravAnvita padoMkA isameM bhAva bhI nahIM paayaa|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ umAsvAmi zrAvakAcAra - parIkSA 5- samyagjJAnaM kAryaM samyaktvaM kAraNaM vadanti jinAH / jJAnArAdhanamiSTaM samyaktvAnaMtaraM tasmAt // 33 // - puruSArthasiddhaya, pAya samyagjJAnaM mataM kAryaM samyaktvaM kAraNaM yataH / jJAnasyArAdhanaM proktaM samyaktvAnaMtaraM tataH / / 247 / / -umA0 zrA0 6 - hiMsyante tilanAlyAM taptAyasi vinihite tilA yadvat / arat jIvA yonau hisyante maithune tadvat // 108 // - puruSArthami0 tilanAlyAM tilA yadvana hisyante bahavastathA / jIvA yAnI ca hiMsyante maithune nidyakarmaNi / / 370 / / -umA0 zrA Gei ** *** 7- manomohasya hetutvAnnidAnatvAJca durgateH / madyaM sadbhiH sadA tyAjyamihAmutra ca doSakRta || --yazastilaka manomohasya hetutvAnnadAnatvAdbhavApadAm / madyaM sadbhiH sadA yamihAmutra ca doSakRt || 261 / / -umA0 zrA *ts - mUtrayaM madAzcASTau tathAnAyatanAni SaT / zaMkAdayazceti hagdoSAH paMcaviMzatiH // 80 // -- yazastilaka mUr3hatrikaM cASTamadAstathA nAyatanAni SaT / zaMkAdayastathA cASTau kudoSAH paMcaviMzatiH // 80 // -umA0 zrA0 # 13
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakIrNaka-pustakamAlA 1-sAdhyasAdhanabhedena dvidhA samyaktvamiSyate / kathyate kSAyikaM sAdhyaM sAdhanaM dvitayaM paraM // 2-58 / / -amitagatyupAsakAcAra sAdhyasAdhanabhedena dvidhA samyaktvamIritam / sAdhanaM dvitayaM sAdhyaM kSAyikaM muktidAyakam // 27 // -umA0 zrA 10-hantA palasya vikretA saMskartA bhksskstthaa| kretAnumantA dAtA ca ghAtakA eva yanmanuH // 3-20 / / -yogazAstra hanA dAtA ca saMskartAnumantA bhksskstthaa| kretA palasya vikratA yaH ma durgatibhAjanam // 26 // -umA0 zrA 11-strIsaMbhogena yaH kAmajvaraM prati cikIrSati / sa hutAzaM ghRtAhutyA vidhyApayitumicchati // 2-8 // -yogazAstra maithunena smarAmiM yo vidhyApayitumicchati / sarpiSA sa jvaraM mUDhaH prauDhaM prati cikIrSati // 371 / / -umA0 zrA0 12-kampaH svedaH zramo mUrchA bhramiglAnirbalakSayaH / rAjayakSmAdirogAzca bhaveyumaithunotthitAH // 2-74 / / -yogazAstra svedo bhrAntiH zramo glAnirmurchA kampo balakSayaH / maithunotthA bhavantyete vyAdhayopyAdhayastathA // 368 // -umA0 zrA0 * isake Age 'manusmRti ke pramANa diye haiN| jinameMse eka pramANa "nAkRtvA prANinAM hiMsA ....." ityAdi Upara uddhRta kiyA gayA hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA 13-rajanIbhojanatyAge ye guNAH parito'pi tAn / na sarvajJAhate kazcidaparo vaktumIzvaraH // 3-70 / / -yogazAstra rAtribhuktivimuktasya ye guNAH khalu jnminH| sarvajJamanareNAnyo na samyagvaktumIzvaraH // 327|| -umAsvA0 zrA0 yogazAstrake tIsare prakAzameM, zrIhemacandrAcArya ne 15 malIna kamAMdAnoMke tyAganekA upadeza diyA hai| jinameM pA~ca jIvikA, pA~ca vANijya aura pA~ca anya karma haiN| inake nAma do zlokoM (naM. 69-100)meM isa prakAra diye haiM : 1 aMgArajIvikA, 2 vanajIvikA, 3 zakaTajIvikA, 4 bhATakajIvikA, 5 sphoTakajIvikA, 6 dannavANijya, 7 lAkSAvANijya, 8 rasavANijya, kezavANijya, 10 vipavANijya, 15 yaMtrapIr3A, 12 nilIchana, 13 asatIpopaNa, 14 davadAna yora 15 sara shoss| isake pazcAt (zloka na0 113 taka) ina 14 karmAdAnAMkA pRthak pRthaka svarUpa varNana kiyA hai| jisakA kucha namUnA isa prakAra hai : "aMgArabhraSTAkaraNAMkuMbhAyaH svarNakAritA / ThaThAratveSTakApAkAvitIcaMgArajIvikA / / 10 / / navanItavasAkSaudramadyaprabhRtivikrayaH / dvipAzcatuSpAda vikreyo vANijyaM rasakezayoH // 108 / / nAsAvedhoGkanaM muSkacchedanaM pRSThagAlanaM / karNakambalavicchedo nilAMchanamudIritaM // 11 // sArikAzukamArjArazvakurkaTakalApinAm / poSo dAsyAzca vittArthamasatIpoSaNaM viduH / / 11 / / -yogazAstra
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakIrNaka-pustakamAlA ina 15 karmAdAnoMke svarUpakathanameM jina jina kA~kA niSedha kiyA gayA hai, prAyaH una sabhI koMkA niSedha umAsvAmizrAvakAcArameM bhI zloka naM0 403 se 412 taka pAyA jAtA hai| parantu 14 karmAdAna tyAjya haiM, ve kauna kaunase haiM aura unakA pRthak pRthak svarUpa kyA hai. ityAdi varNana kucha bhI nahIM milatA / yogazAstrake uparyukta cAroM zlokose milate julata umAsvAmizrAvakAcAramaM nimnalikhita zloka pAye jAte haiM, jinase mAlUma ho sakatA hai ki ina padyAmaM kitanA aura kima prakArakA parivartana kiyA gayA hai : "aMgArabhrASTakaraNamayaH svrnnaadikaaritaa| iSTakApAcanaM ceti tyaktavyaM muktikAMkSibhiH // 44 // navanItavasAmagramadhvAdInAM ca vikrayaH / dvipAcatuSpAJca vikrayo na hitAya mataH kacita // 486|| kaMTanaM nAmikAvedho muSkacchedoMdhibhedanam / karNApanayanaM nAma*nilAchanamudIritam / / 411 / / kekIkukkaTamArjArasArikAzukamaMDalAH / popyaMta na kRtaprANighAtAH pArAvatA api // 40 // -umA0 zrA0 ratnakAMDazrAvakAcArAdi graMthoMke praNetA vicchiromaNi svAmI samantabhadrAcAryakA astitva vikramakI dUsarI zatAbdIke lagabhaga mAnA jAtA hai; puruSArthamiddhiya pAyAdi granthoMke racayitA zrImadamRtacadrasUrine vikramakI 10 vIM zatAbdImeM apane astitvase isa pRthvItalako muzobhita kiyA aisA kahA jAtA hai, yazastilakake nirmANakartA zrIsomadevasUri vikramakI 11 vIM zatAbdImeM vidyamAna the aura unhoMne vi0 saM0 1016 (zaka saM0881) meM zastilakako banAkara samAsa kiyA hai, dharmaparIkSA * 'nilAMchana' kA jaba isase pahale isa zrAvakAcAramaM kahIM nAmanirdeza nahIM kiyA gayA, taba phira yaha lakSaNanirdeza kaisA ?
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA tathA upAsakAcArAdi granthoMke kartA zrIamitagatyAcArya vikramakI 11vIM zatAbdImeM hue haiM; yogazAstrAdi bahutase granthoMkI racanA karanevAle zvetAmbarAcArya zrIhemacandrasUri rAjA kumArapAlake samayameM arthAt vikramakI 13 vIM zatAbdImaM (saM0 1226 taka) maujUda the; vivekavilAsake kA zvetAmbara sAdhu zrIjinadattasUri vi0 kI 13 vIM zatAbdImeM hue haiM; aura paM0 medhAvIkA astitva-samaya 16 vIM zatAbdI nizcita hai| aApane dharmasaMgraha-zrAvakAcArako vikrama saMvat 1541 meM banAkara pUrA kiyA hai| aba pAThakagagA svayaM mamajha sakate haiM ki yaha grantha (umAsvAmi-zrAvakAcAra ), jimameM bahuta pIchese honevAle ina upayukta viddhAnoMke granthoMme padya lekara unheM jyoMkA tyoM yA parivartita karake rakkhA hai, kaise sUtrakAra bhagavadumAsvAmIkA banAyA huA ho sakatA hai| sUtrakAra bhagavAn umAsvAmIkI amAdhAraNa yogyatA aura usa mamayakI paristhitiko, jisa mamayameM ki unakA avataraNa huaA hai, mAmane rakhakara parivartita padyoM tathA granthake anya svatantra bane hue padyoMkA samyagavalokana karanese mApha. mAlUma honA hai ki yaha grantha ukta sUtrakAra bhagavAnkA banAyA huaA nahIM hai| balki uname dazAM zatAbdI pIchekA banA huA hai| viruddhakathana ima granthake eka padyama vratake, sakala aura vikala aime, do bhedAMkA varNana karate hue likhA hai ki makala vratake 53 bheda aura vikala vratake 12 bheda haiM / vaha padya isa prakAra hai :-- "sakalaM vikalaM proktaM dvibhedaM vratamuttamaM / sakalasya tridaza bhedA vikalasya ca dvAdaza / / 256 / / parantu sakala vratake ve 13 bheda kauname haiM ? yaha kahIMpara ima zAstra meM
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakIrNaka-pustakamAlA prakaTa nahIM kiyaa| tattvArthasUtrameM sakalavrata arthAt mahAvratake pA~ca bheda varNana kiye haiM / jaisA ki nimnalikhita do sUtroMse pragaTa hai : "hiMsAnRtasteyabrahmaparigrahebhyo virativratam // 7-1 // "dezasarvato'NumahatI" // 7 // saMbhava hai ki paMca samiti aura tIna guptiko zAmila karake teraha prakAekA sakalavrata granthakartAke dhyAnameM rahA ho| parantu tattvArthasUtrameM, jo bhagavAn umAsvAmIkA sarvamAnya grantha hai, ina paMca samiti aura tIna guptiyoko vratasaMjJAmeM dAkhila nahIM kiyA hai| vikalavratakI saMkhyA jo bAraha likhI hai vaha ThIka hai aura yahI sarvatra prasiddha hai| tattvArthasUtramaM bhI 12 vratoMkA varNana hai, jaisA ki uparyukta donoM sUtrAko nimnalikhita sUtrAMke sAtha par3hanese jJAta hotA hai :-- "aNuvrato'gArI" / / 7-20 // "digdezAnathadaNDaviratisAmAyikapropadhopavAsopabhogapari bhogaparimANAtithisaMvibhAgavatasaMpannazca" ||7-21 // isa zrAvakAcArake zloka naM0 328* meM bhI ina gRhasthocita vratoMke pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvana aise bAraha bheTa varNana kiye haiN| parantu isI granthake dUsare padyameM aisA likhA hai ki "evaM vrataM mayA prokta trayodazavidhAyutam / / niraticArakaM pAlyaM te'tIcArAstu saptatiH // 461 / / arthAta-maiMne yaha teraha prakArakA vrata varNana kiyA hai, jisako atIcAroMse rahita pAlanA cAhie; aura ve (vratoMkai) atIcAra saMkhyA meM yahA~para vratoMkI yaha 13 saMkhyA Upara ullekha kiye hue zloka naMga 256 aura 328 se tathA tattvArthasUtrake kathanase viruddha par3atI hai / tattvA * "aNuvratAni paMca syustriprakAraM guNavatam / zikSAvratAni catvAri sAgArANAM jinAgame" || 328 / /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ umAsvAmi zrAvakAcAra-parIkSA 16 mUtra meM 'sallekhanA' ko vratAMse alaga varNana kiyA hai / isa liye sallekhanAko zAmila karake yaha terahakI saMkhyA pUrI nahIM kI jAsakatI / vratoM pratIcAra bhI tattvArthasUtrameM 60 hI varNana kiye haiM / yadi sallekhanAko vratoMmeM mAnakara usake pAMca pratIcAra bhI zAmila kara liye jAveM taba bhI 65 (135 = 65) hI pratIcAra hoMge / parantu yahA~para vratoMke cAroMkI saMkhyA 70 likhI hai, yaha eka Azcarya kI bAta hai / sUtrakAra bhagavAn umAsvAmIke vacana isa prakAra paraspara yA pUrvApara virodhako liye hue nahIM ho sakate / isI prakArakA parasparaviruddha kathana aura bhI kaI sthAnoMpara pAyA jAtA hai| eka sthAnapara zikSAvratoM kA varNana karate hue likhA hai : "svazaktyA kriyate yatra saMkhyA bhogopabhogayoH / bhogopabhogasaMkhyAkhyaM tattRtIyaM guNavatam // 430 // " isa padyase yaha sApha prakaTa hotA hai ki granthakartAne, tattvArthasUtra ke viruddha, bhogopabhogaparimANavratako zikSAvratake sthAnameM tIsarA guNavrata varNana kiyA hai ! parantu isase pahale khuda granthakarttAne 'anarthadaNDavirati ' ko hI tIsarA guNata varNana kiyA hai| aura vahA~ digvirati, dezavirati tathA narthadaNDavirati, aise tInoM guNavratoMkA kathana kiyA hai| guNavratoMkA kathana samApta karaneke bAda granthakAra isase pahale grAdyake do zikSAvrata ( sAmAyika, proSadhopavAsa) kA svarUpa bhI de cuke haiM / aba yaha tIsare zikSAvatake svarUpa kathanakA nambara thA, jisako Apa 'guNavata' likha gaye ! kaI cAyane bhogopabhogaparimANa vratako guNavratAMmeM mAnA hai / mAlUma hotA hai ki yaha padya kisI aise hI granthase liyA gayA hai, jisameM bhogopabhogaparimANa vratako tIsarA guNavrata varNana kiyA hai aura granthakAra mahAzaya isameM zikSAvratakA parivartana karanA bhUla gaye athavA unheM isa bAtakA smaraNa nahIM rahA ki hama zikSAvratakA varNana kara rahe haiN| yogazAstrameM bhogopabhogaparimANavratako dUsarA guNatrata varNana kiyA hai aura usaka svarUpa isa prakAra likhA hai :
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakIrNaka-pustakamAlA bhogIpabhogayoH saMkhyA zaktyA yatra vidhIyate / bhogopabhogamAnaM tadvaitIyIkaM guNatratama // 3-4 / / yaha padya Uparake padmase bahuta kucha milatA julatA hai| maMbhava hai ki isIparase UparakA padya banAyA gayA ho aura 'guNavratam isa padakA parivartana karanA raha gayA ho| __ isa grantha ke eka padyameM 'loca' kA kAraNa bhI varNana kiyA gayA hai| vaha padya isa prakAra hai : adainyavairAgyakRta kRto'yaM kezalocakaH / yatIzvarANAM vIratva vratanairmalyadIpakaH // 50 // isa padyakA granthameM pUrvottarake kisI bhI padyase kucha sambandha nahIM hai| na kahIM isase pahale loMcakA koI jikara AyA aura na granthameM imakA koI prasaMga hai / aisA asambaddha aura aprAsaMgika kathana umAsvAmI mahArAjakA nahIM ho sakatA / granthakartAne kahA~parase yaha majamUna liyA hai aura kisa prakArase isa padyako yahA~ denemeM galatI khAI hai, ye saba bAteM jarUrata honepara, phira kabhI pragaTa kI jaayeNgii| ina saba bAtoMke sivA isa granthameM, aneka sthAnoMpara, aimA kathana bhI pAyA jAtA hai jo yukti aura aAgamase bilakula viruddha jAna par3atA hai, aura isaliye usase aura bhI jyAdaha isa bAtakA samarthana hotA hai ki yaha grantha bhagavAn umAsvAmIkA banAyA huA nahIM hai / aise kathanake kucha namUne nIce diye jAte haiM : (1) graMthakAra mahAzaya, eka sthAnapara, limvata haiM ki jisa maMdirapara dhvajA nahIM hai, usa maMdirameM kiye hue pUjana, homa aura japAdika saba hI vilupta ho jAte haiM arthAn unakA kucha bhI phala nahIM hotaa| yathA : prAsAde dhvajanirmuktaM pUjAhomajapAdikaM / sarva vilupyate yasmAttasmAtko dhbajocchyaH // 10 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA isI prakAra dUsare sthAnapara limbana haiM ki jo manuSya phaTe pugane, yaMDita yA maile vastroMko pahina kara dAna, pUjana, tapa, homa yA svAdhyAya karatA hai to usakA aisA karanA niSphala hotA hai / yathA :"khaMDite galite chinnaM maline caiva vAsasi / dAnaM pUjA tapo homaH mvAdhyAyo viphalaM bhavet ||136 / / mAlUma nahIM hotA ki maMdiraka UparakI dhvajAkA isa pUjanAdikake phalake sAtha kaunamA sambandha hai aura jainamatakaM kisa gUDha siddhAntapara graMthakArakA yaha kathana avalambita hai| isI prakAra yaha bhI mAlUma nahIM hotA ki phaTe purAne tathA khaMDita vastroMkA dAna, pUjana, tapa aura svAdhyAyAdike phalase kaunasA virodha hai jisake kAraNa ina kAryoMkA karanA hI nirarthaka ho jAtA hai / bhagavadusvAmIne tattvArtha sUtrameM aura zrIakalaMkadevAdika TIkAkAroMne 'rAjavArtika' zrAdi graMthoMmeM zubhAzubha kamAMka aAsrava aura vandhake kAraNAMkA vistArake sAtha varNana kiyA hai| parantu aisA kathana kahIM nahIM pAyA jAtA, jimame yaha mAlUma hotA ho ki mandirakI eka dhvajA bhI bhAvapUrvaka kiye hue pRjanAdikaka phalako ulaTapulaTa karadenemeM samartha hai| saca pUchiye to manuSyake kamAkA phala usake bhAvoMkI jAti aura unakI taratamatApara nirbhara hai| eka garIba AdamI apane phaTe purAne kapar3oMko pahane hue aise mandirameM jisake zivarapara dhvajA bhI nahIM hai, bar3e premake sAtha paramAtmAkA pUjana aura bhajana bhI kara rahA hai aura sirase pairataka bhaktirasameM DUba rahA hai, vaha usa manuSyase adhika puNyaupAna karatA hai jo acche sundara navIna vastrAMko pahane hue dhvajAvAle mandirameM binA bhaktibhAvake, sirpha apane kulakI rIti samajhatA huA, pUjanAdika karatA ho / yadi aisA nahIM mAnA jAya arthAt yaha kahA jAya ki phaTe purAne vastroMka pahanane yA mandirapara dhvajA na honeke kAraNa usa garIba AdamIke una bhakti-bhAvoMkA kucha bhI phala nahIM hai to jainiyoMko apanI karma-philAsophIko uThAkara rakha denA hogaa| parantu aisA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakIrNaka-pustakamAlA nahIM hai / isaliye ina dona padyoMkA kathana yukti aura bhAgamase viruddha hai| inamase pahalA padya zvetAmbaroMke 'vivekavilAsa'kA padya hai, jaisA ki Upara jAhira kiyA gayA hai| (2) isa graMthake pUjanAdhyAyameM, puSpamAlAoMse pUjanakA vidhAna karate hue, eka sthAnapara likhA hai ki campaka aura kamalake phUlakA usakI kalI Adiko tor3aneke dvArA bheda karanese munihatyAke samAna pApa lagatA hai| yathA :-- "naiva puSpaM dvidhAkuryAnna biMdyAtkalikAmapi / campakotpalabhedena yatihatyAsamaM phalam // 127 // " yaha kathana bilakula jainasiddhAnta aura jainAgamaka viruddha hai| kahA~ to ekedriya phUlakI paMkhar3I AdikA tor3anA aura kahA~ munikI hatyA ! donoMkA pApa kadApi samAna nahIM ho sakatA / jainazAstroMmeM ekeMdriya jIvoMke ghAtase lekara pacaMdriya jIvoMke ghAtaparyaMta aura phira paMcaMdriyajIvoMmeM bhI kramazaH gau, strI, bAlaka sAmAnya manuSya, aviratasamyagdRSTi, vratI zrAvaka aura munike ghAtase utpanna huI pApakI mAtrA uttarottara adhika varNana kI hai| aura isIliye prAyazcittasamuccayAdi prAyazcittagraMthoM meM bhI isI kramase hiMsAkA uttarottara adhika daMDa vidhAna kahA gayA hai / karmaprakRtiyoMke baMdhAdikakA prarUpaNa karanevAle aura 'tIvramaMdajJAtabhAvAdhikaraNavIryavizeSebhyastadvizeSaH' ityAdi sUtroMke dvArA karmAsavoMkI nyUnAdhikatA darzAnevAle sUtrakAra mahodayakA aisA asamaMjasa vacana, ki eka phUlakI paMkhar3I tor3anekA pApa muni hatyAke samAna hai, kadApi nahIM ho sakatA / isI prakArake aura bhI bahutase asamaMjasa aura aAgamaviruddha kathana isa granthameM pAye jAte haiM, jinheM isa samaya chor3A jAtA hai| jarUrata honepara phira kabhI pragaTa kiye jAyeMge / __ jahA~taka maiMne isa granthako parIkSA kI hai, mujhe aisA nizcaya hotA hai aura isameM koI saMdeha bAkI nahIM rahatA ki yaha graMtha sUtrakAra bhagavAn
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA umAsvAmI mahArAjakA banAyA huzrA nahIM hai| aura na kisI dUsare hI mAnanIya jainAcAryakA banAyA huA hai| granthake zabdoM aura arthoparase, isa graMthakA banAnevAlA koI mAmUlI, adUradarzI aura tudrahRdaya vyakti mAlUma hotA hai| aura yaha graMtha 16 vIM zatAbdIke bAda 17 vIM zatAbdIke antameM ga usame bhI kucha kAla bAda, usa vakta banAyA jAkara bhagavAn umAsvAmIke nAmame pragaTa kiyA gayA hai, jaba ki terahapaMthakI sthApanA ho cukI thI aura umakA prAbalya bar3ha rahA thaa| yaha graMtha kyoM banAyA gayA hai ? isakA sUkSma vivecana phira kisI lekhadvArA, jarUrata honepara pragaTa kiyA jAyagA / parantu yahA~para itanA batalA denA z2arUrI hai ki isa graMthameM pUjanakA eka khAma adhyAya hai aura prAyaH usI adhyAyakI isa graMthameM pradhAnatA mAlUma hotI hai / zAyada isIliye halAyudhajIne, apanI bhASATIkAke antameM, isa zrAvakAcArako "pUjAprakaraNa-nAma-zrAvakAcAra" likhA hai| antama vidvajanoMse merA mavinaya nivedana hai ki ve isa graMthakI acchI tarahase parIkSA karake mere isa uparyukta kathanakI jA~ca kareM aura ima viSayameM unakI jo sammati sthira hove usase, kRpAkara mujhe sUcita karanekI udAratA digbalAe~ / yadi parIkSAse unheM bhI yaha graMtha sUtrakAra bhagavAn umAsvAmIkA banAyA huA sAbita na hove, taba unheM apane usa parIkSAphalako marvasAdhAraNapara pragaTa karanA cAhiye / aura isa tarahapara apane sAdhAraNa bhAiyoMkA bhrama nivAraNa karate hue prAcIna prAcAryoMkI usa kIrtiko saMrakSita rakhanemeM sahAyaka honA cAhiye jisako kapAyavaza kisI samaya kalaMkita karanekA prayatna kiyA gayA hai| ___ aAzA hai / vidvajana mere isa nivedana para avazya dhyAna deMge aura apane kartavyakA pAlana kareMge / ityalaM vijJeSu /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka mahodayake dUsare grantha 1 svAmI sazantabhadra (itihAsakA mahAn prantha ) (aprApya) 2 jina-pUjAdhikAra-mImAMsA, (aprApya) 3 prantha-parIkSA, prathamabhAga (umAsvAmizrAvakAcAra, kundakunda __ zrA0 aura jinasenatrivarNAcArakI parIkSA) (aprApya) 4 grantha-parIkSA, dvitIya bhAga ( bhadrabAhusaMhitAkI vistRta AlocanA aura parIkSA) (aprApya) 5 grantha parIkSA, tRtIya bhAga ( somasenatrivarNAcAra, dharmaparIkSA (zvetAmbarI) akalaMkapratiSThApAThaaura pUjyapAdaupAsakAcArakI parIkSA) (aprApya) 6 grantha-parIkSA caturtha bhAga (sUryaprakAzakI parIkSA) ) 7 upAsanAtantva ( upAsanAka rahasyakA pratipAdaka) ) / 8 siddhimApAna 6 vivAha-samuddezya(saMzodhita aura parivarddhita tRtIyAvRtti)(a) 10 vIra puSpAMjali ( zikSAprada padyAvalI) (aprApya) 11 vivAha-kSetra-prakAza 12 jainiyoMkA atyAcAra (bar3I mArmika pustaka hai) / 13 anityabhAvanA (saMzodhita aura parivarddhita dvitIyAvRtti) 0) 14 jainI kauna ho sakatA hai ? 15 zikSAprada zAstrIya udAharaNa 16 merI bhAvanA (rASTrIya nityapATha) 17 merI dRdhya-pUjA 58 hama dukhI kyoM haiM? 16 vezyA-nRtya-stotra 20 samAja-saMgaThana 21 bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya noTa-aprApya granthoMke phirase chapanekI jarUrata hai / mukhtArasAhabake ye sabhI grantha par3hane tathA saMgraha karane ke yogya haiM / j04 ror rng rong
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
_