Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કાર જ્યોત
ભાગ ૧- ૨
66
- 0.
: પ્રવચનકાર : પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી યશોભદ્રવિજયજી ગણિ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
Tી
)
- सम्यग् दर्शन ज्ञान
સંત તાકત ટી*ગુજરાતી તમો૨ જાતના પુસ્તકો છે.
KITAX
જીલા .
SC કવિ F શ૧૯૫૯
૨૨૩૮, રૂપાસુરચંદન
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्राणि मोक्ष मार्गः
(B)
ટકાઉ બાઈડીંગ પાઇ સસ્તુ પ્રકાશન. ઉપકરણમાં તિર્થંઘટો સધાવો
પાટ
ધરલપ્ત અમદાવાદ.
5
EX 6060
Coppy Rest
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ अर्हः नमः
सकललब्धि समन्विताय श्रीगौतमस्वामिने नमः शासनसम्राट् विजयने मिसूरीश्वरजी सद्गुरुभ्यो नमः
સંસ્કાર જ્યોત
–ઃ પ્રવચનકાર :
શાસનસમ્રાટ્ સૂરિચક્રચક્રવર્તિ આબાલબ્રહ્મચારી પ્રખરપ્રતાપી પરમપૂજ્ય આચાર્ય મહારાજાધિરાજ શ્રીમદ્ વિજયનેમિ સૂરીશ્વરજી મ. ના પટ્ટાલંકાર શાસનપ્રભાવક સમયજ્ઞ શાંતમૂર્તિ ૫. પૂ. આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજય વિજ્ઞાનસૂરીશ્વરજી મ. ના પટ્ટધર સિદ્ધાંન્તમહેાધિપાકૃતિવિદ્વશારદ પ.પૂ. આ. શ્રી.
વિજયકસ્તુરસુરીશ્વરજી મ ના શિષ્યરત્ન
સમય' વ્યાખ્યાનકાર સદ્દ દેશક કવિવય
૫. પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી
યશાભદ્રવિજયજી મહારાજ
卐
-ઃ અવતરણુકાર : -
પૂ. મુનિવર શ્રી ભાનુચ દ્રવિજયજી મહારાજ
ચીમનલાલ હીરાચંદ શાહ “ પાલીતાણાકર ’
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રાપ્તિસ્થાનઃ જશવંતલાલ ગીરધરલાલ: ૧૨૩૮, રૂપાસુચંદની પળ, અમદાવાદ, મેઘરાજ પુરતક ભંડાર ઃ ગેડીજીની ચાલ. પાયધુની, મુંબઈ નં. ૨
સંવત : ૨૦૧૨ વીર સં : ૨૪૮૨ સન : ૧૯૫૬ પ્રત : ૧૨૫૦
કીંમત ૧-૧૨–૦
પ્રકાર :
જશવંતલાલ ગીરધરલાલ ૧૨૩૮, ૨પાસુરચંદની પોળ
અમદાવાદ,
મણીલાલ છગનલાલ શાહ ધી નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ ધીકાંટા રોડ : અમદાવાદ.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારંભિક
માનવ પ્રજાને શાન્તિ અને સુખપૂર્વક જીવન જીવવા માટે સુઘડ રહેઠાણ, પૌષ્ટિક ખારાક, ઋતુને અનુકુળ વસા તથા ખીજા અનેક સાધનાની જેટલી જરૂરીઆત લાગે છે, તેથી વિશેષ સુખ અને શાન્તિપૂર્વક સાચી રીતે જીવન જીવવા માટે ધર્મની આવશ્યકતા છે, અને એ ધર્મને બતાવનારસમજાવનાર, સાચા ત્યાગી મહાપુરૂષોની સૌ પ્રથમ જરૂર છે.
આજ સુધી ભારતીય (આય) સંસ્કૃતિ જો કોઈ એ પણ ટકાવી રાખી હોય તે તે સાધુ પુરૂષને આભારી છે.
ત્યાગીસ તાદ્વારા જ સમાજ અને સંસ્કૃતિ વ્યવસ્થિત રહી શકયા છે અને ટકી શકયાં છે.
એ ત્યાગીસતાના, સમાજ અને રાષ્ટ્રપ્રત્યે મહાન ઉપકાર છે. તેઓએ લેાકેાને શુદ્ધ પવિત્ર અને સદાચરણીય જીવન જીવવા માટે ઉપદેશ આપ્યા છે. હિંસા ન કરવા. જુઠ્ઠુ ન ખેલવા, ચારી ન કરવા, અને સંયમી જીવન જીવવાનો ઉપદેશ આપી વિશ્વમાં સુખ શાન્તિ અને સમૃદ્ધિ જાળવી રાખી છે.
“ એ આભારી છે ત્યાગી સંત પુરૂષાને
તેઓએ પેાતાનું સારૂં ય જીવન પ્રાણી માત્રના કલ્યાણુ માટે સમર્પિત કર્યું છે. અને તેમના જીવનની અહોનિશ
""
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક જ ભાવના છે કે–(માનવી ) પ્રાણીમાત્ર સાચા સુખને ભેાક્તા અને કેમ ? તેને સાચી દિશાનું ભાન શી રીતે થાય ! અને જગતના માનવીએ અહિંસા, સયમ અને સદાચાર યુક્ત શુદ્ધ જીવન જીવે, તે માટે લેાકાને સતત્ પ્રેરણા અને ઉપદેશ આપતા રહ્યા છે.
એવા એક સાચા સંત સાધુ પુરુષ કે જેઓ સ્વ અને પરના આત્મ કલ્યાણુ માટે ત્યાગ અને સંયમના ભેખ લઈ, પાંચ મહાવ્રતાના પાલન પૂર્વક, છએકાયનાજીવાને અભય આપવા પૂર્વકનું વિશુદ્ધ જીવન જીવી રહ્યા છે. અને પેાતાના જીવનની સુવાસ ચાતરફ ફેલાવી રહ્યા છે. તે શાસનસમ્રાટ અનેક તીક્ષ્ણદ્ધારક પ. પૂ. આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના પટ્ટાલ'કાર, પ. પૂ. શાંતમૂર્તિ સમયજ્ઞ આચાર્ય મહારાજ શ્રીમદ્ વિજય વિજ્ઞાનસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના પટ્ટધર પ. પૂ. પ્રાકૃતિવિદ્વશારદ સિદ્ધાંત મહેાધિ-આચાય મહારાજ શ્રીમદ્ વિજય કસ્તૂરસૂરીશ્વરજી મ. સાહેબના પટ્ટધરશિષ્ય, કવિરત્ન, સમર્થ વ્યાખ્યાનકાર, ૫. પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રીયશાભદ્રવિજયજી ગણિવર્ય શ્રીએ મુલું ડના સંવત ૨૦૧૧ના ચાતુર્માસ દરમિયાન દર રવિવારે તથા બીજા જાહેર તહેવારે વિશાલ માનવ મેદ્મની સમક્ષ આપેલા, માનવીના જીવનમાં ધર્મ અને સ`સ્કારની જ્યાત પ્રગટાવતા જાહેર પ્રવચનેામાંના પ્રથમ સાત વ્યાખ્યાના સંપૂર્ણપણે નોંધી લઈ. તે શબ્દ દેહને આ પુસ્તક સ્વરૂપે પ્રકટ કરવા પ્રયાસ કર્યો છે.
કાઈ પણ વિષયની છણાવટ કરવાની પૂ. મહારાજશ્રીની
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ. પૂ. સમર્થ વ્યાખ્યાનકાર કવિરત્ન પંન્યાસપ્રવર યશાભવિજય ગણિ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરલ શૈલી હોઈ નાના મોટા (આબાલવૃદ્ધ) સ્ત્રી પુરૂષ અને બાળકે સૌ તેમના તરફ આકર્ષાય છે. નિર્ણત સમય ઉપરાંત વધુ વખત ચાલવા છતાં પણ સાંભળવાનું અધુરૂં મુકી ઉભા થવા કેઈ ઈચ્છા પણ કરતું નથી. જેનો ઉપરાંત જેનેતર સ્ત્રી પુરૂષે પણ ઘણું મેટી સંખ્યામાં હંમેશા લાભ લેતા. તે ઉપરાંત રાજપુરૂષ તથા નેતાઓ વિ. પણ પૂ. મહારાજશ્રીની વ્યાખ્યાનવાણી સાંભળવા ખાસ આવીને પિતાનું જીવન ધન્ય બન્યાના ઉદ્દગારો કાઢતા હતા. અને પૂ. મહારાજશ્રીના જીવનની અને ઉપદેશની મુક્તકંઠે પ્રશંસા કરતા હતા.
આજના યુગમાં આધ્યાત્મિક અને સિદ્ધાંતિક તને બને એટલી સરળ શૈલીમાં સમજાવવાની અને માનવીના નૈતિક જીવન ઉત્થાન માટેના પ્રયાસ કરવાની જરૂર છે.
અને તે દિશામાં પૂ. મહારાજશ્રી. સબળ પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. આજના યુગમાં સાંભળવાનો અને વાંચવાને શેખ વધ્યો છે. તેમાં ય સાંભળવા કરતાંય વાંચનને શેખ વધારે પ્રમાણમાં વધ્યો છે. ડું પણ ભણેલ માનવી કંઈને કંઈ વાંચન કરતો જોવા મલે છે. પણ એવા પ્રકારના વાંચનની આજે જરૂર છે. કે જે વાંચનથી માનવીને પિતાના કર્તવ્યનું ભાન થાય, ઉન્માર્ગે ઘસડી જતી પિતાની દુષ્ટ વૃત્તિઓ પર કાબુ મેળવાય અને આદર્શ સંસ્કારમય જીવન જીવવા માટે બોધ પાઠ મલતે રહે.
આજ તે માનવી હાથમાં આવે તે ગમે તેવું વાંચી નાખે છે. વાંચીને કશોય વિચાર કરતા નથી અને કદાચ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારે તે પણ મેટે ભાગે તેમાં રહેલી ઉલ્ટી વાત્તાને જ પેાતાના જીવનમાં ઝડપભેર સ્થાન આપી દે છે.
કેવા પ્રકારનું વાંચન કરવું જોઇએ તેનું જ્ઞાન મેટા ભાગના વર્ગને બહુ એછું હોય છે.
પૂ. મહારાજશ્રીના વ્યાખ્યાના જેને સાંભળવાના ચેગ મલી શકે તેને માટે સાંભળવા ચેાગ્ય છે. પણ જેને સાંભ ળવાના લાભ ન મલી શકે તેવા સંચાગે હોય, તેઓને એક સારૂ વાંચન આપવા માટે પૂ. મહારાજશ્રીના વ્યાખ્યાનનું અવતરણ કરી પ્રગટ કરવા પ્રયાસ કર્યો છે. વાંચન પ્રેમી જનતા ગમે તે પ્રકારનું વાંચીને પેાતાના જીવનને બરખાદ ન કરતાં જીવનને લાભદાયી આવાં પુસ્તકેાનું વાંચન કરી પેાતાના જીવનનું સફળ ઘડતર કરશે, એ આશાએ આ પ્રયાસ કર્યાં છે.
૫. પૂ. મુનિવર્ય શ્રી ભાનુચંદ્રવિજયજી મ. સાહેબ અને મે' સાથે મળીને આ વ્યાખ્યાના તૈયાર કરવા પ્રયત્ન કર્યાં છે. પૂ. મહારાજશ્રીએ જે એજસ્વી શૈલીમાં વ્યાખ્યાને આપ્યા છે અને જનતા ઉપર જે ધારી અસર નીપજાવી છે તેટલી અસર કદાચિત અમારા બન્નેના આ પ્રથમ જ પ્રયાસ હોવાથી ન થઈ શકે, છતાંય એટલું તેા જરૂર થઈ શકશે, કે આ વ્યાખ્યાના વાંચવાથી વાંચક માત્રને પૂ. મહારાજશ્રીના દર્શન કરવાના અને વ્યાખ્યાન સાંભળવાને મનારથ જરૂર થશે.
માનવીના નૈતિક જીવનના ઉત્થાન માટે સતત પ્રેરણા
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ઉપદેશની જરૂર છે અને તે જરૂરીઆત સાચા ત્યાગી સંતપુરૂદ્વારાજ પુરી થઈ શકવાની છે.
સમાજ સાચા સંત પુરૂષોની મહામંગલવાણ શ્રવણ કરીને પિતાનું જીવન આદર્શ અને સંસ્કારમય બનાવે. અને ત્યાગી સંત, સાધુ પુરૂષ, પ્રત્યે સંપૂર્ણપણે પિતાને આદર ભાવ ટકાવી રાખે,
મતી કલ્પનાથી જે કંઈ વિતરાગની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ લખાયું હોય તે તેને માટે મિચ્છામિ દુક્કડં દઉં છું અને વાંચકે અમારું લક્ષ ખેંચી ઉપકાર કરશે.
જે વ્યાખ્યાને શ્રોતાઓને પ્રિય થઈ પડ્યા છે. તે વ્યાખ્યાને વાંચકેમાં પણ પ્રિય થઈ પડશે તેમાં અમને કશીય શંકા નથી.
ધર્મ પ્રભાવનાના ઉદ્દેશથી આ પ્રયાસ કર્યો છે. સૌ કોઈ તેને આવકારી અને વધુ પ્રોત્સાહિત કરશે એજ અભ્યર્થના.
૧૫ મી ઓગસ્ટ ૧૯૫૫
સોમવાર
ચીમનલાલ શાહ “પાલીતાણાકર”
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
જે નામને સારૂં મુંબઈનગર એળખે છે. અને જેએના પ્રવચનના લાભ લેવા દૂરદૂરથી જૈન જૈનેતરોની વિશાલમેશ્વની એકઠી થાય છે તે પૂ. સમથ વ્યાખ્યાનકાર, કવિરત્ન, વિદ્વાન પન્યાસ પ્રવથી યોાભદ્રવિજયજી ગણિવય ના મુંલુંડમાં થયેલ જાહેર પ્રવચનનું અવતરણ ૫. પૂ. મુનિ પ્રવર ભાનુચંદ્રવિજય મહારાજસાહેબ તથા શ્રીયુત ચીમનલાલ શાહ “ પાલીતાણાકર” બન્નેના પ્રયાસથી સર્વાંગ સુંદર રીતે થયું છે. તેને છૂપાવી પ્રસિદ્ધ કરવાની તક મને મલવાથી હું મારા જીવનને ભાગ્યશાળી સમજી છુ... પુસ્તિકા છાપવામાં જે કાંઈ પ્રેસદોષ રહી ગયા હોય તે બદલ હું મિચ્છામિદુક્કડં માગું છું. પ્રસ્તુત પુસ્તિકાનું મુ સંશાધન કાય તથા પ્રેસ મેટર મુનિ શ્રી દેવચ’દ્રવિજયજીએ કરી આપવા બદલ તેઓશ્રીના હું ઋણી છું. પ્રવચનનું વાંચન, મનન, જનતાને ખુખજ ઉપયેગી થશે. જનતા વાંચીને પેાતાના જીવનમાં ઉતારશે તે તેઓનું જીવન ધન્ય બનશે. તેમાં કોઈ શંકાજ નથી. આ પુસ્તિકાને જલ્દીથી છાપવા માટે નવપ્રભાત પ્રેસના માલીકને હું આભાર માનું છું,
ટી
પ્રકાશક
O
જશવંતલાલ ગીરધરલાલ ૧૨૩૮, રૂપાસુરચદની પાળ,
અમદાવાદ.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
*(l>k) >llclka 27717ha ]P t+%
ધર્મપ્રેમી સ્વ. શાહુ છેટ!લાલ નથુરામ (વીસનગરવાળા)
તેમના સુપુશ
જયંતિલાલ.
મનસુખલાલ
તરફથી સપ્રેમ ભેટ
સ્વર્ગવાસ તા. ૪-૮-૧૯૫૬ આંબેગાંવ (પુના).
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવચનઃ પહેલું
સત્તાને મોહ પ. પૂ. પંન્યાસ પ્રવર શ્રી યશોભદ્રવિજયજી ગણિવર્યશ્રીએ સંવત ૨૦૧૧ ના અશાડ વ. ૧૩ રવિવાર સ્ટા. ૯-૦ થી ૧૧-૦ સુધી વિશાલ
મેદની સમક્ષ આપેલ મનનીય પ્રવચન
સ્થળ : જૈન ઉપાશ્રય મુલુંડ તા. ૧૭–૭-૫૫ સંસારની ગહનતા
સંસારમાં રહેલા પ્રાણી માત્રનું જીવન અનેક પ્રકારના મેહપાસથી જકડાયેલું છે.
સંસારમાં ફસાઈ રહેવાનું જે કઈ પણ કારણ હોય તે તે માત્ર એક મેહનાજ કારણે છે.
જ્ઞાની ભગવંતોએ મહિના બંધને તેડવા માટે વારવાર પિકારી પિકારીને કહ્યું છે. પણ આપણે એ મેહના બંધને તેડવા માટે કેઈપણ પ્રકારના પ્રયત્ન કરતા નથી.
જંગલમાં સ્વતંત્ર ફરતા પ્રાણીને દેરડાંના બંધનથી બાંધીને એકાદ વરસ કેઈ સારી જગ્યામાં ખાવા પીવાની સંભાળ પૂર્વક રાખવામાં આવે અને ત્યારબાદ જે તેને મુક્ત કરવામાં આવે તે એ પ્રાણુને લાગે છે કે હું તે દેરડાના બંધનમાંજ સુખી હતું. વખત થયે ખાવા પીવાનું મલતું અને આખો દિવસ આરામથી ઉંઘી શકતે હવે તે મારે મારે ખેરાક શેધવા નીકળવું પડશે એવી જ સ્થીતિ આપણા માનની છે.
મેહના બંધને બંધાયેલે માનવ! જાણતા નથી
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે પેાતાની આત્મશક્તિના વ્યય થઈ રહ્યો છે. સાચું સુખ અને શાંતિ ગુમાવી રહ્યો છે તેની સાચી સ્વતંત્રતા ઝુંટવાઈ રહી છે. અને તે પરાધીન અને પરવશ મનવા છતાં મહુને લઈને ક્ષણિક આનંદ માણી લે છે પણુ! તે માનવ અગાધ દુઃખાને સહન કરવાની તૈયારીઓ કરી રહ્યો છે. આ છે સસારની ગહનતા.
માહુના લેાખડી અમન
માનવી અનેક પ્રકારના મેહની લેાખડી સાંકળના અધનાથી અકડાએલા છે.
ફાઇને ધન વૈભવના માહ છે, તેા કાઈને કુટુંબ પરિવારના માહ છે, ઘણા માનવીઓને પુત્રના માહ તેમ ઘણાઓને સ્ત્રી ઉપરના માહ પણ રહેલા હાય છે તેમ માનવીને સત્તાના મેાહ પણ એટલા જ રહેલા છે.
“ સત્તા એટલે અધિકાર, હું કાંઈક છુ, દુનીયામાં મારૂ કંઈક ચાલે છે. એ પણાના જે અહંભાવ તે સત્તા કહેવાય છે. 5
આજે સત્તા કાને પ્રિય નથી! દરેક આત્મા ફાઈને કોઈ પ્રકારની સત્તા મેળવવા અખે છે. પેાતે આગળ આવવા માટે મનારથાની ઈમારત રાતદિવસ ચણતા જ હોય છે. પણ તે માનવને ખ્યાલ નથી કે મારા મનારથાની ઈમારત કેવલ રતીથી ચણાઈ રહેલી છે, નાનાથી માંડી મેઢા સુધી કાઈ પણ આત્માને જુએ તા તેના જીવનમાં સત્તાની ભૂખ જાગેલી દેખાશે. જેમ કે
સાસુને વહુ પર સત્તા ચલાવવાના માઢુ જાગે છે. ”
66
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિને પત્નિ પર સત્તા ચલાવવાને મોહ જાગે છે.”.
“શિક્ષકને વિદ્યાર્થીઓ પર સત્તા ચલાવવાને મોહ જાગે છે.”
શેઠને નોકર પર સત્તા ચલાવવાને મોહ જાગે છે.” “રાજાને પ્રજા પર સત્તા ચલાવવાને મોહ જાગે છે.”
સૌ કોઈ મનમાં એમ જ વિચાર કરતા હોય છે કે હું કયારે આ સ્થાન ઉપર આવું અને અમુક કરી નાખું.
અરે નાના બાળકની વાત સાંભળીએ છીએ, ત્યારે જાણવા મળે છે કે તેઓ માહે માંહે વાત કરતા હોય છે કે હું મટે થઈને રાજા થાઉં તે આમ કરું ને તેમ કરું, ફલાણાને મારી નાખ્યું અને તેની સત્તા પડાવી લઉં.
માનવીને સત્તાની ઝંખના કેટલી લાગી છે! બાલપણથી આવા પ્રકારના સંસ્કાર તેના જીવનમાં પડી રહ્યા છે. અને સત્તાના મેહમાં એ અંધ બની જાય છે કે પોતાનું શું કર્તવ્ય છે. તે પણ ભૂલી કેવલ મોહની ભૂલભૂલામણીના ચક્રાવામાં ચક્કરે ચઢે છે. દ્રષ્ટી બદલે
સત્તા જમાવવાના સંસ્કાર પાડવા કરતાં સેવાના સંસ્કાર પાડો” હું તમને પૂછું છું કે તમારા હૈયામાં કઈ દિવસ એમ થાય છે કે
હું જગતની સેવા શી રીતે કરું!”
દેવગુરૂ ધર્મની સેવા, મારા સાધર્મિકની સેવા, મારા માતપિતાની સેવા, દીનદુઃખી, અને રોગથી પીડાતા માનવીની સેવા, પશુપંખીઓની સેવા, અરે! જે ધરતી ઉપર
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાતાની ચીજ
જ કઠીન છે. કી દ્રષ્ટીને
રહી
ચાલી રહ્યો છું તે ધરતીની અને તેની ઉપર વસતાં તમામ આત્માઓની સેવા શી રીતે કરું?
આ બધા પર સત્તા ચલાવવાની મને કામના પેદા થાય છે. પરંતુ સેવક બનીને સેવા કરવાની મને ભાવના પેદા થતી નથી. બીજાની ઉપર સત્તા ચલાવવાને આત્માને અનાદિ કાળને સ્વભાવ છે સત્તાના માટે જ આત્માએ પોતાના ઉત્તમ ભામાં પણ આજસુધી અધઃપતન જ કર્યું છે.
બધી ચીજોને મોહ છૂટ કઠીન તે છે. પરંતુ સત્તાને મેહ છૂટ અતિ કઠીન છે.”
માટે એ મહાનુભાવો! તમે તમારી દ્રષ્ટીને “સત્તાનામહ” ઉપરથી ખસેડી લઈ સેવાના, સંયમના અને મરેલી માનવતાને સજીવન કરવા માટેના માર્ગ ઉપર સ્થીર કરે. બરબાદીના પંથે
માનવી પોતાનું મહામુલું જીવન બરબાદ કરવા તૈયાર થાય છે પરંતુ સત્તા છોડવા તૈયાર થતું નથી.”
પણ કદી વિચાર કર્યો છે કે સત્તા કેની સાથે આવી છે. કેની સત્તા ટકી છે! ભલભલા ચક્રવતિઓ થઈ ગયા, તેઓ પણ ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં સત્તા મૂકીને ચાલ્યા ગયા, એની સત્તા કયાં ચાલી ! કેટલી ચાલી! એ તે કહે?
એ સત્તાએ માનવીનું કેટલું અધઃપતન નેતયું છે. એ ઘડીભર વિચારીશું તે જણાશે કે સત્તાના મદમાં આવી ભુતકાળમાં એ મહાનધાંતાઓએ કેવા ભયંકર કૃત્ય કર્યા છે. કે જેનાથી દુનિયા જરાપણ અજાણ નથી. વર્તમાન યુગમાં પણ ઇતિહાસ તપાસસે તે જણાશે કે, રશીઆને ઝાર,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
જર્મનીને હીટલર, ઈટલીને મુસોલિની, ફ્રાંસને નેપેલીઅન, ઈજીપ્તને રાજા ફારૂક આદિ અનેક મહાનધાતાઓએ પિતાની આજ્ઞા, સત્તા, ધરતીના છેડે સુધી જમાવવા મહાયુદ્ધ કરી નિરપરાધી માનવીઓના લેહીથી ધરતીને રક્તવણી બનાવી મૂકી. પણ અંતે જુએ તે એ સત્તાનાં ભૂખાળવા મહાનધાતાએ પણ કંગાલ હાલતમાં મૃત્યુના માં ઝડપાઈ ગયા. હું તમને પૂછું છું કે વર્તમાન યુગમાં, આ મ્બ , એટમ બોમ્બ અને હાઈડ્રોજન બોમ્બ આદિ અનેક પ્રકારના વિનાશકારી શોની શેધ શા માટે થઈ?
તેને જવાબ તમે જ કહેશે કે કેવલ સત્તાના મેહની લાલસા.
અરે! સુભમ ચક્રવતિને અન્ય છ ખંડે જીતીને સત્તા વધારવાનો મેહ જાગે એનું પરિણામ શું આવ્યું જાણે છે?
શાસ્ત્રો કહે છે કે એ મહારિદ્ધિ સિદ્ધિવાળા છ ખંડને ભક્તા સાગરના પેટાળમાં પિઢી ગયે, સત્તા વધારવાના મેહમાં અંધ બનેલ એ ચક્રવતિ નરકનો મહેમાન બની ગયે. આજે આપણે એના જીવનની દયા ચિંતવવી પડે છે. સત્તાના મોહમાં પડી જીવનને બરબાદીના પંથે ઘસડી જતા માનવીઓએ સંયમના પંથે, સેવાના પંથે, જીવનને લઈ જઈ આબાદી મેળવવા પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. નમુચીને પ્રસંગ
કેવલ સત્તાના મેહમાં અંધ બનેલે માનવી કેવા ભયંકર કૃત્ય કરી બેસે છે. અને કેવી રીતે તેના જીવનનું
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ:પતન થાય છે તે વિષ્ણુકુમાર મુનિ અને નમુચી મંત્રીનું જીવન પુત્ર જ જાણવા જેવું છે.
નસુચી પદ્મોત્તર રાજાના દિવાન હતા એકાદ પ્રસગે રાજાએ નમુચી ઉપર પ્રસન્ન થઈ વરદાન આપ્યું, મંત્રીએ તે વખતે વરદાન ન માંગતાં પ્રસ ંગે માંગીશ એમ કહ્યું.
આ નમુચી મંત્રી જૈન ધર્મના અતિ દ્વેષી હતેા. જૈન સાધુને જોવામાં પણ પાતે પાપ માનતા (સમજતા).
એક વખત હસ્તિનાપુરમાં જૈન મુનિ મહારાજાએ આવી ચાતુર્માંસ રહ્યા, આ વાત નમુચીને ન ગમી. પ્રસંગ શ્વામી રાજા પાસે વરદાન માંગ્યું અને હ્યું કે ફક્ત ચાર માસ માટે મને રાજયની તમામ સત્તા સુપ્રત કરી વચનથી અંધાયેલ રાજવીએ સત્તા સાંપી, આ નમુચી પ્રધાને પોતાને મળેલ સત્તાને કેવા દુરૂપયાગ કર્યાં તે જુઓ.
સત્તા મલતાની સાથે જ સત્તાના માહમાં પાગલ અનેલા નમુચીએ સત્તાના કારડા વિંઝવા માંડયો કે આ રાજ્યની હદમાં કાઈ પણુ જૈન મુનિએ જોઈએ નહિ. જે હાય તેમને મારા હુકમથી તરતજ રાજ્યની હદ છેાડીને ચાલ્યા જવું નમુચીના હુકમની જૈન મુનિઓને ખખર આપવામાં આવશે. આ આજ્ઞા સાંભળી સંધ પણ મુંઝવણમાં મુકાયા કરવું શું!
પદ્મોત્તર રાજાને કહ્યું પણ તેણે તે કહ્યું કે મે અગાઉ આપેલા વરદાનથી આજે હું ચાર માસ માટે રાજસત્તા તેને આપી ચુકયા છું. હવે તેમની આજ્ઞા સામે લાચાર છું.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિ, મુંઝાયા, સંઘ મુંઝાયા, વિચાર કરતા વડીલ આચાર્ય મહારાજશ્રી સુત્રતાચાર્ય મહારાજે કહ્યું કે કાઈ સુનિ વિષ્ણુકુમાર મુનિ પાસે જાય તા આ વિઘ્ન ટલી શકે. આ વાત સાંભળી એક તપસ્વી મુનીએ આ કામ કરવા ઈચ્છા દર્શાવી. ગુરૂએ તથા શ્રી સ ંઘે સમ્મતી આપી. મુનીશ્વર વિષ્ણુકુમાર મુનિ પાસે પહેાંચ્યા, સર્વ હકીકત જણાવી. વિષ્ણુકુમાર મુનિ તરતજ આકાશગામિની વિદ્યા અળે આ નગરીમાં આવી પહેાંચ્યા અને તે તે તરતજ રાજદરખારે જ ગયા નમુચિએ મુનિને જોતાં જ કહ્યું કે મારી આજ્ઞા છે કે મારા રાજ્યની હદના તુરતમાં જ ત્યાગ કરવા. વિષ્ણુકુમાર મુનિએ સાધુ ધર્મ સમજાવતા કહ્યું કેઃ–ચાતુમાસના દિવસો શરૂ થઇ ચુકયા છે. હવે મુનિઓથી વિહાર ન થઇ શકે. તેનું શું?
નમુચીએ કહ્યું કે જો તમારા એવા ધર્મ હોય તે માત્ર ત્રણ ડગલાં ચાતુર્માંસ પુરતી જમીન આપું છું. તેમાં તમે રહે। અને ચાતુર્માસ બાદ મારા રાજ્યની હદ છોડી ચાલ્યા જશે.
મુનીશ્વરે પેાતાની વિદ્યાનાખળ (વૈક્રિયલબ્ધિ)થી શરીર વિકુળ્યુ અને એક લાખ જોજનના જમુદ્દીપની પૂર્વ દિશાની જગતી ઉપર એક પગ મૂકયો અને બીજો પગ પશ્ચિમની જગતી ઉપર મૂકયો. અને કહ્યું કે ખેલ સત્તાંય નમુચી હવે ત્રીજો પગ કયાં મૂકું ? જગ્યા બતાવ! તેં આપેલા વચનનું પાલન કર ! તારા રાજાએ તને આપેલા વચનનું પાલન કરવા તને ચાર માસ માટે રાજ્યની સત્તા આપી તે આટલા માટે! આ નમુચી! સત્તાના આ દુરૂપયાગ ? મતાવ! જગ્યા બતાવ!
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ ડગલાની જગ્યા પુરી કર! ક્યાં છે તારી પાસે જગ્યા! કેટલે હદ સુધી તારી સત્તા છે, તે બતાવ! નહિ આપે તે આજે તારૂ આવી બન્યું સમજજે.
નમુચી નીચું મોઢું કરી બેસી ગયો. મુનિની આ મહાશક્તિ નિહાળી એને લાગ્યું કે આજ હવે મારૂં આવી બન્યું.
ક્રોધના આવેશમાં આવેલ આ મહા મુનીશ્વર વિષ્ણુકુમારે તુરતજ ત્રીજું ડગલું નમુચીના મસ્તક ઉપર મૂકહ્યું, અને નમુચી ભેંય ભેગો થઈ ગયો અને મૃત્યુના મોંમાં સમાઈ ગયે.
જુઓ! સત્તાના મેહમાં અવિચારી કૃત્યને બદલે કે મલ્યો. મળેલી સત્તાને સદુપયોગ કરે
તમારા હાથમાં સત્તા આવે તો, તમે તેને સદુપયોગ કરે કે દુરૂપયેગ! તે તમે જ કહે! જરૂર! હું તમને તમારા ભલાના માટે અને આવતા ભવને સુધારવા માટે ભલામણ કરું છું કે તમને મળેલી સત્તાને તમે સદઉપયોગ કરો.
ઝાંઝવાના જલ જેવા માલા-મીલ-મોટરમાં આનંદ માનતે માનવી રૂ, શેર, સટ્ટો અને દલાલીને ધમધોકાર વેપાર કરી. પૈસાના જોરે સત્તા પ્રાપ્ત કરી. દરેક જગ્યાએ પિતાની પાંગળી પકડને પકડી રાખવા રાત દિવસ અવિરત મહેનતમાં રા મા રહે છે. પિતે પકડના મેહમાં
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
મશગુલ મનીને મહાલે છે તેને ખખર નથી કે આ જગત ઉપરથી ઘણા ગયા અને જશે. કાઈ સાથે લઈ ગયા નથી, લઈ જશે નહી પણ કેવળ, કુડ, કપટની કલા કેળવીને મેળવેલી લક્ષ્મીથી સત્તાની પકડ ટકાવવાના કાઢમાં રાત દિવસ અશાંતિમય જીવન જીવતાં બાંધેલા મહાભયંકર કર્મો દુગતીમાં જતી વખતે માનવી સાથે લઈને જ જાય છે.
મળેલી સત્તાના સદુપયોગ કરાય તે સ્વર્ગીય સુખા મલે અને જગતમાંથી જ્યારે તમે વિદાય લઈને ચાલ્યા ગયા હશે।. ત્યારે પણ તમારી ગેરહાજરીમાં જગતના લાખા માનવીએ તમારી યશ ગાથા (પ્રશંસા) મુક્તક કે કરતા હશે તેમાં જરા પણ શંકા નથી પણ! આ મધુ અને કયારે! કે મળેલી સત્તામાં સેવાના સદ્ગુણુ હોય ત્યારે! સેવાના સદ્ગુણ વિનાની સત્તા અવશ્ય નરકે જ લઈ જનારી છે તેમાં શકાને કોઈ સ્થાન જ નથી.
ર
જેણે જેણે પેાતાને મળેલી સત્તાનેા દુરૂપયાગ કર્યાં છે તેણે જગતની, સમાજની ઘણી હાની કરી છે. ’
“સત્તાના સદુપયોગ કરી જીવન જીવનારા જગતમાં બહુ ઓછા હૈાય છે. જ્યારે સત્તાના દુરૂપયોગ કરી જીવનને કલ'કીત કરનારા અને અનેક પ્રકારના નવા કર્મો ઉપા જૅન કરનારના આ દુનિયામાં તેટા પણ નથી. ’’
સત્તાના મેાાંધોને શાંતિ પણ નથી
સત્તાના માહમાં અંધ અનેàા માનવી દારૂ પીધેલા માનવીની માફક સારાસારના વિચાર કર્યો વિના અઘટિત
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાર્ય કરતા જરાપણ અચકાતું નથી અને શાંતિના માર્ગો ઉપર અવરોધે ઉભા કરી અશાંતિના માર્ગોને ખુલા કરે છે.
સત્તાના મેહમાં કુમાર કેશુકે પિતાના પિતા શ્રેણિકને કેદખાનાના સળીઆ પાછળ ધકેલી દઈ કેદી બનાવ્યા. તેમ ઔરંગજેબ અને અલ્લાદિન ખીલજી (ખૂની) એ પણ સત્તાના મેહમાંજ પિતાના પિતા-ભાઈઓ–અને બીજા સગાઓના ખુન કરતાં જરાપણ વિચાર કર્યો નથી.
સત્તાના જોરે મુસ્લિમ રાજવીઓએ હિંદુ પ્રજા પર ત્રાસ વર્તાવવામાં જરાય સંકેચ કે આંચકે અનુભવ્યું નથી.
દુનિયાને મહાન વિજેતા ગણાતે સિકંદર જ્યારે દુનિયાના બધાજ દેશપર વિજય મેળવીને સ્વદેશ પાછે ફરે છે ત્યારે રડે છે. દુનિયાના આ મહાન વિજેતાને બાળકની માફક ઋતે જોઈને સૈનીકે, સાથીદારે, અને સેનાપતિએ પૂછે છે કે, વિજય મેળવીને હર્ષ થી જોઈએ તેને બદલે આપને રડવું કેમ આવે છે? તેને જવાબ આપતા કહે છે કે, હવે હું શું કરીશ. દુનિઆના બધાંજ દેશે છતાઈ ગયા. હવે ક દેશ જીતીશ! યુદ્ધ કેની સામે કરીશ! હવે મારે શાંતિથી બેસવું પડશે તેથી રડી રહ્યો છું.
જુઓ મહાનુભવ ! સત્તાના ભૂખ્યા માનવીને શાતિ ગમતી નથી અને તે હમેશાં યુદ્ધોજ પ્રિય હોય છે.
એજ એક બીજો પ્રસંગ છે–એક મહાન રાજવી દુનિઆને જીતવા માટે નીકળે છે. તેને રસ્તામાં એક સંત
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરૂષને ભેટે થયે. સંતે રાજવીને પૂછયું કે આટલી મોટી સેના લઈ કયાં નીકળ્યા છે.
રાજાએ–દુની આ જીતવા. સંત–દુનીઆ જીતી શું કરશો? રાજા–શાંતિ લઈશ.
સંત–તે હમણાંજ શાંતિ કરે તે શું ખોટું છે? અત્યારે તમારું રાજય શું છેઠું છે! જેટલું છે તેમાં સંતોષ માને તેમાંજ સાચી શાંતિ મલશે. દુનિઆ ઉપર સત્તા ચલાવવાના મનોરથ કરનારા પિતાના આત્મા ઉપર સત્તા ચલાવે તે તેને બેડે પાર થઈ જાયને? તમે જ તમારા અંતરને પૂછે કે પારકા ઉપર તમારી સત્તાની પકડ પકડવા માટે જેટલા તૈયાર છે તેટલીજ પકડ તમે તમારા આત્મા ઉપર પકડશે ત્યારે જ તમે મોક્ષ સુખના મહેલમાં મેજ કરી શકશે. વાલી મુનિ અને રાવણ
રાવણનું નામ કેણ નથી જાણતું એના કૃત્યથી આજે પણ જગત અજાણ નથી. સત્તાના મેહમાં અંધ બનીને એણે પોતાના જીવનમાં કેવા અઘટિત કાર્યોની પરંપરા વધારી છે કે જેને લઈને તેને આત્મા દુર્ગતિને પંથે જઈ પડ્યો.
રાવણની માતા પણ એટલી જ સત્તા લુપી હતી. તેણે જ રાવણના જીવનમાં બાળપણથી સત્તાના મેહના સંસ્કાર પાડ્યા હતા. બાળપણમાં પડેલા સારા કે ખરાબ સંસ્કાર જીવનમાં કદી જતા નથી. બાળકોના સંસ્કારને બધે જ આધાર બાલ્યાવસ્થામાં મુખ્યત્વે માતા પર જ રહેલો છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
પેાતાના બાળકને રામ જેવા મનાવવા માટે માતાઓએ સંસ્કાર પણ તેવા જ આપવા જોઈએ. ઉલ્ટા સ`સ્કારો પાડવા અને પછી આશા રાખવી કે મારે પુત્ર રાજા રામ જેવા અને એ કદિ બનવાનું નથી.
રાવણ સત્તાલેાલુપી બન્યા હતા એ જગજાહેર વાત છે રાવણને એકદા મનમાં વિચાર આવ્યે કે જગતના તમામ નાના મેાટા રાજવીઓએ મારી આજ્ઞા માનવી જોઈએ અને મારા હુકમ થતાં જ મારી સેવામાં હાજર થવુ જોઈએ. આ મનોરથાને પૂર્ણ કરવા તેણે પેાતાની આજ્ઞા દરેક રાજવીને દુતદ્વારા જણાવી. નિળ રાજાએ તે આજ્ઞા સ્વીકારી સેવા કરવા રાવણુના શરણે આવી પહોંચ્યા. પરંતુ વાનરદ્વીપના આદિત્ય રાજાના મળવાન પુત્ર વાલીકુમારે રાવણની આજ્ઞા લઈને આવેલા દુતને સ ંદેશા આપતાં કહ્યું કેઃ
“ સજ્ઞ અર્જુન્ત દેવ અને સુગુરૂ સાધુ” વિના અન્ય કાઈ આ દુનિયામાં સેવા કરવા લાયક છે. એવું અમે જાણતા જ નથી. અત્યાર સુધી પરંપરાથી ચાલ્યા આવતા સંબંધ તે સ્વામિ સેવક ભાવથી ચાલી આવેલેા નથી. પણ એક માત્ર સ્નેહને કારણે જ ટકયો છે, પેાતાને સેવ્ય અને અમેને સેવક માનતા એવા તમાએ આજે પર પરાથી ચાલ્યા આવતા સ્નેહ સંબધને ખ'ડિત કર્યો છે. માટે તમારી આજ્ઞા કે સેવા અમે કઈ રીતે સ્વીકારી શકીએ તેમ નથી. ખાકી પૂના સ્નેહ રૂપ વૃક્ષને કાપી નાખવા માટે હું આગેવાન નહિ જ થાઉ તમારે તમારી શક્તિ પ્રમાણે જે કરવુ' હાય તે ખુશીથી કરજો.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાલીકુમારને સંદેશ લઈને દૂત રાવણ પાસે આવી. પહોંચે. રાવણની આજ્ઞા થતાં જ નાના મોટા દેશના તમામ રાજવીએ પિતાની નિર્બળતાથી રાવણની આજ્ઞા સ્વીકારી સેવા કરવા હાજર થઈ ગયા હતા. જ્યારે દુતને આવેલ જે અને તેના મુખે જ્યારે પિતાની ઈચ્છા વિરૂદ્ધને વાલીકુમારને સંદેશે સાંભળે ત્યારે તેના રોમેરેામમાં ક્રોધાગ્નિ. ભભૂકી ઉઠ્યો. અને તાડુકીને બેલી ઉઠયો!
વાલીકુમાર શું આટલો ગર્વ રાખે છે? એને શું પિતાની શક્તિનું આટલું અભિમાન છે? મારાથી વિશેષ શક્તિવાન હવાને દા રાખે છે. આ દુનિઆમાં મારાથી વધુ શક્તિવાન નર બીજે પેદા જ કેણ થયું છે. હું એને બતાવી આપીશ કે મારી આજ્ઞા સ્વીકાર્યા વિના જીવી કેમ. શકાય છે?
જુઓ! રાવણને ગર્વ ! કેટલું છે સત્તાને મેહ! કેટલું છે સત્તાનું અભિમાન! સત્તાના મેહમાં અંધ બનેલ રાવણ વાલીકુમાર સાથે યુદ્ધ કરવા તૈયાર થયે. લાખનું સૈન્ય લઈને રાવણ પોતે વાનરદ્વીપ આવી પહ, અહીંઆ વાલીકુમારે પણ બધી જ તૈયારી કરી હતી. સામસામા યુદ્ધ થયું નિરપરાધી લાખો સૈનિકને દરરોજ સંહાર થતો જોઈ વાલીકુમારનું હૈયું કંપતું હતું એક દિવસ રાવણને તેણે કહેવડાવ્યું કે આપણા બેના ખાતર લાખો નિરપરાધી સૈનીકે અને પશુઓ માર્યા જાય છે. જે તમે ચાહતા હેતે આપણે જ પરસ્પર યુદ્ધ કરીએ રાવણે વાલીકુમારની વાતને સ્વીકાર કર્યો બીજે દિવસે સમરાંગણમાં વાલીકુમાર અને લંકાપતિ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
રાવણનું તુમુલ યુદ્ધ થયું તેમાં બળવાન વાલીકુમારે મહાઅલવાન અને શક્તિના ગવ ધરાવતા ચંદ્રહાસ ખડું લઈને પોતાના ઉપર ધસી આવતા રાવણને વાલીકુમારે ખડગ સાથે પેાતાના માહુવચ્ચે દબાવીને ચારે દિશાએ ઘુમાવ્યે ચારે દીશાએ ઘુમાવીને જ્યારે વાલીકુમારે તેને જમીન ઉપર મુકો. ત્યારે તે શરમીદો બનીને જમીન પર જોતા ઉભા રહ્યો.
વાલીકુમારને લાગ્યું કે આ દુનિયામાં રહેવાથી કાઈની આજ્ઞા માનવાના પ્રસંગેા ઉભા થાય છે. તે માટે યુદ્ધો કરવા પડે છે, યુદ્ધોમાં લાખા નિરપરાધીનેા સંહાર કેવળ મારી ખાતર થાય છે. આ બધાનુ કુલ એક આ “રાજપદ” છે. આ રાજપદ મુકી મુનિપદ્મ સ્વીકારૂ` તા આવા ઘાર કર્મ થી અચી જવાય મળેલા મેઘા માનવ દેહ સફળ થાય.
વાલીકુમારે વૈરાગ્ય પામી આ સમરાંગણની ભૂમિપરજ પ'ચમુષ્ટિ લેાચ કરી દીક્ષા અંગીકાર કરી. આ દ્રશ્ય જોઈ ને રાવણુના આશ્ચયના પાર ન રહ્યો.
વંદના કરી રાવણુ પાતે પેાતાના સ્થાનકે ગયા. વાલીકુમાર મટી અનેલા વાલીમુનિ સમરાંગણની ધરતી ઉપરથી પાદવિહાર કરી તેઓ સીધા અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર પહોંચ્યા અને તપસ્યા પૂર્વક કાઉસગ્ગ ધ્યાને મુનિ સ્થિર થયા.
એકદા રત્નાવલી નામની વિદ્યાધરની કન્યા પરણવા જવા માટે રાવણ નિત્યાલાક તરફ જઈ રહ્યો હતા. તેવામાં અષ્ટાપદ્મગીરિ પર્વત ઉપર રાવણુનુ વિમાન અટકયું. રાવણે વિમાન અટકી પડતાં નીચે નજર કરી તા તેને એક મહામુનિ કાઉસ્સગ્ગ ધ્યાને સ્થીર રહેલા જોયા નીચે ઉતરી જોતાં
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
માલુમ પડયું કે આ તે મને યુદ્ધમાં પરાજય આપનાર વાલી મુનિજ છે. હજુ પણ મને ત્રાસ આપવા મુનિ પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. હવે તે વાલીમુનિનું શરીર ક્ષીણ થયું છે. મને તેઓ શું કરી શકવાના છે. મારા વિમાનને અટકાવનારની આજે તે પૂરેપુરી ખબર લઈ નાખું. રાજા રાવણ અનેક વિદ્યાને સાધક હતે. “વજાદંડ” વડે ભૂમિ ખેદીને અષ્ટાપદગીરિના પેટાળમાં પેઠે. અને હજારે વિદ્યાઓનું
મરણ કરી અષ્ટાપદ પર્વત આખેય ઉંચકવા માટે પ્રયત્ન કર્યો. રાજા રાવણના આ કૃત્યથી પર્વત ઉપર હાહાકાર મચી ગયે. પર્વત ઉપરના વૃક્ષો તુટવા લાગ્યા. પશુપક્ષીઓ ક્ષણવારમાં મરી જાય તેવી પરિસ્થીતી સર્જાઈ. ભરત ચક્રવતિએ બંધાવેલા મંદીરેને ઉછેર થાય તેવી સ્થિતિ નીહાલી. તરત જ વાલિમુનિએ માત્ર પોતાના જમણા પગના અંગુઠા વડે અષ્ટપદ પર્વતને સ્પર્શ કર્યો. વાલીમુનિના અંગુઠાના સ્પર્શથી પર્વત આખે દબાયો. અને પર્વતના પેટાળમાં રહેલો રાવણ ચીસ પાડી ઉઠયો. જ્યારે સ્પર્શ કરેલે અંગુઠો મુનીશ્વરે ઉંચે લઈ લીધો ત્યારે વાતાવરણ શાંત પડયું. રાવણ પેટાળમાંથી નીકળી મુનિ પાસે ક્ષમા માંગવા લાગ્યો. અહિં તેણે સાચા હદયે ક્ષમા માંગી. ક્ષમાવત મુનીશ્વરે આટલા ભયંકર દુષ્કૃત્ય કરનારને પણ એક શબ્દ ઠપકાને ન કહેતા અંતરના ઉમળકા પૂર્વક ક્ષમા આપી.
ક્ષમા વીરસ્ય ભૂષણમ ”
મહા ભયંકર અપરાધીઓને પણ ક્ષમા આપવીએ વીર પુરૂષોનું લક્ષણ છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
ત્યારખાદ રાવણુ અષ્ટાપદ ગીરિપર જઈને ત્યાં રહેલા ચાવીશે તીથ કર ભગવંતની પ્રતિમા સમક્ષ ભાવપૂર્વક વંદના સ્તુતિ કરી હૃદયના ઉલ્લાસપૂર્વક નૃત્ય કર્યું. નૃત્યના તાનમાં સમાગમને ખડા કરતાં રાવણે એવી પ્રભુ ભક્તિ કરી કે અહિં મલકાપતિ મહાબલવાન રાજા રાવણે તીર્થંકર નામકર્મ ઉપાર્જન કર્યું.
આ દ્રષ્ટાંત ઉપરથી જોવાતુ એ છે કે t આત્મા ઉપર સત્તા ચલાવનાર જ મહાન વિજેતા કે સાચા વિજેતા છે.”
અહીતા રાજવીઓની સત્તા વિષે ઘણું વર્ણન થઈ ગયું પણુ સામાન્ય માનવીના જીવનમાં ડોકીયુ' કરીશું તા પશુ સત્તાના એટલા જ માહથી ભરેલું તેનું જીવન આપણને દેખાશે.
ધર્મ સ્થાનામાં જામેલી સત્તા
સત્તાએ ધર્મસ્થાનામાં પણ પોતાનું સામ્રાજ્ય જમાવ્યું છે.
ધમસ્થાના કે સમાજ કલ્યાણના સ્થાનામાં પણ સત્તાનુ જોર વધ્યું છે ધર્મસ્થાનાના વહીવટ કરનાર વ્યક્તિઓમાં સેવાની ભાવના ઓસરી રહી છે અને સત્તાના સૂરા નીકળવા લાગ્યા છે. યાદ રાખો ! ધર્મસ્થાનાના સિંહાસના સત્તાના સૂરા કાઢવા માટે નથી. કે હુકુમતા ચલાવવા માટે નથી. પણ તે સિ’હાસન ઉપર ખીરાજી દેવ ગુરૂ ધર્મ અને સાધર્મિકની સેવા કરવા માટે છે. આજે તે પરિસ્થિતી કેટલી
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
ગંભીર બની છે, કે તે સાંભળીને અમારા હૈયા કકળી ઉડ્યા છે. તમે પણ સાચા ધમી છે, તે તમારા પણ હયા કકળી ઉઠવા જોઈએ. દેરાસર કે ઉપાશ્રયના ટ્રસ્ટી કે પ્રમુખ હેય પણ તે મહાશયને, તે વરસમાં એકે ય દિવસ દર્શને પણ આવવાને વખત મતે ન હોય
ધર્મસ્થાનના સિંહાસને શેભા માટે નથી સત્તા કે હકુમત ચલાવવા માટે નથી પણ દેવ, ગુરૂ, અને ધર્મની તેમજ સમાજની સેવા કરવા માટે છે.”
સત્તા ચલાવવામાં શામજી શેઠ અને કામ કરવામાં કાની એવી પરીસ્થિતી પ્રર્વતી રહી છે આ પરિસ્થિતીએ સમાજમાં ભયંકરતા સર્જી છે. એ પ્રત્યે લક્ષ આપવામાં નહિ આવે તે આવતી કાલે આપણા ધર્મસ્થાની અને તેના વહીવટની શું સ્થિતિ હશે. તે કહી શકાય તેમ નથી. હું તમને પૂછું છું કે તમે તમારા ઘરમાં આવી રીતે વર્તે તે તમને તમારા ઘરની રાણે ઘરમાં પ્રવેશ કરવા દેશે ખરી કે ! તેને જવાબ તમે તમારા અંતરમાં સમજી ગયા હશો!
પિસાદારોની જ પસંદગીનું રણ જે આજે વધી પડયું છે તે ધરણ બદલવામાં જ સમાજનું હિત છે સાચા ધર્મપરાયણ શ્રદ્ધાશીલ અને બે પિસા ખરચી શકે તેવા શ્રાવકેને આ ધર્મસ્થાનો વહીવટ સોંપે અને સત્તાના ભૂખાવાળા માનવીના હાથમાં આ પવિત્ર વહીવટ ન સોંપતા સેવાભાવી, શ્રદ્ધાળુ શ્રાવકેને સેપી સમાજની અને ધર્મની ખાનાખરાબી થતી અટકાવો.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
“આકડાનું દૂધ જેમ માનવીને મારી નાંખે છે તેમ સત્તાના મેહ માનવીના જીવનને ઝેરી બનાવી નરકગતિમાં લઈ જાય છે.” “ગાયનું દુધ જેમ માનવીને જીવાડે છે, તેમ સેવાને મેહ, ત્યાગ, અને સંયમને મેહ, જીવનને અમૃતમય બનાવે છે. એ મહાનુભાવે ! સત્તાના મોહમાં ફૂલાઈને ફસાઈને જીવનમાં ઝેર ભેળવ્યાં, ક્ષણીક સત્તાના મોહમાં પ્રભુને વિસાર્યા, માનવતાને મીટાવી, દાનવતાને ઉભી કરી અને વૈભવના મોહ કે સત્તાના મેહ તમને
વ્હાલા લાગ્યા. ડુબે છે અને ડુબાડે છે
હે માનવ! વિચાર કર ! તું કેવી ચેષ્ટા કરી રહ્યો છે જેમ એક પાગલ માનવી નદીના નીરમાં એક મજબુત ખીલે લઈને ઠેકવા પ્રયત્ન કરે છે, અને મનમાં ઈચ્છા કરે છે કે બસ! હવે હું અત્રે તંબુ નાંખીને રહીશ, ખીલે શેડો અંદર ઠેકાતે જોઈને ખુબ ખુશી થાય છે પણ પાણીનું એક જોરથી વહેણ આવતાં જ ખીલો ઉખડી ગયે. ફરીથી પ્રયત્ન કરે છે પણ તે ખીલે મજબુત ઠેકાતું નથી અને તંબુ તણાતું નથી. તે માનવી જેવી જ ચેષ્ટા આપણે કરી રહ્યા છીએ એવું તમને નથી લાગતું? રમવાના ગંજીપાના બનાવેલા બંગલામાં શું રહી શકાશે ખરું કે તેમ આ તમારા સત્તાના મેહથી ભરેલા સંસારમાં તમારી સત્તા ટકી શકશે ખરી કે? તમારું જીવન ઉજજવલ બનશે ખરું કે! તમારા પુગલ ઉપર કે આત્મા ઉપર તમારી સત્તા છે ખરી કે!
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
અરે ! માનવ! સત્તાના મેાહ છેાડી તું સેવાના મેવા આવા માટેના સ્વાંગ સજી મહાર આવીશ તે તને માક્ષ સુખની પ્રાપ્તિ થશે, તે માબતમાં શંકા ધારણ કરીશ નહી.
સેપારી મેળવતાં કેટલી મુશ્કેલી પડે છે ખાતા ખાતા દાંત પશુ તુટી જાય છે. છતાંય સેાપારી ખાનારાઓને કહા તા ખરા, કે સાપારીથી તારૂં પેટ ભરાય છે !
તમે સાપારી ખાવાના મેાહની જેમ ધન વૈભવનાં માહથી શું લાભ છે તે કાઈ બતાવશે !
સત્તાના મેહમાં હાનિના તવા સમાયેલા છે.
સત્તાના મેહમાં આપણે આપણુ જીવન બરબાદ કરી રહ્યા છીએ સંસારને આદેશ કરવા સત્તાના માહ છેડવા પડશે.
સત્તાના મેહમાં પડેલે માનવી દરેક જગ્યાએ જ્યાં જાય છે ત્યાં ફીટકારના ટકા ખાય છે અને સેવાના સદ્ગુણથી Àાલતા માનવી જ્યાં જાય ત્યાં આશિર્વાદના અમૃત પામે છે માટે સત્તાના અંચળા દૂર ફેંકી દઈને સેવાની ચુંદડી આઢા. બીજા ઉપર અધિકારના હુકમ અને આદેશ ન કરતા તેના નમ્ર સેવક બની સેવા કરવા તત્પર મનેા.
સત્તાના સિંહાસને આરૂઢ થયે નથી આત્મ કલ્યાણુ થવાનું કે નથી ખીજાનું ભલુ કરી શકવાના, પણ નાની સરખી સેવા કરતાં, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રની આરાધનામાં અને આદર્શ જીવન જીવવામાં સ્વઅને પરનું આત્મ કલ્યાણુ અવશ્ય સાધી શકાશે.
સત્તાના માહ વિષે ઘણું કહી શકાય તેમ છે પણ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
વખત ઘણા થઇ ગયા છે એટલે આપણે અહી જ અટ વું પડશે.
ઉપસ દ્વાર
તમે જે આત્મકલ્યાણની ભાવના રાખતા હૈ।। જગતમાં તમારા આદશ જીવનની સુવાસ મુકી જવા માટેની
ઈચ્છા ધરાવતા હ તા હું માલીક છુ, અધિકારી છું, સત્તાધીશ છુ એવા સત્તાપણાના ગવ કાઢી નાખી, હું જગતના તમામ નાના મોટા પ્રાણીઓના નમ્ર સેવક છું એવા ભાવ હૈયામાં હર હંમેશ રાખશે.
દુનીયામાંથી સત્તાનું સામ્રાજ્ય આથમી જાય અને સેવાના સૂર્ય ઉગે એવી ભાવના હૈયામાં ભરીને ઘેર જજો ‘ શુભ'ભવતુ ’
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવચન બીજી
હવે તા જાગા
વિ. સ. ૨૦૧૧ શ્રાવણુ સુ. ૫ રવિવાર તા. ૨૪-૭-૫૫ સવારે ૯ થી ૧૧ સ્થલ : જૈન ઉપાશ્રય. મુલુ :
પ. પૂ. પંન્યાસ પ્રવર યશાભદ્રવિજયજી ગણીવર્ય મહારાજ સાંહેબના ખીજા પ્રવચનના ટુંક ભાવા *બઈના સુપ્રસિદ્ધ વ માન પત્ર મુંબઈ સમાચાર ” દૈનીક પત્રમાં તા. ૨૮-૭-૫૫ ના કાં ટુંક ભાવાર્થથી પ્રગટ થયા હતા આજે પણ જૈનજૈનેતાની વિશાલ માનવ મેદનીથી હાલ ભરેલા હતા.
ખીજા પ્રવચનનું નીચે સારભૂત અવતરણ કરવામાં આવેલ છે.
જ્ઞાનીઓનુ’ થન
tr
પુણ્યશાળી મહાનુભાવા !
ગયા રવિવારે “ સત્તાના માહે ” એ વિષય રાખવામાં આવ્યા હતા. માનવીને સત્તાના મેાહ કેવા ઘેરા ઘેન ચડાવે છે અને એ ઘેનમાં માનવી પેાતાના કર્તવ્યનું ભાન ભુલી જઈ કેવી રીતે જીવનનુ અધઃપતન કરે છે તે વિષે વિવેચન કરી, સત્તાના મેાહ છેાડવા, અને સેવાના સ્વાંગ સજવા, સયમના મેહ રાખવા, ત્યાગ અને ભક્તિના માહમાં મસ્ત અનવા કહેવામાં આવ્યું હતું.
આજે તે સેવા, સંયમ, ત્યાગ અને ભક્તિના માહમાં મસ્ત મનવા “હવે તો જાગા ” એ વિષય ઉપર કહેવાનુ છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
રાત્રીના છેલ્લા પહેાર કુકડા, કુકરે....કુક, કુકરે..... કુક, કરીને નિદ્રામાં પેાઢેલા માનવીને જાગૃત કરે છે. જગાડીને પોત પોતાના કે બ્યમાં જોડાવે છે. તેમ મેાહુ દિરાના પાન કરીને કુંભકણની નિદ્રામાં પોઢેલા પ્રાણીઓને પરમ જ્ઞાની ભગવંતા પણ નિશદિન જાગ ! અને પ્રમાદ ત્યાગના પુકાર કરે છે. અને પેાતાના કર્તવ્યનું ભાન ભુલેલાઓને ભાન કરાવે છે,
હે મહાત્મન્ ! તું ઘાર નિદ્રામાં ઘારી રહ્યો છે. આજ સુધીના અનાકાલ તે નિંદ્રામાં (પ્રમાદમાં ) ગુમાવ્યા. “હવે તેા જાગ!” દશ દ્રષ્ટાંતે દુલ ભ એવા આ માનવા જન્મને એળે કેમ ગુમાવે છે.
પ્રમાદીની પ્રમાઢતા
સ્વ કર્તવ્યનું સાચું ભાન માત્ર માનવભવમાં જ થઈ શકે છે.
*
વર્ષા ઋતુમાં ખેડુત ખેતી કરતી વખતે આળસ કરીને, પ્રમાદ કરીને, જો ઉધતા હોય અગર પડયો રહે કે ધંધાની ખરી તક વખતે વેપારી એપરવાઈ અને, કે વિદ્યાથી પરીક્ષાના જ વખતે આળસુ ખની ઉઘ્યા કરે કે સેનાપતિ વિજયની વેળાએ પ્રમાદી બને કે પેાતે ભાનભુલે અને, સ્ત્રી રસાઈ કરતી જ વખતે બેઠા બેઠા ઝોકાં ખાયા કરે તેા એનુ પરિણામ શું આવે!
સમય આવે સાવધાન રહેતા બેદરકાર અની ધનાર માનવીને તમે કેવા કહેશેા !
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂખ !
જે સમયને ઓળખી શકતું નથી તે માનવી પિતાના જીવનમાં કદી આગળ વધી શકતું નથી. રાત્રિના સમયે કેઈ એક ઘરમાં ચોરે ચેરી કરવા દાખલ થયા હતા. થોડો એક ખળભળાટ થવાથી સ્ત્રી જાગી, તેણે ચોરને જે, પિતાના પતિને ઉઠાડતા કહ્યું કે ઉઠે ! જાગે ! જુઓ તે ખરા કે ચેર આવ્યા છે.
પતિએ કહ્યું. તું ફિકર ન કર હું જાણું છું હમણાં જ ઉઠું છું એમ કહેતે આળસ કરતા આંખો મીચીને ઉંઘતે રહ્યો. થોડીવાર પછી સ્ત્રીએ ફરી કહ્યું. અરે જાગે! જુઓ તે ખરા! આતે ગાંસડી બાંધી હમણાં ભાગી જશે. ત્યારે પણ આળસુ અને એદી શું કહે છે, અરે! હું તે જાણું છું. હમણાં ઉઠીને એને પીછો પકડીશ...ગુન્હ તે કરવા દે. પોલીસ પાસે પકડાવી રાખી શિક્ષા કરાવીશ...પેલો ઉંઘમાં બેલતે રહ્યો અને સ્ત્રી જાગે ઉઠે કહેતી રહી. અને પેલા ચેરો ઘરની તમામ સારી ચીજોની ગાંસડી બાંધી ચાલતા થયા.
આવી જ દશા આપણા માનવીઓની છે. પિતાનું આત્મિક ધન આજે છડે ચેક લુંટાઈ રહ્યું છે. જ્ઞાની ભગવંતે પુકાર કરી કરીને કહે છે જાગ ! ઓ માનવ જાગ ! ઉઠ, જાગૃત બન! અને તારા કર્તવ્યમાં લીન બન! છતાં પણ કુંભકર્ણની નિદ્રામાં ઘેરેલે માનવી હું જાણું છું કહેતો ઉંઘમાં ને ઉંઘમાં બકવાદ કરી રહ્યો છે. આત્માને ભયંકર શત્રુ
આત્માને જે કોઈ ભયંકર શત્રુ હોય તે તે પ્રમાદ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
છે. આળસ છે, જાગૃત દશાના અભાવ છે. ભલભલા માનવીએ અને મહાપુરૂષો . આ પ્રમાદથી જ પટકાયા છે. પ્રમાદે જ જ્ઞાનીઓને શિથીલ મનાવ્યા છે. તપસ્વીઓને ક્રોધી બનાવ્યા છે. સંયમીઓને સંયમમાં શીથિલ કર્યો છે.
પરમેાપકારી ભગવંત મહાવીર પ્રભુએ ગણધર ભગવંત શ્રી ગૌતમસ્વામિને વારંવાર કોઈપણ વસ્તુના ઉપદેશ આપ્યા હાય કે ટકાર કરી હાય તા તેજ માત્ર હતી કે “ હું ગૌત્તમ ! એક સમય પણ પ્રમાદ કરીશ મા (નહિં) ” જો એક સમય પશુ પ્રમાદ થઈ ગયા તા તારો આત્મા ઊચ્ચ શિખરે પહોંચવા છતાં ગબડી જતાં વાર લાગશે નહિ.
પર્વતના શિખરે પહોંચવાની તમન્ના રાખવાવાળા માણુસ સાવધાન રહે તેા, અથવા ચઢતી વખતે એકાદ ધનુ ઝોકું ખાઈ જાય તે ઘડીકવારમાં પર્વતની ઉંડી ખાઈમાં ગખડી પડતાં વાર લાગતી નથી.
અગીયારમાં ગુરુસ્થાનક સુધી પહેાંચેલા આત્માઓને પણ પટકાવીને પહેલે, બીજે ગુણસ્થાનક પહાંચાડી દેનાર કાઈપણુ હાય તેા તે પ્રમાદ્ય અવસ્થા છે, બીન જાગ્રત શા છે.
ચાર નિદ્રા
જાગ્રત રહેવાનું મહત્વ ઓછુ નથી, થાડા અવાજ સાંભળતા જાગી જનાર આત્માના ઘરમાંથી ચાર ચારી કરી શકતા નથી ત્યારે ઘસઘસાટ ઊંઘતા માનવીના ઘરમાંથી ચારા સહેલાઈથી ચારી કરી શકે છે. પહેરા ભરનાર સિપાઈ પશુ રાત્રિના વખતે પહેરા ભરતી વખતે “ જાગતા રહેજો”
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
-ની બુમ મારે છે, એમ જ્ઞાની ભગવંતે પણ સંસારના પ્રાણીએને “જાગતા રહેજે”ને પડકાર રાજ કરે છે, છતાં ય માનવી ઘોર નિંદ્રામાં પોઢીને આનંદ માણી રહ્યો છે. આત્મિક સંપત્તિ
આજ સુધી મેહ નિંદ્રામાં આપણે કેટલું ગુમાવ્યું છે એને કદી વિચાર કર્યો છે ખરો ! આજે તમારી પાસે આત્મિક સંપત્તિ કેટલી છે! સંપત્તિ શું વસ્તુ છે તે બહુ ઓછા આત્માઓને ખબર હશે, - તમે સંપત્તિ માની છે કેવળ પૈસામાં, બંગલામાં, અગીચામાં, સ્ત્રી પુત્ર, ગાડી કે મેટરમાં, એ સંપત્તિ વધારવા માટે દિન રાત તમેને આરામ નથી, શાંતિ નથી, મગજ ચગડોળે ચઢે છે. નિંદ્રા હરામ થઈ જાય છે. તમે તમારી પુદ્ગલિક સંપત્તિઓને મેળવવા માટે કે મેળવીને ટકાવી રાખવા માટે અને તેને માટે આવતી આફતને સામને કરવા માટે પહેલેથી જ વ્યુહરચના રચીને તૈયાર રાખે છે. કેમ! સાચી વાત છે ને!
પણ ! યાદ રાખજો કે તમે તમારી સંપત્તિ જ્યાં માની છે ત્યાં જ રહેવાની છે, જેમકે બંગલાની બંગલામાં, બગીચાની બગીચામાં મોટરની મોટરમાં, પૈસાની પસામાં પણ! તમને ખ્યાલ આવે છે કે આ આત્મા પ્રમાદને વશ પડી આત્મિક સંપત્તિને ગુમાવી બેઠે છે અને પાણીના રહેંટની જેમ ભવરણમાં ભમી રહ્યો છે. - તમે તમારી દ્રષ્ટિને ફેરવીને જોયું હતું તે તમને
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
જરૂર લાગતી કે હું પૌગલિક સુખની પ્રાપ્તિ માટે મારી આત્મિક સંપત્તિ જે દાન, શિયલ, તપ, શુદ્ધભાવ, જ્ઞાન, સદાચાર, અને વિવેક છે તેને હું ભૂલી ગયો છું માટે જ હું. ભમી રહ્યો છું.
હું તમને પૂછું છું કે આ આત્મિક સંપત્તિ તમારી પાસે કેટલી છે. તે કઈ બતાવશે ખરા ! તમે કેટલા પૌત્ર ગલિક સુખની તિલાંજલી આપી! યાદ રાખજે આ જન્મ મરણના ભયંકર દુખમાંથી છૂટવા માટે પગલિક સુખની સંપત્તિ છેડી આત્મિક સંપત્તિને પ્રાપ્ત કરવા માટે જાગ્રત બનવું જ પડશે. “ જાગશે તેજ પામશે” ગુણવાન બને
તમારામાં દાનગુણ કેટલે છે! લાખની મિલ્કત ધરા-- વવાથી સંપત્તિવાન નજ કહી શકાય, તમે તમારી સંપત્તિ એમાંથી બીજાઓને કેટલું આપ્યું, તમને દાનેશ્વરી કહેવ. હાવવાને મોહ જાગે છે, કેઈ દાનેશ્વરી કહે તે તમને મજાનું લાગે છે. પણ દાનેશ્વરી બનવા માટે કે કહેવડાવવા માટે દાન કેટલું દીધું કે કેટલું દેવું છે. વિદ્વાન અને પડીત બનવાના કેડ થઈ આવે છે પણ અભ્યાસ કર્યા વિના પંડીત ન થવાય.
તમેને કઈ તપસ્વી કહે, ભક્તરાજ કહે, સજન કહે, એ પસંદ છે. પણ એ તપસ્વી ભક્તરાજ કે સજજન. કહેવડાવવા માટે કેટલાક ગુણે કેળવ્યા. ગુણથી જ વસ્તુની કિંમત છે ગધેડે રૂપાળો ઘણે છે, પણ ગુણને અંશ પણ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
નથી તેથી તેના રૂપમાં તમે અજાઇ તેના પર સ્વારી કરશે ખરા કે ? જવાખમાં ના.
સેાનું અને પિત્તળ એ અન્ને એક જ રંગના છે. છતાં ય. અન્નેમાં ભિન્નતા શાની છે! કહેા કે–ગુણુની જ.
માનવીમાત્ર સરખા જ છે તેમાં ભિન્નતા છે કે નહિ ! અને છે તે શાથી ભિન્નતા છે ? કહેા કે ગુણની જ.
સદ્ગુણી કે સદાચારીના સંગ તમે કરશેા પણ દુરાચારી, દુર્ગુણી કે ચાર ડાકુના સંગ કરવાનું કે તેની પડખે બેસવાનું પસંદ નહિ કરે એ સાચી વાત છે ને ? માટે જ્ઞાની ભગવંતે કહે છે-હે આત્મન્ ! તારામાં રહેલા બાહ્ય સુખાની પ્રાપ્તિના કારણરૂપ ગુણવાન મન ! અને તારા સુતેલા અંતરાત્માને જગાડ ! પ્રભુ ભક્તિમાં અને કર્તવ્યપરાયણતામાં લીન અન. જગતમાં સારા કાણુ !
શ્રમણભગવંત મહાવીરસ્વામી પ્રભુને એક વખત પદામાં ગણધર ભગવંત શ્રી ગૌતમસ્વામિજીએ પ્રશ્ન કર્યો કે : હું પ્રભુ ! જગતમાં કાણુ જાગતા સારા અને કાણુ ઉંઘતા સારા.
""
પ્રભુએ જવાબ આપતાં જણાવ્યું કે હે ગૌતમ ! જે આ જગતમાં જાગીને સ્વપરના આત્માનું કલ્યાણુ અને અભ્યુદય ચિતે છે અને તેના માટે પ્રયત્ન કરે છે, અને પેાતાના સદ્ગુણેાની સુવાસ ફેલાવે છે. એવા આત્માએ આ જગતમાં જાગતા સારા અને જે આત્મા અહિત કરે છે અને અઢારે પાપસ્થાનકાને અને છે એવા આત્માએ ઉંઘતા સારા.
જાગીને પારકાનું
સેવવામાં લીન
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
માટે અમે પણ તમને ખીજાનું હિતકરવા, સદ્ગુણાન • સુવાસ ફેલાવવા જગાડીએ છીએ, જાગવાનું કહીએ છીએ. જાગા ઠા! અને તમારા કતવ્યમાં લીન અનેા,
ભારતની સસ્કૃતિ
ભારત દેશના માનવીએ પૂર્ણ જાગૃત હતા. સાચી સપત્તિને એ દેશના માનવીઓએ ખુબ સાચવી હતી, દાન, શીયલ, તપ અને શુદ્ધ સદાચારયુક્ત ભાવનામાં ભારતદેશ તમામ દેશોમાં શ્રેષ્ઠ સ્થાન ધરાવતા હતા.
રવિન્દ્રનાથ ટાગાર એક વખત ચીન ગયા, ત્યાંના લાક ટાગારની પ્રશંસા કરતા કહેવા લાગ્યા કે તમે તે જેવી પવિત્ર ભુમિના માનવી છે, જે ભૂમિમાં સટ્ટાચારનું - સુંદર રીતે પાલન થાય છે. એવી પવિત્ર અને દેવતાઈ ભૂમિમાં જન્મેલા હે નરરત્ન! તમને ધન્ય છે.
આ સાંભળી ટામેારની આંખમાંથી આંસુ ટપકયા તેમને લાગ્યું કે અહિંના લોકો ભારતના માનવી માટે કેટલી શ્રદ્ધા અને સદ્ભાવ ધરાવે છે. આજતા એમાનું ભારતમાં કાંઇજ દેખાતું નથી.
ભારતમાં પણ આજે પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિના પાપે હિંસા જીઢ–ચારી વ્યભિચાર–વિશ્વાસઘાત ખુબજ પ્રમાણમાં ફેલાઈ ગયા છે.
ટાગારે જ્યારે હિંદની ધરતી પર પગ મુક્તા જ એકઠા થયેલા લેાકાને સંખાધન કરતાં કહ્યું કેઃ-તમારા માટે અન્ય દેશામાં કેવી શ્રદ્ધા, ભાવના, અને માન્યતા છે અને આજે આપણે કેવું વન ચલાવી રહ્યા છીએ એને વિચાર કરો.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
આપણી આર્ય સંસ્કૃતિને અનુરૂપ જીવન જીવીને દુનિ--- યાના બીજા દેશમાં પડેલી આપણી સુંદર છાપને ભુંસાવી ન નાખતાં ભારતીય સંસ્કૃતિનું ગૌરવ વધે તેવું જીવન જીવવા માટે તમે જાગ્રત દશાને પ્રાપ્ત કરે જે એક વખત ભાર તને માનવી કદી હિંસા કરતે નહિ. હિંસા કરવામાં ઘેર.' પાપ માનતે. તે આજે એવી ઘેર હિંસા કરી રહ્યો છે. અને વળી તેના અઘટીત કૃત્યને પાપ માનવા પણ. તૈયાર નથી.
માનવીના જીવનનું કેટલું અધઃપતન થયું છે તેને જરા. ખ્યાલ કરજે.
હે ભારતના ભડવીર ! તું જાગૃત બન! અને મરી. પરવારેલી માનવતા ફરી તારા જીવનમાં પ્રગટાવ.
તે માનવ મટી દાનવ બની રહ્યો છે. સગુણેને વિસારી.. દુર્ગુણેને અપનાવતે રહ્યો છે.
યાદ રાખજે ! આચરણાથી જ માનવી માનવ બને છે. માટે તમારું આચરણ શુદ્ધ રાખજે. તમારા દુરાચારી કૃત્યથી જગતને કદાપી ઠગવાની કેશીષ કરશે નહિ. ખરાબ વૃત્તિઓને છેડે | એક બિલાડીની વાત છે વાત સાદી સીધી અને સરળ છે. પણ સમજે તે એમાં પણ ગંભીર ભાવ ભરેલું છે. એક વખત એક બિલાડી એક ઘરમાં પેઠી. દુધને ઘડે તેની નજરે પડશે. એટલે દુધ પીવા ઘડામાં માથું નાખ્યું, એવામાં ખડખડાટ થવાથી ઘરને માલીક જાગી ઉઠ, અને લાકડી લઈને બિલાડી સામે ધસી આવ્ય, ઘડામાં માથુ ભરાવાથી
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
ઘડા લઈને ખીલાડી નાસવા લાગી. એવામાં એક થાંભલા સાથે અફળાતા ઘડા તૂટી ગયા. ખીલ્લીના ગળાના કાંઠા કાઢવાની કેાને પડી હાય કેકાંઠા ખિલાડીના ગળામાંથી કાઢે. એટલે ખિલાડી, કકધારી ખીલ્લીબાઈના નામથી પ્રસિદ્ધ થયા.
ખીલ્લીમાઈના મુખ્ય ખારાક ઉંદર....એટલે ઉંદર દેખેને રાજી થાય તેણે ઉંદરનું એક માટું દર જોયું તેની સામે મીલ્લીમાઈ લપાઈને બેસી ગયા.
દરમાંથી ઉંદરો નીકળીને ખીલ્લીબાઈને જોઈને ઉંદરા દરમાં દોડતા પાછા ચાલ્યા જાય. એ પ્રમાણે ઘણા વખત સુધી ચાલ્યું.
પણ એક વખત પ્રસંગ જોઈ ને ખીલ્લીખાઇએ કહ્યુ કે હે ઉદર રાણા ! હું તમારી માસી છું. કેદારનાથ જઈને યાત્રા કરી પવિત્ર થઈને આવી છું. મેં તા હવે આ કેદારનાથજીનું કંકણુ ધારણ કર્યું છે. હવે હું પહેલાં જેવી રહી નથી. એટલે તમે મારી પાસે ભય છેડીને આવે. આપણે સાથે રહીને ગેલ કરીએ. ભેાળા ઉંદરા એ ખિલાડીની માયાજાળમાં ફ્સાયા. ભેાળપણમાં ઉંદરાને ન લાગ્યું કે મીનીમાસી કેદારનાથની યાત્રા કરી આવ્યા છે. માટે એ મિષ્ટ અને અહિંસક બન્યા હશે. એટલે હવે આપણને ખાશે નહિ.
ઉદરા રાજ આવવા લાગ્યા. અને મીનીમાસીના શરીર ઉપર ચઢી કુદાકુદ કરી આનંદ માણે અને વખત થાયત્યારે ઉંદરા પેાતાના દરમાં ચાલ્યા જાય, મીનીમાસી કાંઈજ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ
આલતા નથી, માત્ર છેલ્લા ઉંદર રહે તેને પકડીને ખાઈ ાય, ઉંદરા પાતપેાતાના કાર્યક્રમ મુજબ મીનીમાસી પાસે આનંદ કરે છે. અને મીનીમાસી દરરાજ એક એક ઉંદરને ખાવા લાગ્યા, અને એછે કરવા લાગ્યા. આમ ઘણા દિવસે વહી ગયા બાદ એક વૃદ્ધ દરને લાગ્યું કે આપણી સંખ્યા ઘટતી જાય છે. જરૂર મીનીમાસી આપણને છેતરે છે. ભલે કેદારનાથજીની યાત્રા કરી આવ્યા પણ સ્વભાવ ગયા નથી. તુરત બધા ઉંદરોને ભેગા કરી કહ્યું કે, માને કે ન માના પણ મને લાગે છે કે આપણી સંખ્યા ઘટતી જાય છે.
જરૂર મીનીમાસી આપણામાંથી રાજ એકને મારી નાખી ખાઈ જાય છે. માટે આપણે આ બાબતની ચાકસાઈ કરવી જોઈએ. બીજે દિવસે મીનીમાસી પાસે જતા પહેલા, એક ઉંદરની પુછડી ઘેાડી કાપીને નીશાની કરી. અને તે ઉ ંદરને સૌની પાછળથી જ આવવાનું કહેવામાં આવ્યું જો એ કપાચેલી પુંછડીવાળા ઉંદર પાછા ન આવે તે સમજવું કે જરૂર મીનીમાસી આપણા ઉંદરને ખાઈ જાય છે. છેવટે સૌ ફેરવા અહાર નીકળ્યા, મીનીમાસી પણ વખત થતાં આવી પહોંચ્યા સૌ આનંદને ઉત્સવ ઉજવતા હાય તેમ ગેલ કરવા લાગ્યા. છેવટે વખત થતાં એક પછી એક ઉંદર ઘરમાં પેસી ગયા. છેલ્લે કપાયેલી પુંછડીવાળા ઉંદર રહ્યો, તેના પર ઝડપ મારી મીનીમાસીએ પેાતાના નિત્યક્રમ મુજબ કાળી કરી લીધા. અંદર જઇને ઉદરાએ જોયું તે પેલા કાપેલી પુછડીવાળો ઉંદર દેખાયા નહિ તેથી ઉંદરોને પાકી ખાત્રી થઈ ચુકી. આજે દિવસે મીનીમાસીને જોઈને કોઈ ઉંદર બહાર આવ્યા
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
નહી. મોનીમાસી પણુ સમજી ગયાં કે ઉંદરરાણાએ મારી લુચ્ચાઈ જાણી ગયા છે હવે ઉંદરી બહાર આવશે નહિ. માટે ખાટી રાહ જોઈ બેસી રહેવાના અથ નથી. એમ સમજી એ દિવસથી ઉંદરાના દર પાસેથી મીનીમાસીએ વિલખાતા મૂખે વિદાય લીધી.
ખીલાડી જેવી ઘણા માનવીઓની વૃત્તિથી સંસારના ઘણા આત્માએ નાસભાગ કરી રહ્યા છે. ખીલાડી જેવા સ્વભાવ પણ સંસારના ઘણા આત્માએમાં રહેલા. શ્રાવકા શત્રુંજયની યાત્રા વૈષ્ણુવા હરદ્વાર કે કેદારનાથની યાત્રા કરે કે મુસલમાના મક્કા મદીના જાય પણ જો પેાતાના દુષ્ટ સ્વભાવને પટે નહિ તે તે મીનીમાસી જેવું જ વર્તન કરી રહ્યા છે. એમ જ કહેવાય, કપાળમાં કેસરીએ ચાંલ્લા કરવા માત્રથી શ્રાવક ન કહેવાય, જનાઈ ધારણ કરવા માત્રથી કે ત્રીપુઢ તાણુવાથી બ્રાહ્મણ ન કહેવાય, પારકાની પીડાને હરે નહિ પારકાને દુઃખ આપે તે વૈષ્ણવ ન કહેવાય, મસ્જીદમાં જઈને અલ્લાહના નામની મેાટી માંગ પાકારનાર મુસલમાન પણ ન કહેવાય.
જે શ્રદ્ધા, વિવેક, અને ક્રિયા યુક્ત જીવન જીવે તેજ સાચા શ્રાવક છે. અખડપણે બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરનાર જ સાચા સંત છે બ્રાહ્મણુ છે. એક વખત ભૂલ કર્યા બાદ ગુને કબુલ કરીને ફરીથી તેવા પ્રકારની ભૂલ ન કરે તેજ પાક મુસલમાન છે. પારકાના દુ:ખાનું નિવારણ કરવા યથાશક્તિ લેગ આપે છે તે સાચા વૈષ્ણુવ છે. એક ખાજી જીવનમાં તીર્થયાત્રાઓ કરવી તપ અને ક્રિયાઓ કરવી, સદ્ગુરૂએના સમાગમ કરવા અને ત્રીજી માજી જે હિંસા, કુડ, કપટ,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
યુકત જીવન જીવવું એ માનવ જીવનને લાંછન લગાડનારૂં છે અને તેવુ જીવન જીવવું એ શેાભાસ્પદ નથી.
આજે માનવીના જીવનમાં ખાદ્વૈતપ અને ક્રિયા વિશેષ જોવામાં આવે છે પરંતુ તેનુ' ઉર્દુ આંતરિક જીવન તપાસીએ તે દુઃખ ઉત્પન્ન કરે તેવું હેય છે. તારી ફરજ શુ ?
હું આત્મન્ ! તું વિચાર કર! તું કાના અનુયાયી છે. તું પોતે પેાતાને ભગવત મહાવીર પ્રભુના અનુયાયી. હોવાના દાવા કરે છે, પણ તેં પ્રભુ મહાવીરે બતાવેલા માના ગુણા કેટલા ધારણ કર્યાં. તે ગુણાને તારા જીવનમાં ઉતારવા તે કેટલા પ્રયત્ના આદર્યાં. તે પરમાત્માની આજ્ઞા શિરામાન્ય કરી છે કે નહિ તે તું તારા અંતરાત્માને પૂછ! તેમની આજ્ઞા અનુસાર તારા જીવનનું ઘડતર તે કેટલું કર્યું.
જે પ્રભુએ ખાએ ખાયે દાન દઈને, અનેકના દુઃખા ટાળ્યા અને ભવ્યાત્માની પદવી આપી, એવા પ્રભુને તું અનુયાયી થયા છે એમ તું પેાતાને માને છે તેા તે કેટલું દાન આપ્યુ, કેટલાના દુઃખા દૂર કર્યાં.
•
•
•
હૈ' તમાને પૂછુ છું કેઃ–સવારના પથારીમાંથી ઉડીને શુ વિચાર કરી છે ! ખેલે ! તમે જ મેલા ! કે પ્રથમબજારના ભાવે શુ' છે. કેને મલવું ! કાં જવું! શું કરવું! એમ ગડમથલ ચાલતી હોય છે. ચાના ગરમ પ્યાલે પીવાતા હાય, હાથમાં જીવતી ચિતા સમાન સીગારેટ કે મીડી સળગતી હોય છે આછે તમારા સવારના સદ્ વિચાર!
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
એ મહાનુભાવ! તું ઉંધે છે જાગતા નથી, જાગતા હાય તા આવા બ્રાહ્ય શાંતિને પણ સળગાવી મૂકનારા વિચારો તને પ્રભાતના સમયમાં આવે નહિ, જાગતા માનવી તે પથારીમાંથી ઉઠતાં જ સામાયિક-પ્રતિક્રમણની વિચારણા કરે. પ્રભુદર્શને જવાની વિચારણા, ગુરૂદેવના દર્શન અને વ્યાખ્યાન શ્રવણુ કરવાની વિચારણા કરે, અરે! લેાકનું ભલું થાય તેવા કામ કરવાની વિચારણા કરે, માટે જાગત અનીને જીવનને મંગલમય બનાવવાની તારી ફરજને
અદા કર.
વિચાર કરી
આજના માનવી સ્વામય જીવન જીવનારા અને એકલપેટા બની રહ્યો છે. તેની દૃષ્ટિ અને ભાવનાઓ ટુંકી અની રહી છે. તે પોતે પેાતાના માનેલા સંસારમાં જ રાચ્ચે માન્ચેા રહેવા માંગે છે. આવા આત્માઓને જાગતા છે એમ ક્રમ કહેવાય !
તમે ઉંઘમાંથી જાગેા છે. ત્યારે દુનીયાના કેટલા પદાર્થો તમને સુખ આપવા માટે તમારી સામે આવીને ખડા થાય છે. અને તમે જાગીને કેટલાને સુખ આપવા તૈયાર છે. અરે! સુખની વાત જવા દો. દુઃખ કેટલાને આપે છે તે વિચાર કર્યાં ! પ્રથમ ઘરના માણુસા સાથે તમારી વણુક કેવી ! કેટલા ગરમ મિજાજ ! તમારી પાસે મદદ માટે આવેલાને તરછેાડી તિરસ્કાર કરવાની તમારી આસુરીવૃત્તિ, તમારા જો કોઈએ થાડા પણ અવિવેક કર્યો હોય તા તેની સામે તમે શું કરી એ ખ્યાલ તા ને!
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
પૂર્વકાલના લેકે જાગીને કેવા રૂડા કામ કરતા. એ કોઈ દિવસ વિચાર્યું છે? આજે તે પ્રભુની પ્રાર્થના પણ ચાલી ગઈ. અને નાના બાળકથી માંડી મોટી ઊમરના વૃદ્ધો સુદ્ધાંના મુખમાં વિલાસના ગીતાએ વાસ કર્યો છે, આજે તમને સવારમાં “સકલ તીર્થની વંદના” નું સુત્ર ગમતું નથી પણ ગોવા અને સીન રેડીઓના ગીતે ગમે છે. આ તમારી મદશા, આ પરિસ્થિતી માનવીને ક્યાં ઘસડી જશે તેને જ વિચાર કરે.
જગતના તમામ સાધને માનવીને મોહનાપાન કરાવીને ઉધાડે છે જ્યારે જાગૃત બનાવવાના સાધન તરીકે ફક્ત દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ, ત્રણ છે. એક બાજુ ઉંઘાડનારા ઘણા સાધને છે, ત્યારે જગાડનાર ત્રણ સાધને છે તે તમને કયા સાધનની જરૂર છે તેને તમે અવશ્ય વિચાર કરજો. જીવન શુદ્ધ બનાવો
ઉંઘવું એટલે તળાઈમાં લાંબા થઈ રેશમી રજાઈ ઓઢીને ઘસઘસાટ ઉંઘવું તે નહિ પણ પિતાના કર્તવ્યનું ભાન ભૂલી જવું તે છે. આજના માનવીઓ મોટા ભાગે પિતાના કર્તવ્યનું ભાન ભુલી રહેલા જણાય છે અને તેના જ પરિણામે માનવી સુખી નથી, આબાદ નથી, સમૃદ્ધિવાન નથી. તે વિષયના ઘેનમાં ઉંધ્યા છે, આસુરી વૃત્તિથી તમે રેરાયેલા છે, લાલ પીળા હીરાના કાચના ટુકડામાં તમે મોહાંધ છે. દુનિયાના રંગરાગમાં આકર્ષાયેલા છે દુનિયાની
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહેવાતી નશ્વર સત્તાના મહના સાણસામાં સપડાઈને કર્તવ્યની કેડીને ચુકી ગયા છે. અને આ બધી વસ્તુના જ પરિણામે સાચી વસ્તુનું ભાન થતું નથી અને થવા દેતું પણ નથી. - એક વખત જીવનમાંથી વિષયના, આસુરીવૃત્તિની સંપત્તિના ઝેર કાઢે, એટલે જીવન શુદ્ધ થશે, અને જ્યારે જીવન શુદ્ધ થશે ત્યારે જીંદગી જીતી જવાશે અને મેક્ષના પંથે પગલા મંડાશે. આદશના શિખરે પહેચા
યાદ રાખજો જીવન શુદ્ધ કર્યા વિનાનું બધું જ નકામું. વ્યવહારમાં પણ કહેવત છે કે “પહેલાં ભૂમિ શુદ્ધ થવી જોઈએ” શુદ્ધ ભૂમિ કર્યા વિના કેઈ સારે સંસ્કાર કે સદ્દગુણ આવે નહિ
ગયા વખતના સત્તાનાસેહ વિષેના વ્યાખ્યાનમાં મહામુનિ વાલીકુમાર અને રાવણ રાજાના પ્રસંગ વિષે વર્ણન કર્યું હતું આજે પણ એજ રામાયણમાંથી મહાસતી અંજના અને પવનજય કુમારના વિષે કહેવાનું છે. રામાયણ સંસ્કૃતિને ખજાને છે. તેનું એક એક પાત્ર આદર્શથી ભરેલું છે. રામાયણ એ સમગ્ર હિંદુ પ્રજાનું ઘર ઘરમાં વંચાતુ અને સંભળાતું માનીતું પુસ્તક છે અને એ રામાયણના અધ્યયન દ્વારા ભારતમાં આર્યસંસ્કૃતિ આજ સુધી પણ ટકી રહેલી છે. રામાયણને એક એક પ્રસંગ ખુબ સમજવા જેવું છે. વિચારવા જેવું છે. અને વિચારીને તે પ્રકારે જીવન જીવવામાં આવે તે આપણે પણ જરૂર આદર્શના શિખરે પહોંચી શકીએ.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭.
થવજય અને અંજના સુંદરી
પવનજય કુમાર પિતાના કર્તવ્યનું ભાન ભુલી જઈ અંજના જેવી મહાસતી પ્રત્યે કેવો વર્તાવ કરે છે. એ જે સાંભળશે તે ખ્યાલ આવશે કે આજે આપણે પણ શું કરી રહ્યા છીએ.
ભરતક્ષેત્રમાં વૈતાઢ્યગિરિ ઉપર આવેલા આદિત્યપુર નામના નગરમાં પ્રહાદ નામના રાજાને ઈષમતિ નામની પ્રિયા હતી તેને પવનજય નામને પુત્ર થયો.
ભરતક્ષેત્રમાં સાગરના તટ ઉપર રહેલા દંભનામના પર્વત ઉપર મહેન્દ્રપુર નામે નગરમાં મહેન્દ્ર નામને વિદ્યાધરને ઈન્દ્ર હતું. તેને હદયસુંદરી નામે રાણી હતી. તેને અરીઠમન આદિ સે પુત્રો ઉપર અંજના નામે એક પુત્રી થઈ.
અંજના જ્યારે યુવાવસ્થાને પામી ત્યારે તેના પિતાને તેના માટે વરની ચિંતા થવા લાગી. રાજયના અનેક મંત્રીઓ અને તે જુદા જુદા દેશોના રાજકુમારેના ચિત્ર લાવીને બતાવવા લાગ્યા. તેમાં એક પણ મહેન્દ્રરાજાને અંજના સુંદરી માટે પસંદ ન પડ્યો. એક વખત મંત્રીએ બે ચિત્રો રાજાને બતાવતા તે ઉપર રાજાની નજર ઠરી. અંજનાને માટે આ બંને વર યોગ્ય લાગ્યા. એ બંનેમાંથી કેની પસંદગી કરવી એ નિમીત્તિઓને પુછતા કહ્યું કે
પહેલું ચિત્ર જેવું છે તે વિદ્યતપ્રભ અઢાર વર્ષના આયુષ્યવાળે છે, અને તે મેક્ષમાં જનાર છે. આ કારણથી આ વર અંજનાસુંદરી માટે યોગ્ય ન કહેવાય.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજું ચીત્ર જેનું છે તેપવનય દીર્ઘ આયુષ્યવાળે છે માટે યોગ્ય વર છે માટે અંજના સુંદરી પવનજયને આપે.
નિમીતિઓ અને રાજા વચ્ચે આ પ્રકારની વાત ચાલી રહી છે તે જ વખતે બધા વિદ્યારે પિતાના પરિવાર સાથે નંદીશ્વર દ્વીપે યાત્રા માટે જતા હતા. એ બધામાં પ્રહાદ રાજા પણ પવનય વિગેરે સાથે આવેલા હતા.
પ્ર©ાદ રાજાએ અંજનાસુંદરીને જોઈને મહેન્દ્રરાજા પાસે પિતાના પુત્ર પવનજય માટે માગણી કરતાં કહ્યું કે –
“તમારી પુત્રી અંજના સુંદરી મારા પુત્ર પવનજયને આપે. ”
પ્રસ્બાદ રાજાની માંગણીને મહેન્દ્ર રાજાએ સ્વીકારી લીધી. મહેન્દ્ર રાજાની તે ઈચ્છા અગાઉથીજ હતી જ પર સ્પર ઈચ્છાથી એકજ ભાવનાવાળા બન્યા. છેવટે ત્રીજે દિવસે માનસ સરોવર પર લગ્ન કરવું તેમ નકકી કરી પિતાપિતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા.
બીજે દિવસે બંને રાજવીઓ પોતપોતાના પરિવાર સાથે માનસ સરોવર પર આવી વસ્યા. પવનય પિતાના મિત્ર પ્રહસિત સાથે આરામ ખંડમાં બેઠે છે.
પવનજય પ્રહસિતને કહે છે કે – હે મિત્ર! શું તે અંજનાસુંદરીને જોઈ છે? જે તેં જોઈ છે તે કહે તે ખરો કે તે કેવી છે?
પ્રહસિતે કહ્યુંઃ અંજનાસુંદરી રંભાદિક અપ્સરાઓ કરતાં પણ અધિક સુંદર છે. તેની સુંદરતાનું વર્ણન વાચાળ આદમી પણ કરી શકતું નથી.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯ પ્રહસિતના મૂખે અંજનાના રૂપની આટલી પ્રશંસા સાંભળી પવનજયને અંજનાને જોવાની તિવ્ર ઈચ્છા થઈ અને પ્રહસિતને કહેવા લાગ્યું કે, મિત્ર વિવાહના દિવસે તે હજી દૂર છે મારે તે તે અંજનાને આજેજ જેવી છે. - ભલે તમારી જોવાની ઈચ્છા હશે તે તે પણ થશે. અત્યારે તે ત્યાં જઈ શકાય નહિ, રાત્રિના સમયે તેના મહેલ ઉપર આપણે બને જઈશું અને તમેને અંજના સુંદરી બતાવીશ.
અંજના જેવાની ઈચ્છાવાળે પવનજય રાત્રિ આવવાની રાહ જેતે વ્યાકુળતાથી સમય પસાર કરવા લાગ્યો. એના મગજમાં એકજ વિચાર ઘુમી રહ્યો છે કે બસ! અંજનાને જેવી.....અને મધ્યરાત્રીએ પવનજય તથા પ્રહસિત બંને ગુપ્તપણે અંજનાસુંદરીના મહેલ પર આવીને બારીકાઈથી નિરીક્ષણ કરવા લાગ્યા. તે સમયે અંજનાસુંદરી પિતાની વસંતતિલકા અને મિશ્રિકા નામની સખીઓ સાથે વિનોદ કરી રહી છે. એ વિનોદમાં વસંતતિલકા અંજનાસુંદરીને કહી રહી છે. કે હે અંજના સખી ! તને ધન્ય છે! જે તું યવનજ્ય જેવા પતિને પામી છે.
ત્યારે બીજી સખી મિશ્રિકાએ વસંતતિલકાને ઉદ્દેશીને કહ્યું કે તું આ શું બોલે છે ! તેજ ભવમાં મુક્તિ પામનાર એવા વિરતપ્રભ જેવા પરમ પવિત્ર વરને છોડીને બીજા વરની પ્રસંસા કે શુ કરે !
વસંતતિલકા- હે સખી! વિદ્યુતપ્રભ ચરમ શરીરી છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
એ વાત સાચી છે અને એ દ્રષ્ટિએ તે ઘણા જ પ્રશંસા પાત્ર છે. પણ તે ઘણા જ ઓછા આયુષ્યવાળા છે. માટે તે ગમે તેવા ઉત્તમ હોવા છતાં અંજના માટે કઈ રીતે ચેાગ્ય હાઇ શકે ?
મિશ્રિકા—ચાડું, પણ અમૃત કલ્યાણને કરનારૂં છે જ્યારે થાડુ' ઝેર હોય તે પણ કલ્યાણકારી નથી. એટલું જ નહિ પણ પ્રાણના સંહાર કરે છે. એટલે સ્પષ્ટ છે કે અલ્પઆયુષ્યવાળા પણુ વિદ્યુતપ્રભ ચરમ શરીરી હાવાના કારણે અમૃત સમાન છે. અને દીર્ઘ આયુષ્યવાળા પવનય વિષના ભારા જેવા છે. એટલે કે વિદ્યુતપ્રભ આગળ પવનજય કાઈ પણ રીતે પ્રશંસાને પાત્ર નથી.
આ બંને સખીએ અંજનાસુંદરીની સાથે વિનેદમાં વાર્તાલાપ કરી રહી છે. પેાતાના પતિના વિષેની વાત હેાવાથી અજના આ ખામતમાં મૌન બેઠી છે. એક શબ્દ પણ ખેલતી નથી.
ગુપ્તપણે ઉભેલા પવનજય કુમારને આ દ્રશ્ય જોઈ, વાર્તાલાપ સાંભળીને ઉલ્ટી અસર થઈ. તેને લાગ્યું કે અંજના મૌન બેઠી છે. તેથી ચાક્કસ લાગે છે કે હું તેને પસંદ નથી પણ તેને તે વિદ્યુતપ્રભજ પસંદ છે. નહિતર તેની સખી આટલું ખેલે છે છતાં તે એક શબ્દ પણ કેમ ખેલે નહિ.
પવનજયના અ ંગેઅંગમાં ક્રોધ વ્યાપ્ત થયા, નસેનસમાં લાવારસ વહેવા લાગ્યું. અને અજના અને મિશ્રિકાના હૃદયમાં વિદ્યુતપ્રભની લાગણીઓ રહેલી છે. તે બન્નેને તલવારથી છેટ્ટી નાંખવા તત્પર થયા.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિત્ર પ્રહસિત પવનજયને ખુબ જ સમજાવ્ય, કહ્યું કે આપણે અહિંઆ ગુપ્તપણે આવેલા છીએ. અને જે આ કાર્ય કરતાં આપણે પ્રગટ થઈ જઈશું, તે અહિંના માણસોના હાથમાં પકડાઈશું, તે આપણી શી વલે થશે. માટે પછી જે કરવું હોય તે કરો, હવે એક મિનીટ પણ અહિં થંભ્યા વિના નીકળી જઈએ. - મિત્રની શિખામણથી પવનજય ચૂપ રહ્યો. ક્રોધથી ધુંધવાયેલે પવન ત્યાંથી નીકળીને મિત્રની સાથે પિતાના સ્થાને પાછો ફર્યો, પણ દુઃખી એવા તેને લેશ પણ નિંદ્રા આવી નહિ તેણે તે આખી ય રાત્રિ દુઃખમાં જ પસાર કરી.
સવારના પહેરમાં જ પિતાના મિત્ર પ્રહસિતને બેલાવી કહેવા લાગ્યો કે હે મિત્ર ! આવી સ્ત્રીને પરણવાથી શું ! રાગ વિનાને નેકર દુઃખને માટે થાય, તે રાગ વિનાની પત્નિ પણ દુઃખના માટે કેમ ન થાય? માટે હે મિત્ર તું ચાલ ! આપણે બને ય જણ આપણી નગરીમાં જતા રહીએ. જે સ્ત્રી પિતાને ન રૂચે તેને પરણવાથી શું? આથી મારે તે પરણવું જ નથી.
પ્રહસિત શાંતિપૂર્વક પવનજયને સમજાવવા લાગે કે આ રીતે સ્વછંદપણું કરવાથી મહાન પુરૂષ તરીકે પ્રસિદ્ધ એવા તારા માતા પિતાને અને અંજનાસુંદરીના માતા પિતાને પણ શું તું લજિજત નથી કરતા?
મિત્રના કથનથી પવનજય પણ વિચારમાં પડી ગયે. વિચાર કરતાં તેને પણ ચાલ્યા જવું ઠીક ન લાગ્યું. તેથી
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે ચિત્તમાં શલ્યવાળે બળે, અને મુશીબતે રહ્યો. નિર્ણિત થયેલ દિવસે લગ્ન થયા. અને પ્રહાદ રાજા પોતાના કુટુંબ સાથે પિતાના પુત્રને તથા પુત્રવધુને લઈને ઘણા આનંદ પૂર્વક પિતાની નગરીમાં આવ્યા.
પ્રહાદ રાજાએ અંજના સુંદરીને રહેવા માટે વિમાન જે સાત માળને પ્રાસાદ આપે, પરંતુ પવનજયે તે લગ્ન કરીને આવ્યા પછી એક દિવસ વચન માત્રથી પણ ખબર લીધી નહિ.
આ બનાવ અશુભદયને સારે ખ્યાલ આપે છે. અંજના સુંદરીના અશુભેાદયે એવું નિમિત્ત ઉભું કર્યું કે જેથી પિતાને પ્રાણથી પણ અધિક માનનાર પવનજય ખેદવાળે બની ગયે. અને જે પ્રસંગને માટે પ્રેમથી તલસી રહ્યો હતો તે પ્રસંગને શલ્યમાં પલટાવી નાખ્યા. અને ઘેર આવ્યા પછી પણ પિતાના પર આધાર રાખતી અંજનાસુંદરીને વચનથી પણ આશ્વાસન આપતો નથી.
આ સમયે અંજનાસુંદરીની કેવી દુઃખદાયક સ્થીતિ હશે તે વિચાર કરો. માતાપિતાને મૂકીને, સનેહની સાંકળે. તેડીને, જેના ખાતર આ અપરિચિત સ્થળમાં આવી તેના તરફને આ વર્તાવ એ કેવી દશા?
પતિને ઘેર આવી દુઃખમય જીંદગી ગાળે છે. છતાં પણ તેના અંતરમાં અન્ય દુષ્ટ ભાવનાને સંચાર પણ નથી, પવનજય સિવાય અન્ય પુરૂષને એના હૈયામાં સ્થાન પણ નથી મલતું. એને મારી દરકાર નથી તે મારે એની દરકાર શી! આવી
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
ભાવના પણ એ મહાસતીને નથી આવતી, આવી રીતે એક એ દિવસ કે મહીના અથવા વર્ષ નહિ પણ ખાવીસ માવીસ વર્ષ વહી ગયાં છતાં પણ પોતાના પતિ પવનજય તરફ દુર્ભાવના, દુષ્ટ વિચાર, કે તિરસ્કાર બુદ્ધિ તેના અંતરમાં પ્રગટ થતી નથી, માત્ર તે પેાતાના કર્મના અને ભાગ્યના જ દોષ કાઢે છે. મે પૂર્વ ભવે કાઈ એવા કાર્યો કર્યાં હશે. કે જે અત્યારે મને ભાગવવા પડે છે. આમ અજનાસુ દરી. પેાતાના દિવસેા પસાર કરે છે.
એક દિવસે પ્રલ્હાદ રાજા પાસે રાવણના દ્રુત આળ્યે અને કહેવા લાગ્યા કે—આજ્ઞા માનવાના ઈન્કાર કરતા વરૂણા મહારાજા રાવણુ સાથે નિરંતર વેર ધરાવ્યા કરે છે માટે કોપાયમાન થયેલા રાવણે તેની સામે ચઢાઈ કરી છે. અને તે માટે દરેક વિદ્યાધરેન્દ્રોને ખેલાવવા માટે પોતાના તેને માકલ્યા છે અને આજે મને આપની પાસે મેાકલ્યા છે.
ا
દુતનાદ્વારા રાવણના સદેશેા સાંભળી પ્રહ્વાદ રાજા સહાય કરવા માટે રાવણ તરફ પ્રયાણ કરવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા. તે વખતે પવનજય પેાતાના પિતાને કહેવા લાગ્યા કે હું પિતાજી! આપ અત્રે બિરાજે, હું રાવણના મનેરચાને પૂર્ણ કરીશ. કારણ કે હું આપનાજ પુત્ર છું. આપ જે ઈશદે જવા તૈયાર થયા છે. તે ઈરાદાને હું સપૂર્ણ પણે સફળ કરીશ માટે આપ નિશ્ચિતપણે અત્રે જ બિરાજો. પુત્રના આગ્રહથી પિતાએ આજ્ઞા આપી.
''
પવનજય યુદ્ધમાં જવા માટે તૈયાર થયા. સઘળા
',
'
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
સ્વજન પરિવારની શુભાશિષ પૂર્વકના આર્શિવાદ લઈને વિદાય લીધી.
યુદ્ધમાં જતી વખતે પણ પવનજય અંજનાસુંદરીને -મલતા નથી. ખેલાવતા પણ નથી. પણ ખીજા માણસા દ્વારા
જનાસુંદરીને પવનજય યુદ્ધ માટે જાય છે તે ખખર પડે છે. તેથી તે પાતે સામે આવીને યુદ્ધમાં જતા પવનજયના દર્શન કરી પવનજય પ્રત્યે હાથ જોડી કહી રહી છે હે નાથ ! માગ માં આપનું કલ્યાણ થાવ, અને આપની ધારેલી ધારણાઓ પાર પાડીને પાછા વ્હેલા પધારો.
।
આવી શુભ લાગણી દર્શાવતી અંજનાસુંદરી પ્રત્યે પવનજય દ્રષ્ટિ પણ ન કરતાં, આ કયાં વચ્ચે આવીને ઉભી છે તેવા વિચાર કરતા અણુગમા દર્શાવી ચાલતા થયે.
અંજના આઠીગણે ઉભી ઉભી પોતાના પતિને દ્રષ્ટિ પડે ત્યાં સુધી જોઈ રહી.
ટ્વીન બનેલી તથા નિકલક ચારિત્રવાળી મહાસતીની અવગણના કરીને પવનજય ચાલ્યા ગયા, તે છતાં મહાસતી કંઈપણ મેલ્યા વિના વિનયપૂર્વક પતિને નમસ્કાર કરી પાછી ઉપર ચાલી ગઈ.
રવાના થયેલા પવનજય માનસ સરાવરે ગયા. અને રાત્રિની શરૂઆતમાં ત્યાં વસ્યા. અહીં જ તેને અજના સુંદરી પ્રત્યે સખીએાના વિનાદી વાર્તાલાપ દ્વારા અણુગમા પેદા થયા હતા. તેજ જગ્યાએ તે આવેલા છે.
પ્રાસાદની અગાસીમાં બેઠા બેઠા પવનજય બહારના
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
દ્રશ્ય નિહાળી રહ્યો છે. તેમાં તેણે એક અદભુત દ્રષ્ય જોયું તે દ્રશ્ય તેના જીવનને પલ્ટો આ વિચાર ધારા બદલાઈ ગઈ
એ દ્રષ્ય હતું એક ચકવાકીનું પિતાના પતિ ચક્રવાકના વિયેગની પીડાથી દુઃખ પામતી ચકવાકી ખાવા પીવાનું છેડી વિરહાગ્નિમાં બળતી કરૂણસ્વરે આક્રંદ કરી રહી છે. આ જોઈને પવનજય વિચારવા લાગ્યા કે, ચક્રવાકી જેવા પક્ષીઓ પણ આખાય દિવસ પતિની સાથે રમે છે. તે છતાં રાત્રિના પણ પતિના વિરહને સહન કરવા માટે શક્તિમાન થતા નથી તે જેણીને મેં પરણીને તરત જ છોડી દીધી છે. કદી મેં બોલાવી નથી, તથા જેમ એક પરનારીની અવજ્ઞા કરે તેવી રીતે આવતાની સાથે મેં પણ જેણને અવગણી છે એથી શરૂથીજ પર્વતના જેવા દુઃખના ભારથી દબાઈ ગયેલી અને નથી જોયું મારા સંગમનું સુખ જેણીએ, એવી તે અંજનાસુંદરી કેવી રીતે રહી શકતી હશે ? ખરેખર મને ધિક્કાર છે! ધિક્કાર હે ! મારા રેષથી ગરીબડી તે મરી રહી છે તેણીની હત્યાના પાપથી દુર્મુખ એ હું કયાં જઈશ ! આ પ્રમાણે વિચાર કરતો પવનજય પિતાના મિત્ર પ્રહસિતને બોલાવીને પિતાના હૈયાની અકથ્ય વેદના કહે છે.
આ ચક્રવાકી આખો દિવસ ચકલાકની સાથે રહી છે. માત્ર થોડા વખતથી વિખૂટી પડી છે. છતાં આટલો કપાત કરે છે. તે લગ્ન દિવસથી મેં જેને ચાહી નથી. જેની સાર સંભાળ તે શું પણ જેને મેં બેલાવીય.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. પ્રયાણ વખતે જે આવીને પગે પડી, છતાં જેનું મેં અપમાન કર્યું છે પરનારીની જેમ મેં તેને તરછોડી છે. તે અજના ને મારા વિયેગથી વિરહનું કેટલું અકથ્ય -દુઃખ થતું હશે !
પ્રહસિતે કહ્યું કે હે મિત્ર! સારું થયું કે આટલા લાંબા - સમયે પણ તું આ પ્રમાણે સમજ્ય માટે હવે તારે ત્યાં - જઈને તેણીને આશ્વાસન આપવું યોગ્ય છે.
અહીં પવનજયને ખરું ભાન થયું, સતીને સંકટ આપવા છે માટે તેને આત્મા અત્યંત દુઃખ પામે. અને તે પિતાના આત્માને ધિક્કારવા લાગે.
આ પ્રસંગ તે અતિ લાંબો છે. પવનજય અંજનાસુંદરીના આવાસે આવે છે. ખરા અંતઃકરણ પૂર્વક પિતે દર્શાવેલા અમાનુષિ વર્તાવ બદલ માફી માગે છે. પ્રેમથી - અજનાને સંબોધે છે અને અંજનાની સાથે રાત્રિ નિર્ગમન - કેરી, રાત્રિના છેલલા પહોરે અંજનાની પ્રેમ અને લાગણી - ભરી વિદાય લઈ પવનજય માનસ સરોવરે પાછો ફરે છે.
પવનજયના હૈયાને પોતે થે. પિતાની પત્નિ પ્રત્યેની ફરજોને સમજ્યો અને એ ફરજ સમજી ને અંજ. - નાને સુખ આપવા માટે યુદ્ધમાં જતાં જતાં પણ પાછો આવ્યું. એક રાત્રિ સુખમાં નિર્ગમન કરી પવનજય અંજના પાસેથી રૂડી રીતે લાગણું ભરી વિદાય લઈ પાછો ફર્યો. આથી પણ અંજનાને વધારે ઉલટું થયું.
એક દિવસ પતિનું સુખ મેળવતાં કેઈ અશુભ કર્મોના - ઉદયે અંજનાસુંદરીને કારમાં દુખે ભેગવવા પડે છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭ કેવા દુખે પડે છે. અને એ દુને સતી સ્ત્રી કે ગંભીરપણે, અને હીંમતથી સામને કરે છે. તેમાં કેટલો અડગતા ધારણ કરે છે. એ અંગેનું વિશેષ વર્ણન આવતા વ્યાખ્યાનમાં કહેવાશે. ઉપસંહાર:
અહિ તે આપણે “હવે તે જાગો” એ વિષય ઉપર કહેવાનું છે. આ પ્રસંગમાંથી આપણને કેટલે બેધ પાઠ મલે તેમ છે તે વિચારવાનું છે.
તમે પણ કર્તવ્યના પંથ ઉપરથી ઉતરી ગયા છે, અથવા ઉંઘતા હે, તે ઉઠે ! જાગે !
પગલિક સુખમાં રાચવાનું છોડી, આત્મિક સુખેની પ્રાપ્તિ માટે જાગો.
જાગતા હે તે ઉભા થાવ, ઉભા હે તે ચાલતા ચાવ, ચાલતા હે તે ઝડપી ચાલે, પણ ! ઝડપી ચાલતા હે તે સુયોગ્ય પંથે દેડીને યોગ્ય રથાને જલદી પહોંચવા પ્રયત્ન કરે.
પ્રભાતના કુકડાની માફક મહાવીર પ્રભુની આજ્ઞા મસ્તકે ચઢાવી તેને મહામૂલો સંદેશો જગતમાં અમે પણ સુણાવી રહ્યા છીએ.
હવે તે જાગે અને પ્રમાદ ત્યાગે” અને કીવ્યના પંથ ઉપર આવે, પરમ કૃપાળુ પરમાત્માનું શરણું સ્વીકારે, ધર્મની સાચી આરાધના કરે, અને તમારા જીવનને ઉજજવલ્લ બનાવે.
શુભંભવતું .
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવચન ત્રીજી
66
કરમ તારી કળા ન્યારી
સ. ૨૦૧૧ ના શ્રાવણુ સુદ ૧૨ રવિવાર
તા. ૩૧-૭-૫૫ ટા. ટા. ૯ થી ૧૦-૩૦ સવારના સ્થળ. શ્રી જૈન ઉપાશ્રય મુલુંડ
""
તા. ૩૧-૩-૫૫ રવિવાર સવારના સ્ટા. ટા. ૯-૦૦ વાગે પૂ. પ્રવચનકાર મહારાજશ્રીનું ત્રીજું પ્રવચન હતું “ મુંબઈ સમાચાર ”ના તત્રીશ્રીએ પાતાના દૈનિકમાં ” પ્રસ્તુત પ્રવચનની નોંધ લેતા જણાવ્યુ હતું કે–મુલુંડમાં ચાતુર્માસ બીરાજમાન પન્યાસ પ્રવર શ્રી યશાભદ્રવિજયજી ગણીવયની દર રવિવારે તથા તહેવારના દિવસે માટેની ખાસ સળંગ પ્રવચનમાલા જનતાને અપ્રતિમ પ્રેરણા આપી રહી છે. તેઓશ્રીના પ્રવચનને સાંભળવા જૈન જૈનેતાની માટી 3 જામે છે. ઉપાશ્રયના વિશાલ ઢાલ અને તેની વિસ્તૃત ગેલેરીઓમાં તલપુર પણુ જગ્યા રહેતી નથી એટલી માનવ મેદની જામે છે. આટલી મોટી માનવ મેદની થવા છતાં પ્રવચનના એકએક શબ્દ શ્રોતા સાંભળી શકે છે. એ પ્રમાણેની નીરવ શાંતિ ત્યાં પ્રસરેલી રહે છે. તેઓશ્રીનું પ્રવચન સર્વેને મત્રમુગ્ધ કરી મૂકે છે. તેની એ પ્રતિતી આપે છે. તે દિવસે “ મુંબઈના પેાલીશ કમીશ્નર શ્રી કે. ડી. મીલીમારીઆ ” આવેલા હતા. પૂ. પંન્યાસજી મહારાજની સાથે અનેક પ્રકારની ધ ચર્ચાએ થઇ હતી, અને આનંદ અનુભવ્યા હતા. પ્રવચનનું સારભૂત અને લગભગ સંપૂર્ણ અવતરણુ નીચે કરવામાં માવ્યું છે.
"
66
પુન્યશાળી મહાનુભવા;
આજના જાહેર વ્યાખ્યાનના વિષય “ કરમ તારી કળા ન્યારી” એ રાખવામાં આવેલ છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના વ્યાખ્યાનમાં કર્મનું સ્વરૂપ, આત્મા સાથે કમને સંબંધ કયારથી થયે, કેવી રીતે થયો, તેના સંબંધથી આત્માની શું સ્થિતિ થઈ, કર્મોએ જીને કેવા કેવા નાચ નચાવ્યા, અને દુખે આપ્યા છે. એ કર્મોના બંધને તેડવા માટે શું પ્રયાસ કરવા જોઈએ. કર્મોના બંધન તૂટે તે આત્માની કેવી ઉચ્ચગતિ થાય, અને કેવા સુખ પ્રાપ્ત થાય એ વિષે વિવેચન કરવાનું છે.
જીવ બે પ્રકારના કહ્યા છે. એક મુક્ત અને બીજા સંસારી, જે છ કર્મોથી મુક્ત થઈ સિદ્ધિપદને પામ્યા છે. તેને મુકતના છ કહેવાય છે. અને જે જે કર્મોવડે બંધાઈને સંસારમાં રઝળી રહેલા છે તેને સંસારી જી કહેવાય છે. આપણે બધાને સમાવેશ બીજા પ્રકારના સંસારી જીમાં થાય છે.
સંસારમાં નજર નાંખતાં જણાય છે કે કેઈ ધનવૈભવ અને કુટુંબાદિ પરિવારથી સુખી દેખાય છે તે કઈ તેના અભાવે દુઃખી દેખાય છે. કેઈ અનેક પ્રકારના મહા ભયંકર રોગથી પીડાઈ રહેલે હોય છે. જ્યારે કેઈ સંપૂર્ણ તંદુરસ્ત માલુમ પડે છે. કેઈ સત્તાધિશ બની રાજવૈભ ભગવે છે. તે કેઈદીન અને કંગાળ બની આજીજી કરતો ભીખ માંગતે નજરે પડે છે. એકને આ પધારે એમ કહેવા વડે પ્રેમપૂર્વક આવકાર મળે છે. જયારે બીજાને તિરસ્કાર પૂર્વક જાકારે મલે છે, એક જ્ઞાની મહાન વિદ્વાન પંડીત દેખાય છે ત્યારે બીજો મૂર્ણ–બુદ્ધિહીન જેવો દેખાય છે. જ્યારે કેઈ પાંચ ઈન્દ્રીઓથી પરિપૂર્ણ સુંદર સ્વરૂપવાન અને સશક્ત દેખાય છે. ત્યારે કઈ આંખે આંધળા, કાને
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
હેરા, જીભે મુંગા, કે તેાતડા, હાથે ઠુંડા, પગે લંગડા, શરીરે એડાળ અને કદરૂપા, અને તદ્દન દુબળા ( નિબ†ળ) દેખાય છે........આ છે સંસારની વિચિત્રતા.
આ સંસારની વિચિત્રતા શાથી?
કહેવું જ પડશે કે વિચિત્રતાનું કારણ માત્ર જ કર્મ છે, કર્મો વડે આ જીવ સંસારમાં રઝળી રહ્યો છે. ભટકી રહ્યો છે, અનેક પ્રકારના દુઃખા ભાગવી રહ્યો છે. આત્મા સાથેના કમના સંબંધ અનાદિ કાળના છે. આત્માની આદિ કહી શકાતી નથી. તેમ કર્મની પણ આદિ કચારે થઈ તે પણ કહી શકાતું નથી. પણ આત્મા અનાદિ અનંત છે. જ્યારે ક્રમ અનાદિ શાંત જરૂર છે. કમ એ સારા નરસા પુદ્ગલાના સમૂહ છે આત્મા જ્યારે સારા (શુભ કરણી) કૃત્ય કરે છે. ત્યારે શુભ કર્મના પુદ્ગલાના સમૂહ આત્મા સાથે લાગે છે. ( બંધાય છે. ) અને આત્મા જ્યારે અશુભકૃત્યા (કરણી ) કરે છે ત્યારે અશુભ કર્મોના પુદ્ગલાના સમૂહ આત્મા સાથે લાગે છે. શુભ કર્મોના અંધથી આત્મા સુખી થાય છે. અશુભ કર્મોના અંધથી આત્મા દુઃખી થાય છે.
આજે પ્રાણી માત્ર શું ચાહે છે?
સુખ જ સુખ....સુખને...સુખ જ
નામનું ય દુઃખ ગમતું નથી એનું સુખ પણ કેવા પ્રકારનું-કદી ય પાછું ચાલ્યું જાય નહિ તેવું, વળી એ શું ચાહે ? પેાતાને ( મળતું) મળેલું સુખ ખીજા કાઈને યુ મલે નહિ. આવી છે પ્રાણીની મનેકામના. પશુ સુખ મેળ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્મ
નવા માટે કોઈને ય ધર્મકરણી કે સત્યાચરણુ કરવું નથી, અને દુઃખ ટાળવા માટે દુષ્ટ પ્રવૃત્તિએ કે અનાચાર છેાડવા નથી. તે। સુખ મળે કયાંથી, અને દુઃખ ઢળે કાંથી.
સુખની માન્યતા પણ તમારી ખાટી છે. તમે સુખ શેમાં માન્યું છે? ધનમાં, સ્ત્રીમાં, પુત્રોમાં, બંગલા અને અગીચામાં, મેટરો અને સારા વસ્ત્રોમાં, ખાવા-પીવામાં કે માજ માનવામાં....પણ બધામાં કયાંયે સુખ નથી....સુખ તા છે કેાઈ બીજી ચીજોમાં.
સાચા સુખી થવું હાય તા શુભ કરણીએ કરે, આજે માનવી માત્ર બુમ મારતા હોય છે કે અમે દુ:ખી છીએ, દુ:ખીઆરા માનવીને જ્ઞાની ભગવંતા એમ કહે છે કે-ભાઈ દુઃખી હા તેા ધમ કરણી કર....ધર્મ કરણી કરીશ તે સુખી થઈશ પણ જ્ઞાની ભગવતાના વચન સાંભળવા છે કાને ? કે એ પ્રમાણે વર્તન કરવું . છે કાને
ડાક્ટર કે વકીલના પાસે જઈએ અને તેની સલાહ ન માનીએ તા આપણું કાર્ય થઈ શકે ખરૂ' કે ? ન જ થઇ શકે. તેમ સુખી થવા માટે જ્ઞાની ભગવંતોની સલાહ ન માના તેા સુખી થઈ શકાય નહિ. એ યાદ રાખજો.
પ્રાણી માત્ર શુદ્ધ આત્માની દ્રષ્ટિએ સરખા છે. તેમાંય કાંઈપણ ભેદ નથી પણુ માત્ર કર્મો વડે જ ભિન્નતા લાગે છે. કાઈ સ્રી અને છે. કાઇ પુરૂષ અને છે. કોઈ પશુ અને છે. તા કાઈ ૫`ખી કે માનવ અને છે. કાઇ દેવતાઈ સ્વર્ગીય સુખા ભાગવે છે. તે કાઈ નરકના કઠીન અસહ્ય દુ:ખા સહન કરે છે. જે શુભ કરણી કરશે તે સુખી થશે. સ્વર્ગના સુખા પામશે, સ્વના સુખા પામશે કે ઉત્તમ માનવ જીવન
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
પામી, કર્મોના સમૂળગા નાશ કરી સિદ્ધિ પત્નને પણ પામશે. જે અશુભ કરણી કરશે તે દુઃખી થશે, નરક અને તિર્યંચ ગતિના અસહ્ય દુઃખના લેાક્તા થશે.
તમને સુખી થવું છે કે દુ:ખી ? સુખી.............
સુખી થવું હોય તે જ્ઞાની ભગવંતા ઢાલ પર દાંડી પીટી પીટીને કહે છે. કે આત્મા સાથે લાગેલાં કર્મોના નાશ કરો. નવા કર્માં ઉપાર્જન ન થાય તે માટે મુખ કાળજી રાખા.
અત્યારે શરીરે સશક્તવાન છે. એ પૈસે સુખી છે. માતપિતા આદિ પરિવારથી યુક્ત છે. વળી જ્યાં જાવ છે ત્યાં આવકાર પામે છે. તે બધુ તમારા પૂર્વભવાની શુભ કરણીનું પરિણામ છે. તે આજે તમે બધું ભાગવા છે. (પામા છે.)
હવે અત્યારે ધર્મ કરણી શું કરે છે ? કેટલી કરા છે ? આવતા ભવમાં સુખી થવું છે કે દુઃખી........? સુખી ?.......સુખી થવું હોય તા ભવમાં ધર્મ-સત્કાર્ય કરવા જોઇશે ને? ધર્મ કર્યા વિના આવતા ભવમાં સુખ મળશે. ખરૂં?
આ
અત્યારે પણ કંઇક પ્રાણીએ દુઃખી છે એ શાથી? કહેવું જ પડશેને કે એણે પૂર્વભવામાં કોઈ ધમ કરણી નહિ કરી અને પાપ કરતાં પાછું વાળીને જોયું નહિં એનું આ પરિણામ છે. કાઇ છેકરા ખાપની મુડી પર તાગડધીન્ના કરતા હાય
તા તમે તેને કહેવા કહેશે? અલહીન....શા માટે ?....
..
નવી કમાણી ન કરે તે માટે ને ? બાપની મુડીથી કઈ આખા જન્મારા નીકળવાના છે! પિતાની લાખાની સૌંપત્તિ ધરાવ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
નાર છે.કરાને પણ મહેનત કરવી જોઇએ. કમાવું જોઈએ. વધુ પૈસાની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. તે રીતે સુખી અવસ્થામાં પણ ભવિષ્યના ખ્યાલ કરી દુઃખી ન થવાય અને સુખ ચાલ્યુ ન જાય, તે માટે ધમ કરણી કરવી જોઈએ.
સુખી કે દુઃખી પ્રાણી પેાતાની કરણી પ્રમાણે થાય છે. ઈશ્વર કોઈને સુખ આપતા નથી, કે કોઈને દુઃખ પણ આપતા નથી. ઈશ્વર સુખ આપે અને દુઃખ આપે એવી માન્યતા સાચી સમજણના અભાવે લેાકેામાં ફેલાયેલી છે.
સુખ મળે તે આપણે આપણી બહાદુરીના ગુણગાન ગાવા લાગી જઈએ છીએ. અને દુઃખ આવી પડે ત્યારે આપણે ઈશ્વરને બદનામ કરવા લાગીએ છીએ.
તમે ભુરી કરણી કરા તેમાં ઈશ્વર શું કરે ?
પાપ કરતી વખતે શુરવીરની માફક કોઈ જાતના વિચાર કરતા નથી અને પછી જ્યારે એનું પરિણામ ભાગવવાને વખત આવે ત્યારે રાંકડા થવુ તે કેમ પાલવે.
યાદ રાખજો! કોઈપણ નાનું કે માટું પાપ અહિં આ કદાચ છૂપાવી શકશેા. અશુભ કર્મના ઉદ્ભય થશે ત્યારે તમે છૂપાવી શકશે નહિ. દખાવી શકશે નહિ. કાટી ઉપાયે કરશે! પણ ખુલ્લુ થયા વિના રહેશે નહિં.
પાપ કરતાં પહેલાં વિચાર કરજો. જ્યારે ભાગવવાના વખત આવે ત્યારે સમભાવે સહન કરો. જો તે વખતે દુર્માંન થઈ ગયું તે બીજા અનેક નવાં કર્માં ઉપાર્જન કરી એસસા.
કમરાજાએ કેને છેડવા છે!
ભલભલા સત્તાધિશાને, કે તીર્થંકરાદિ મહાપુરૂષોને
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
પણ કમરાજાએ છેડક્યા નથી. એ કર્મરાજ શું મારા કે તમારા જેવાને છેડશે ખરા કે?
- આજે દુનિઆ પર એક એવી સત્તા છે કે જે રાજસત્તા કરતાં એ અધિક કામ કરી રહી છે. રાજસત્તાને પહોંચી તેની સામે પડકાર કરી શકાશે પણ આ કર્મસત્તાને પહોંચી નહિ શકાય. તેની સામે પડકાર નહિ થઈ શકે. '
જેમ રાષ્ટ્રનું આખુય તંત્ર રાજસત્તાના બળે ચાલી રહ્યું છે. કલાકની એકાદ મીનીટ રાષ્ટ્રપરથી જે રાજસત્તા ઉઠાવી લેવાય તે રાષ્ટ્રમાં અંધાધુધી કેવી થાય ! તે તે તમે સમજી શકતા હશે તેમ સંસારનું આખુ ય તંત્ર કર્મસત્તાના બળે જ ચાલી રહ્યું છે. અને તે કર્મસત્તા ગુપ્તપણે કાર્ય કરી રહી છે. જ્યારે એના પરિણામ ભેગવાય છે ત્યારે જ ખબર પડે છે કે, આ કર્મરાજા તરફથી શિક્ષા થઈ.
શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પરમાત્માનું આખું ય જીવન જોઈએ તે તેમાં ડગલે અને પગલે કર્મની જ કહાની આવે છે.
આત્માને ભયંકરમાં ભયંકર જે કોઈ શત્રુ હોય તે તે કર્મ જ છે. કર્મ જ સંસારમાં પ્રાણીઓને રઝળાવનાર છે ભટકાવનાર છે. રખડાવનાર છે. અસાધ્ય દુખે, અને ઘેર કારમાં કલંકે આપનાર છે. એ કમેં જ આત્માનું સાચું ભાન થવા દીધું નથી. ધર્મ કરણ કરવા દીધી નથી.
એ કમેં જ આત્માને શાશ્વત સુખને ભક્તા હજુ સુધી આપણને થવા દીધું નથી. આ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનાદિ કાળથી રઝળી રહ્યા છીએ તે કર્મના જ પરિ. ણામ છે. કર્મને ભાંગીને ભૂકો કરી નાખે, બાળીને ખાખ કરી નાખે. આત્માને નિર્મળ બનાવી, સવનવણે બનાવે. આત્મા સ્વતંત્ર છે. સ્વતંત્ર રહેવા સજાયેલે છે. અને તેને સ્વતંત્રતા જ પ્રિય છે. પણ આજ અનાદિ કાળથી કર્મોની પરતંત્રતાની બેડીઓમાં જકડાઈ ગયો છે. અને તેથી પરવશ બની ગયા છે, આત્માની અનંત શક્તિ હણાઈ રહી છે.
અનંત શક્તિને ધણી, શાશ્વત સુખને ભક્તા, પરમપદે બીરાજવા લાયક આત્મા આજે કર્મના પ્રતાપે ગંધાતી ગટર જેવા અને સળગતા સંસારમાં હોમાઈ રહ્યો છે.
હે આત્મન ! તું વિચાર કર! તું અનંત શક્તિને ધણી છે. સંસારના ભેગવિલાસમાં શક્તિને દુરૂપયોગ કરે છે. તેના કરતાં પ્રભુના બતાવેલા પંથે અનંત શક્તિને વ્યય કરી અક્ષય સુખની પ્રાપ્તિ કર ! જ્ઞાનદર્શન અને ચારિત્રરૂપી શક્તિને સ્કુરાયમાન કરી કર્મના બંધનથી મુક્ત થા.
હવામાં ઉડતા કિલ્લોલ કરતા અને ખીલખીલાટ, હસતા પિપટને કઈ માનવી પકડીને પાંજરામાં પુરે કે કઈ જંગલમાં સ્વતંત્ર વિહરતા વનકેસરી સિંહને પકડીને પાંજરામાં પુરે તે તેની કેવી શક્તિ બદલાઈ જાય છે, હણાઈ જાય છે, તેમ કર્મથી બંધાયેલા અને સ્વપ્નમય સંસારના પાંજરામાં પુરાયેલા આત્માની શક્તિ પણ તેવી જ રીતે હણાઈ રહી છે, દબાઈ રહી છે.
પિપટને મુક્ત કરવામાં આવે તે તુરત પિતાની બે પાંખ ફફડાવતે, આકાશમાં કલ્લોલ કરતે ઉડવા લાગે, કે પાંજરામાંથી સિંહને મુક્ત કરવામાં આવે છે તે મટી ગજેના
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ
કરતે પડકાર કરી સામે ધસી આવે. તેમ હે આત્મન ! તુ કર્મોરૂપી પાંજરામાંથી મુક્ત થા, અને કીલકીલાટ કરતે તારા પરમ એવા શાશ્વત સ્થાનમાં ચાલ્યા જા.
લેખંડની વજનદાર સાંકળે તેડવા માટે શરીરમાં જેમ બળ જોઈશે. બળ વિના સાંકળ તોડી શકાશે નહિ. તેમ આઠે કર્મના આંકડાથી બનેલી આ મજબુત સાંકળને તેડવા માટે આત્મામાં બળ જોઇશે.
પણ એ બળ કયું !
તે જ્ઞાની ભગવંતે ફરમાવે છે કે સમ્યગ્ગદર્શન, સમ્યગૂજ્ઞાન, સમ્યગુચારિત્રનું, અહિંસા સંયમ તપનું બળ જોઇશે.
આંખની ગરમી દૂર કરવા જેમ ત્રિફળાના ચૂર્ણનું પાણી છાંટવું એ અમેઘ ઉપચાર છે. તેમ આ પૌગલિક સુખમાં રાચતા આત્માને ચઢેલું કર્મોનું જે ઝેર, તેને ઉતારવા માટે, સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર રૂપી ત્રિફળા એ રામબાણ ઉપાય છે.
શરીર ઉપર મેલ ન ચડે તેની કાળજી રાખીએ છીએ. આપણા કપડાંને ડાઘ ન પડે તેની પણ પુરેપુરી ચીવટ રાખીએ છીએ. પણ આત્મામાં મેલનાં કેક લાગી જાય તેને આપણે વિચાર કરતા જ નથી.
આજના યુગનાં કેટલાક આત્માઓ, આત્મા છે કે નહિ, તે વિષેના મતભેદમાં મુંઝાય છે એ કેટલું ઘેર અજ્ઞાન છે.
શરીર દ્વારા ક્રિયા કરે છે, વિચાર કરે છે, બેલે છે, એ બધું કેણ કરે છે? શરીરમાં રહેલે આત્મા નામને એક
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
પદાર્થ, એ પદાર્થ જેના શરીરમાં ન હેાય તેને તમે શું કહેશે ? કહે કે મુડદુ',
સુદું........મુદ્દડું કદાપિ એલે છે, ચાલે છે, ખાય છે, પીએ છે ! ના. તે એ વસ્તુ પ્રત્યક્ષ છે ખેલતા-ચાલતા શરીરમાં આત્મા છેજ.
અત્તરના ડાઘ સુગધ આપે છે. અને મુત્રના ડાઘ દુધ આપે છે. તેમ અત્તર જેવી જીભ કરણી આત્માને આહ્લાદ પમાડે છે. અને વિષ્ટા તથા મુત્ર જેવી અશુભ કરણી આત્માને ખેદ પમાડે છે.
આરીસેા ચકચકીત શામાટે રાખા છે. એમાં એક પશુ ડાઘ હોય કે દેખાય તે તમાને ગમે છે ! નથી ગમતું. તરત જ કપડું લઈને ડાઘ દૂર કરવાના પ્રયત્ન કરી છે. આરીસા પ્રત્યે પણ આટલી કાળજી લેાછે ત્યારે આરીસા કરતાં તમાને આત્માની કિંમત આછી આગે છે કેમ ! કદાચ તમા કહેશો કે આરીસાના ડાઘ. પ્રત્યક્ષ દેખાય છે જ્યારે માત્મા ઉપરના કર્મોના ડાઘ પ્રત્યક્ષ દેખાતા નથી. પણ ! દેખાય છે હા !
તમે અજ્ઞાનના અંધારામાં અથડાઈ રહ્યા છે. તમારા આત્મા ઉપર લાગેલા ડાઘાઓના પરિણામે તમારી શક્તિ હણાઇ રહી છે. રાગી, કલીષ્ટ, મેડાળ ખની રહ્યા છે એ બધું તમાને દેખાય છે કે નહી !
શરીર ઉપર ચાંદુ પડે કે મેાઢામાં ચાંદી પડી ત્યારે શું માનેા ! માનેને કે પેટમાં કબજીઆત થઈ છે.
પેટમાં પેસીને તમે થાડાક જ જોવા ગયા છે કે તેમાં કચરો ભરાઈ ગયા છે. પણ આવા પ્રકારના ચિન્હો ઉપરથી
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
કહા છે ને, કે કબજીઆત થઈ છે અને તે સાચુ હોય છે. તેમ જીવનમાં અજ્ઞાનતા, રાગીપણું, ગરીબાઈ આ બધુ જે દેખાય છે તેથી માલુમ પડે છે કે આત્માની સાથે કર્માંના કચરા વધી ગયેા છે અને તેનુ આ પરિણામ છે
કમજીઆત દૂર કરવા માટે
સાફ કરી છે, ખાવાનું બંધ કરા કરી આરામ લેા છે, ખેલવાનું બંધ કરીને મગજને આરામ આપા છે. આવું તમે ઘણું ય કરી છે.
તમે જુલાબ લે, પેટ છે, ક્રમ ધંધા અધ
પણ !
આત્માના કચરાને સાફ કરવા એકે ય દિવસ રેંચ લીધે છે, આત્માના ચરો સાફ કરવા માટેનું જો કોઈ અભૂત ઔષધ હોય તે તે તપસ્યા, વીતરાગ પ્રભુની ભકિત, દેવ, ગુરૂ, અને ધર્મની ઉપાસના, અહિંસા, સયમ અને તપનું શુદ્ધ હૃદયપૂર્વકનું પાલન—આ બધું કરવા માટે તમેને ફુરસદ નથી. સમય નથી. વિચાર! વિચારા ! આ મહાનુભાવા ! આત્માનું કેટલું ઘેર અધ:પતન થઈ રહ્યું છે.
આજે કેટલાક આત્માએ પેટ સાફ કરવા માટે અઠવાડીએ જુલાબ લેનારાઓ છે, પણ તેઓને આત્માના કચરા સાફ કરવા માટે પખવાડીએ એક પૌષધ કરી ધર્મારાધન પૂર્વક દિવસ વિતાવવા ભાવના પણ થતી નથી.
ચાતુર્માસના દિવસે છે, તેમાં શારીરીક પ્રકૃતિને માટે તમેા કેટલું ધ્યાન રાખેા છે. સુસ્ત શરીરને સ્ફૂર્તિવાન કરવા કંઈક પ્રયત્ના કરી છે. પશુ ! ધર્મની આરાધના કરવા માટે આ ચાતુર્માસની માસમ છે તેમાં સુસ્તી ન ચાલે. પ્રમાદન ચાલે, સુસ્ત શરીરને તાબે ન થતાં, આત્માને તામે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહ
થઇ કાર્ય કરે, આ આત્માને તે અનંતી વખત શરીરૂ મળ્યું, અનંતી વખત માતા પિતા મલ્યા, કુટુ બીએ સ્નેહીઓ મળ્યા, કુટુંમીએએ અને સ્નેહીઓએ ભેગા મલી આ શરીરને અનતી વખત ખાળીને રાખ કરી નાખ્યું,
જેમ ચામાસામાં વરસાદ આવે અને રસ્તાના તથા ગટરને કચરો સાફ કરી નાખે છે. તેમ અમે પણ પ્રભુ, મહાવીરની વાણીના અસ્ખલીત વરસાદ વરસાવીને તમાને ધર્મ કરણીમાં વધારે ઉદ્યમવંતા અનાવી તમારા આત્માને લાગેલા કર્મ રૂપી કચરા સાફ કરવાની ઉદ્ઘાષણા કરીએ છીએ.
એક વખત એ મિત્રા સાગરના કિનારે ફરવા ગયા, ધૂંધવાતા સાગરને જોઈને એક મિત્રે કહ્યું કેઃ-સાગર તા રત્નાના નિધિ છે. એના પેટાળમાંથી અનેક પ્રકારના ઉત્તમ રત્ના નીકળે છે.
જ્યારે ખીજાએ કહ્યું કે સાગર તા મીઠાના ભંડાર છે. તૃષાથી અતિ પીડાતા માનવીને એનું પાણી પીવાને પણ. કામ આવતું નથી.
એક જણે સાગરને રત્નાના ભંડાર કહી તેની ઉપચેાગીતા બતાવીને મહત્તા સમજાવી.
જ્યારે ખીજાએ સાગરને મીઠાના ભડાર કહી તેને મીન ઉપયાગી મનાચે........
આવું જ આપણા માનવ જીવનનું છે-આપણે આપણા માનવ જીવનમાં શુદ્ધ ધર્મ કરણી કરીએ, સદાચારી રહીએ, પરમાત્માની આજ્ઞા અનુસાર જીવન જીવીએ, ૫રાયકાર અને પરહિત કાજે જીવનને સમર્પણું કરીએ તેા આપણુ માનવ જીવન રત્નાના ભંડાર એવા સાગર સમાન ઉપયાગી થાય..
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને એજ માનવ જીવનમાં જે પારકાને દુ:ખ આપીએ, હિંસા, જુઠ, ચોરી વિગેરે અનાચારે સેવીએ, દંગે પ્રપંચ કરીએ, લેકેના પરસેવાની માલમિલ્કત હજમ કરીએ, પારકાનું અહિત કરવા દિનરાત મહેનત કરીએ. તે આપણું જીવન સાગરના પાણી જેવું બીન ઉપયોગી પણ છે. - કીમતી ઘડીઆળમાં જે કાંટા ન હોય તે તે ઘડીઆળની કીંમત ફૂટી કેડીની છે તેમ માનવીના જીવનમાં અહીંસા, સંયમ, અને તારૂપી કાંટા ન હોય તે તેની -કમત રૂટી કેડીની છે.
હું તમને પૂછું છું કે તમારી સૌની પાસે ઘડીઆળ છે. તે ઘડીઆળમાં કેટલા કાંટા છે. અને તે શું બતાવે છે! કહો કે ત્રણ પ્રકારના કાંટા છે અને તે સેકન્ડ, મીનીટ, અને
ક્લાકના આંકડા દર્શાવતા હોય છે. એ કાંટા સુચવે છે કે તમારા મન, વચન, અને કાયારૂપ જીવનના ત્રણ કાંટા બરા બર ચાલે છે કે નહિ. - જ્યારે ઘડીઆળમાં એક વાગે છે ત્યારે બતાવે છે કે હે આત્મન ! તું જગતમાં એક જ આવ્યું છે. કેઈને નથી અને તારું કંઈ નથી.
બે વાગે ત્યારે બતાવે છે કે એ માનવ! તું રાગશ્રેષને ત્યાગ કર, ત્રણને કાંટે બતાવે છે કે રત્નત્રયીનું
આરાધન કરવા તૈયાર થા, ચાર વાગે ત્યારે ચારે કષાયને -ત્યાગ કર, પાંચ વાગે ત્યારે દર્શાવે છે આ ભવ સાગરને તરવા માટે, અને જન્મ મરણના ભયંકર દુઓને દુર કરવા માટે પાંચ મહાવ્રતને ધારણ કર, છ વાગતા બતાવે છે તે વિવેકી આત્મા ! તું છકાયના જીનું તારા ભેગે પણ રક્ષણ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧
કર, (છકાયને અભયદાન આ૫) સાત વાગે ત્યારે કહે છે. સાત મહાભયને દુર કર, આઠ વાગે ત્યારે કહે છે હે માનવ આત્માને જ્યોતિ સ્વરૂપ બનાવવા માટે આઠ કર્મના આકડાની બનેલી સાંકળને તેડવા માટે તૈયાર બન! નવ વાગે ત્યારે કહે છે કે નવવાહપૂર્વક બ્રહ્મચર્યનું પાલનકર, દશ વાગે ત્યારે જણાવે છે કે હે મેક્ષપંથના મહાન મુસાફર! જગતની નશ્વર આળપંપાળને છેડીને તું દશ પ્રકારે યતિ. ધર્મનું આરાધન કર, અગીયાર વાગે ત્યારે જણાવે છે કે શ્રાવકની અગીયાર પડીમાનું વહન કરવા મજબુત બન !' બાર વાગે ત્યારે તે બતાવે છે કે શ્રાવકના બાર વ્રતને ગ્રહણ કરવા માટે તે તું કટીબદ્ધ બન.
- તમે જેને જડ કહે છે તે જડ ઘડીઆળ પણ તમને રાત દિવસ ઉપદેશ આપવા અવિરતપણે કલાકે કલાકે ટકરા વગાડીને તમને જગાડે છે.
માનવીએ કેવું જીવન જીવવું તે તેના પિતાના હાથની વાત છે. સારું જીવન જીવવા માટે સુગુરૂઓને સમાગમ, તેમના વચનનું શ્રવણ અને સારા પુસ્તકનું વાંચન આજના યુગના માનવીને વધારે જરૂરી છે.
આજે તે તમને વારંવાર પરદેશ જવાની ભાવનાઓ થાય છે. પણ તમને ત્યાં પણ સુખ નથી બે ત્રણ માસ કે એકાદ વરસે પણ તમારે પાસપોર્ટ પુરો થતાં પહેલાં જ તમારે તમારા દેશમાં પાછું આવવું પડે છે પણ તમે એ પાસપોર્ટ કઢાવે કે જે સ્થાને ગયા પછી તમારે પાછા આવવું પડે જ નહિ.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
પણ તે પાસપોર્ટ મલશે કયારે, કે કર્મોના કચરા દૂર થશે એટલે તરત જ તે પાસપાટ તમાને મલી જશે. પણ સાથે એટલું જરૂર યાદ રાખજો કે તે પાસપોર્ટ મેળવવાની એફીસ તા માનવ જીવન જ છે. માટે માનવ જીવન રૂપી પાસપેાટ મેળવવાની એફીસ મલી ગઈ છે, પાસપોર્ટ મેળ વવાના સાધના તરીકે સુદેવ, સુગુરૂ, સુધર્મ પણુ તમાને મળ્યા છે તે હવે તમે પ્રયત્ન કરી કે તમાને જલ્દીથી પાસપોર્ટ મલી જાય.
આજે તા માનવીના જીવનમાંથી સંતાના સમાગમ ગયેા. સારા સાહિત્યનું વાંચન ગયું, સારી અને ઉચ્ચ ભાવનાએ નષ્ટપ્રાયઃ થઈ ગઈ.
માનવીના જીવનનું કેટલુ અધઃપતન થયું છે. તે નજરમાં કે કલ્પનામાં પણ આવી શકતું નથી.
ગયા રવિવારના “હવે તેા જાગે ” એ વિષયના જાહેર વ્યાખ્યાનમાં મહાસતી અંજના સુંદરી અને કુમાર પવનજયના વિષે વિવેચન કરવામાં આવ્યું હતું-પત્નિ પ્રત્યેની પાતાની ફ્રજને ચુકી ગયેલા પવનજય કુમારને એક ચક્રવાકીના પ્રસંગથી પેાતાની ફરજનું ભાન થયું અને તે જાગ્યા, અને રણસંગ્રામ તરફ જતાં જતાં માનસ સરેાવરથી પાછા ફરીને પત્નિના આવાસે આવી પેાતાના અઘટિત વર્તાવની સાચા હૃદયપૂર્વક ક્ષમા માગી, તેને એક રાત્રિ સંસારના નશ્વર સુખાથી આનંદ આપી કુમાર પાતાની ફરજ અદા કરવા માટે રણસંગ્રામ પર પાછે। ચાલ્યા ગયા. પૂર્વે અહીં સુધી વાત કહેવાઈ ચૂકી હતી. હવે આજના કર્મ ત્હારી કળા ન્યારી ” એ વિષય "પરના વ્યાખ્યાન સંબંધમાં:
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પવનજય કુમાર પિતાની પત્ની અંજનાસુંદરી સાથે બાવીશ બાવીશ વર્ષો બાદ એક જ રાત્રિ સુખ ભોગવી ચાલે ગયે.
અત્યાર સુધી અંજનાસુંદરી પિતાના અશુભ કર્મના ઉદયે પતિ વિરહનું અસહ્ય દુઃખ બાવીશ વર્ષોથી સહન કરી રહી હતી. જ્યારે પતિને સંયોગ થયો. બાવીસ વર્ષે એક દિવસ પતિનું સુખ મલ્યું, પણ તેનું પરિણામ પિતાના અશુભ કર્મના ઉદયે દુખના ડુંગર રૂપ બન્યું.
જે રાત્રિએ પવનજય કુમાર પોતાની પાસે આવેલ હતું. તે રાત્રીએ અંજના ઋતુસ્નાનવાળી હોવાથી તેમજ કર્મબળે તેજ વખતે ગર્ભ પણ રહ્યો.
ઋતુસ્નાનવાળી અંજનાને લાગ્યું કે આજના આ સં. ગથી કદાચિત મને ગર્ભ રહી જાય તે લકેમાં હું નિંદિત ન થાઉ તે માટે બચાવ તરીકે પવનજય કુમાર પાસેથી સાક્ષી તરીકે મુદ્રિકા મેળવી લીધી હતી.
દીવસો વીતવા લાગ્યા, અને ગર્ભ પણ વધવા લાગે. ગર્ભના કારણે અજના વધુ સ્વરૂપવાન દેખાવા લાગી. અને શરીર અંગોપાંગમાં પરિવર્તન થવા લાગ્યું.
આ જોઈને અંજનાની સાસુ કેતુમતીને અંજના પ્રત્યે સંપૂર્ણ શંકા ઉભી થઈ. એને લાગ્યું કે મારે પુત્ર લગ્ન કર્યા પછી આજે બાવીસ વર્ષ થયા, એક દિવસ પણ તેને બોલાવી નથી કે તેની સાથે રહ્યો પણ નથી – અને આજે ઘણા દિવસો થયા રણસંગ્રામમાં યુદ્ધ કરવા ગયો છે. તે આ કઈ રીતે તેનાદ્વારા ગર્ભ રહ્યો હશે..
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
આ સ્ત્રીને છેાડવાનું મારા પુત્રનુ કારણ વ્યાજબી લાગે છે. આ શ્રી જરૂર કુલટા છે, ખરાબ ચાલની છે. અને એજ કારણે મારા પુત્રે આજ સુધી તેને ખેાલાવી નથી. અને અજનાએ આવું અઘટિત કૃત્ય કરીને તેણે અમારા કુલને કલંક લગાડયું છે. એ રીતે કેતુમતીએ અતિ શબ્દો કહીને અંજનાના તિરસ્કાર કર્યાં.
સાસુના તિરસ્કાર ભરેલા શબ્દોના માર સાંભળી અંજના સ્તબ્ધ બની ગઈ. આંખમાંથી ચાધાર આંસુએ વહેવા લાગ્યા. પેાતાના મચાવ કરવા સારૂં તેણે પોતાના હાથની આંગળી પર પહેરેલી મુદ્રિકા (વીટી) સાસુની સામે ધરી અને કહ્યું કેઃ
આપના પુત્ર યુદ્ધ માટે રણસંગ્રામ તરફ જતાં અધ વચ્ચે એક ચક્રવાકીનું દુઃખ જોતાં તેમને મારા દુઃખને સાચા ખ્યાલ આવતા તેએ તેજ રાત્રીના અહિં આ આવેલા, અને આખી રાત્રિ સુખમાં નિમન કરી, અને તેજ દિવસે હું ઋતુસ્નાનવાળી હાવાથી તુરત ગર્ભ રહી જવા પામ્યા. કાઈને મારી ઉપર શકા આવશે તે સમજીને શંકાના નિવા રણાથે તેમની પાસેથી અમારા મિલન તરીકેના ચિન્હ તરીકે આ સુવર્ણ મુદ્રિકા લઇ લીધી હતી. તે આપ જુએ અને શંકા રહિત મને, પણ આપ કૃપા કરીને કોપાયમાન થાઓ.
તુરત જ સાસુ કેતુમતીએ કહ્યું:–ડે પાપીછુિ ! એક માત્ર મુદ્રીકા અતાવીને જ તું અમને શા માટે ઠગે છે તું આવી તરકીબથી અમને ઠગવા ઈચ્છે તે પણ અમે ઠગાવાના
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. કારણ કે વ્યભિચારિણી સ્ત્રીએ ઠગવાના ઘણા પ્રકારે જાણે છે. એ હું સારી રીતે જાણું છું માટે તે સ્વછંદા ચારિણી! આજે જ અને અત્યારે મારા ઘરમાંથી નીકળી તને ફાવે ત્યાં તારું શ્યામ મુખડું લઈને ચાલી જા. આ સ્થાન તારા જેવી કુલટાઓ માટે નથી. એ પ્રમાણે તાડુક્તી કેતુમતીએ પોતાના સેવકેને લાવી હુકમ કર્યો કે -
આ અંજનાને તેના પિતાના ઘેર મૂકી આવે. કેતુમતી મહારાણીની આજ્ઞાથી સેવકે અંજનાને લઈને ચાલ્યા. તેની સખી વસંતતિલકાને પણ સાથે લીધી. સેવકે મહેન્દ્રનગર પાસે અંજના તથા વસંતતિલકાને મૂકીને દુખાતે દીલે વિદાય લઈને ચાલતા થયા.
પિતાની સખી વસંતતિલકા સાથે અંજના પિતાના દ્વારે ગઈ. આ રીતે એકલી અંજનાને આવેલી જોઈને દ્વારપાળે આશ્ચર્ય પામી તેણીને પૂછયું કે હેન! આમ કેવી રીતે બન્યું?
અંજનાસુંદરી બીલકુલ મૌન ધરી ઉભી રહી. પણ તેણીની સાથે આવેલી સખી વસંતતિલકાએ આ હાલાકી શી રીતે થઈ તે સર્વે હકીકત કહી. દ્વારપાળે અંજનાને શાત્વન આપ્યું. અને એગ્ય આસન આપીને બેસવા જણાવ્યું. અને પિતે રાજા પાસે જઈને વસંતતિલકાએ કહેલી અંજનાની સર્વે હકીક્ત કહી.
દ્વારપાળના મૂખે અંજનાના અંગેની આ વાત સાંભળી એના અગેઅંગમાં ક્રોધ વ્યાપી ગયો. આ વખતે રાજાની
નાની અને રાજા પાસે જ આસન આરપાળે એ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાજુમાં તેને મેટો પુત્ર પ્રસન્નકાતિ બેઠેલ હતું. તે ઉતાવળથી તાડુકીને બોલી ઉઠ્યો કે –
આપણું કુલને કલંકિત કરનારી એવી કલંકીત અંજનાને તુરત જ કાઢી મૂકે.”
બાજુમાં બેઠેલા બુદ્ધિશાળી ચતુર એવા મહત્સાહ નામના મંત્રીએ રાજાને ઉદ્દેશીને જણાવ્યું કે
એકાએક કે પાયમાન થવું ઉચીત નથી. પુત્રીને આપણે ત્યાં રાખે અને પછી તપાસ કરો કારણ વ્યાજબી જણાય તે પછી યોગ્ય લાગે તે ખુશીથી કરજે. પણ કેઈપણ વસ્તુની તપાસ કર્યા વિના વાત સાચી માની લેવી એ શાણા માણસેનું કર્તવ્ય નથી.
મંત્રીની આ વાત અંજનાના ઘેર અશુભ કર્મના ઉદયે રાજાને ન રૂચી, મંત્રીની વાતને ઈન્કાર કરીને દ્વાર પાલને રાજાએ હુકમ કર્યો ને કહ્યું કે અંજનાને જઈને કહે કે તારા અઘટિત કૃત્યથી અમારા કુલને કલંક લાગ્યું છે, તેથી અમે તારું શ્યામ મૂખ જેવા પણ ઈચ્છા રાખતા નથી માટે હમણાં જ અમારા દ્વારને છેડીને તને યોગ્ય લાગે તે સ્થાને ચાલી જા.
દ્વારપાળે આવીને દુઃખીત હૈયે અંજનાને રાજાને સંદેશે આપે. પિતા તરફને આ ઉત્તર સાંભળી અંજના સ્તબ્ધ થઈ ગઈતેના દુખને પાર ન રહ્યો. હવે જાવું
ક્યાં ? પુત્રીને દુઃખમાં જે કંઈ એકમાત્ર આશરે હોય તે તે છે પિતાનું ઘર; જ્યારે ત્યાં આવકારને બદલે જાકારો મલે ત્યારે તેને માટે આ જગતમાં ક્યાંય ઉભા રહેવાનું સ્થાન રહેતું નથી.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોથી બનેલા પિતાએ પોતાને ત્યાંથી અંજનાને હાંકીને જ માત્ર સંતોષ ન માનતાં તેમણે પિતાના શહેર અને ગામમાં ક્યાંય પણ અંજનાને આશરે ન આપવા માટે ફરમાન કાઢયું.
મહાન દુખના ભારથી દબાયેલી અંજના કલ્પાન્તહદયે આંખમાંથી ચોધાર આંસુઓને વરસાદ વરસાવતી, ભૂખ અને તરસથી વ્યાકુલ બનતી, નિસાસા નાખતી, પગમાંથી નીકળતા લેહીથી પૃથ્વીને પોતાના શણતથી કંપાવતી, નગરમાંથી જતી હતી. નગરજને દુઃખીત અંજનાને જતી જોઈ રહ્યા હતા. જ્યાં રાજાની આજ્ઞા હોય ત્યાં કે, અંજનાને સહારે પણ આપી શકે.
મહાવ્યથાને પામેલી અજના પિતાની સખી વસંતતિલકાની સાથે મેટી અટવીમાં આવી પહોંચી. અને થાકેલા પગે, ભાંગેલા હૈયે, મેટા પહાડ ઉપર ચઢીને એક વૃક્ષની શીતલ છાયામાં બેસીને પહાડના પથ્થરે પણ ટુટે તેવા મોટા આકંદથી વિલાપ કરવા લાગી. તેના વિલાપથી દશે દિશાઓ ચિત્કાર પાડી ઉઠી. પવન બંધ થઈ ગયે પશુ પંખીઓ દીનવદને પિતાના માળામાં જવા લાગ્યા, દીવસને નાથ જે સૂર્ય પણ સતી અંજનાના વિલાપથી ખીન્નવદને અસ્તાચલે જવાની તૈયારી કરી રહ્યો હતે.
કર્મના ભયંકર વિપાકમાં અટવાયેલી એજનાને પિતાની સખી વસંતતિલકા શાત્વન આપવા લાગી.
નૅધારાના આધાર સમી વસંતતિલકા અંજનાને સમ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાવીને ત્યાંથી આગળ લઈ ગઈ આગળ જતાં એક ગુફા ઉપર નજર પડી. તેમાં દયાન ધરો ઉભેલા એક મહામુનીશ્વરને દીઠા.
મહામુનિના દર્શન થતા અંજના પોતાનું તમામ દુઃખ ભૂલી ગઈ. અને પ્રસન્નવદને મુનિ મહાત્માના ચરણોમાં પ્રણામ કરી વંદન કર્યું. ' ખરેખર! જગતમાં જેણે કર્મની લીલાને પીછાણી છે અને ધર્મને ઓળખ્યો છે તે આત્મા-દુઃખમાં પણ ત્યાગીઓ અને સંયમીઓને જોઈ પોતાનું દુઃખ ભૂલી જાય છે. પોતાના જીવનને ધન્ય માને છે.
મુનીશ્વરે પોતાનું ધ્યાન પુરૂ થતાં નિર્જન ભૂમિમાં આવેલી આ અબળાઓને ધર્મને ઉપદેશ આપે.
અબળાઓએ પોતાના વિતક દુખની કહાની કહી. અને પૂછયું કે હે મુનિશ્વર ! મારા પર આ દુખે શાથી આવી પડ્યા, મેં પૂર્વભવે એવા કયા કર્મો કર્યો હશે કે જેથી આ ભવે આ રીતે અમને ઉદયમાં આવ્યા. | મુનિમહાત્મા પરમજ્ઞાની હતા, અને લબ્ધિ સંપન્ન હતા, મુનિએ પિતાના જ્ઞાન વડે જાણી અંજનાને તેને પૂર્વભવ કહ્યો.
પૂર્વભવમાં અરિહંત પ્રભુની પ્રતિમાની આશાતના કરવા વડે આ ભવમાં આ દુખ આવી પડયા વિગેરે વાત કરી ધર્મનું શરણું સ્વીકારવા ઉપદેશ આપી મુનિ લબ્ધિબળે આકાશ મા પિતાના સ્થાને ચાલ્યા ગય.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે અહીં આ ગુફામાં બે સખીઓ એકલી ઉભી છે તે વારે મહાવિકાળ ભયાનક અવાજ કરતે સિંહ આવે. સિંહને જોઈ અને અબળાઓ ભયભીત બની ગુફામાં ચૌદીશાએ નાસવા લાગી. તે વખતે આ ગુફાને અધિષ્ઠાયક દેવ મણિશુલ નામને યક્ષ ત્યાં આવી પહોંચ્યો અને સિંહને મારી નાંખી અને અબળાઓને બચાવી લીધી. પછી બનેને પિતાના સ્થાન પર લઈ ગયે અને સંભાળપૂર્વક રૂડી રીતે રાખી.
અંજના અને તેની સખી યક્ષના સ્થાનમાં મુનિવરે દર્શાવેલા ધર્મનું આરાધન કરતાં મુનિસુવ્રત સ્વામિની પ્રતિ માની પૂજા કરતા દિવસે વિતાવવા લાગી. દિવસે જતાં કઈ એક દિવસે સિંહણ જેમ પરાક્રમી સિંહને જન્મ આપે તેમ ચરણમાં વજ, અંકુશ, અને ચક્રના ચિન્હવાળા પરાક્રમી પુત્રને જન્મ આપે. જેનું નામ હનુમાન તરીકે જગપ્રસિદ્ધ થયું.
પુત્રને જન્મ થાય ત્યારે કે હર્ષ થાય છે પણ અહીં આ વનમાં રહેલી અંજના પિતાના પુત્ર જન્મ પ્રસંગે જન્મોત્સવ શી રીતે ઉજવી શકે તેના દુઃખથી અંજના
ધાર આંસુઓ આંખમાંથી વરસાવી રહી છે. અને જમીન નને પિતાના આંસુઓના વરસાદથી ભીંજાવી રહી છે. અને અનેક પ્રકારના પિતાના આત્માને એલંભા આપે છે. - આ પ્રકારનું આક્રંદ સાંભળી પ્રતિસૂર્ય નામને એક વિદ્યાધર અહિં આવી પહોંચે અને આ અબળાઓને
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦,
પૂછવા લાગ્યા. કે તમને આટલું શું દુખ છે કે જેથી આવું અતુલ આકંદપૂર્વક રૂદન કરવું પડે છે વસંતતિલકાએ દુઃખના કારણેને પ્રથમથી અત્યાર સુધીની સર્વ હકીકત કહી સંભળાવી.
અંજનાના દુઃખની કારમી કહાની સાંભળી પ્રતિસૂર્યની આંખમાંથી પણ આંસુ ઉભરાવા લાગ્યા અને ધ્રુસકે ધ્રુસકે તે પણ રડવા લાગ્યા.
પ્રતિસૂર્ય વિદ્યાધર થોડીવારે શાંતી પામીને બેલી ઉઠે હે બાળે ! હું હનુપુર નામના નગરને રાજા છું મારા પિતાનું નામ ચિત્રભાનુ અને માતાનું નામ સુંદરીમાલા છે, તારી માતાને સગો ભાઈ છું. સારા ભાગ્યે હું તને જીવતી જોઈ શક્ય છું માટે હવે શાંત થા. - ત્યારપછી પ્રતિસૂર્યમામા, અંજના, તેની સખી વસંતતિલકા, તથા પુત્ર હનુમાનને વિમાન દ્વારા પોતાના નગરમાં લઈ જવા તૈયાર થયે અને સઘળાં વિમાનમાં બેઠા, અને વિમાન આકાશમાર્ગો ઉડયું.
રસ્તામાં વિમાનમાંથી પુત્ર હનુમાન ઉછળીને પડી જતાં પર્વતના શિખર ઉપર પડયે. અને તેના પડવાથી પર્વતના શિખરના ચૂરેચૂરા થઈ ગયા. પડતા બાળકને જોઈ અંજના
એકદમ ગભરાઈને મેટી ચીસ પાડી ઉઠી અને અતિ આકંદ કરવા લાગી પણ પ્રતિસૂર્ય તે બાળકની પાછળ જ વિમાન માંથી કુદીને પહાડ ઉપર પડેલા વાઋષભનારા સંઘયણવાળા, અને અક્ષત અંગવાળા બાળકને લાવીને તેને સેં.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧
અને અતિ હર્ષોલ્લાસ પામેલી અજના હેતુથી માળકને પેાતાની ગેાદમાં રમાડવા લાગી. પ્રતિસૂર્યના આવાસમા આનંદથી અંજના વસંતતિલકા, હનુમાન આદિદિવસેા પસાર કરવા લાગ્યા, હનુમાન પણ રાત દિવસ પૂણી માના ચંદ્રમાની પેરે વધવા લાગ્યા.
રણસંગ્રામે ગયેલા પવનજયકુમાર જીત મેળવીને રાવસુને ખુશ કરી, પેાતાના સ્થાને પાછા ફર્યાં. માતાપિતાને પ્રણામ કરી અંજનાના આવાસે આવ્યેા. પણ જ્યારે અજનાને તેણે જોઈ નહિ. ત્યારે તેના દુઃખના પાર રહ્યો નહિ. માણસેાદ્વારા તેણે બધી વાત જાણી ત્યારે અજનાની શોધ કરવા માટે નીકળી પડયા. ગામ, નગર, નદી, નાળાં, વનેવન, જંગલે જગલ, પહાડા, ગીરીકંદરાઓમાં અંજનાને શેષતા પવનજય કુમાર પ્રતિસૂય વિદ્યાધરના નગરમાં આવ્યા અને અજનાના ભેટો થયા, સૌ મલ્યા પરમ આહ્લાદ પામ્યા, અને પેાતાની થયેલી વગર વિચારી ભૂલને સભાળતા પશ્ચાત્તાપ પૂર્વક ક્ષમાપના કરી.
જુઓ ! અશુભકર્મના ઉદય થવાથી અંજનાના માથે કેવા ભયંકર દુખ આવી પડયાં, પણ શાંન્તિપૂર્વક આવેલા દુઃખાને સહન કરવાથી, આત્મા સુખાને પણ પ્રાપ્ત કરે છે.
આ છે કર્મની અલીહારી....કમ ત્હારી કલા ન્યારી. કર્માએ મહાન આત્માઓને પણ આ સંસારની રંગભૂમિ ઉપર અવનવા નાચ નચાવ્યા છે.
વિચારા ! એ મહાનુભાવા ! જે કમે અંજનાને પતિના વિયાગ કરાવ્યો, સંચાગ થયા પણ તેજ કમે તેના
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
gr
ઉપર કલંક સૂકાવ્યું, કના ભયંકર વિપાકથી તેને સાસુથી, માતાથી, પિતાથી, ભાઈથી તિરસ્કાર પામો અનાદરપણે જંગલે જંગલ ભટકવું પડયું.
કર્મની ગહનતા સમજવી મુશ્કેલ છે. રામચંદ્રજી જેવાને પણ કૅમેજ ચૌદ વર્ષ વનવાસ આપ્યા.
મહાસતી સીતા જેવી સત્તી ઉપર કલ`ક આવ્યું અને જંગલમાં વાસ કરવા પડયા. નળ દમયંતીને જંગલમાં ભટકવું પડયું. ભગવંત મહાવીર દેવને કાનમાં ખીલા ઠાકાચા એ બધાજ કર્મના જ પ્રતાપ છે.
કની સત્તા તેાડવા માટે જ્ઞાની ભગવતાએ ધમના મા બતાવ્યો છે. આત્મા ઉપર જેટલું કર્મનું સામ્રાજ્ય રહેશે તેટલી જ આત્માની અધેાગતિ થશે. આત્મા દુઃખી થશે.
કર્મનું સામ્રાજ્ય આત્મા ઉપરથી દૂર કરેા ધર્મનું શરણું સ્વીકાર. જીવનમાં ધર્મનું રૂડી રીતે સેવન કરે,
કમથી મુક્ત બનેલા આત્મા અજરામર સ્થાનને પામી પરમ શાશ્વત સુખ પામશે,
સૌ આત્મા કથી મુક્ત બને અને શાશ્વત સુખને ભાક્તા અને એ જ અભ્યર્થના.
શુભભવતુ.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવણ
પ્રવચન ચાલું
સંસારના રંગ
વિ. સ. ૨૦૧૧ શ્રાવણ વદ ૪ રવિવાર • તા. ૭-૮-૫૫ સવારે ૯ થી ૧૧
સ્થલ : જૈન ઉપાશ્રય મુલુંડ. [ પૂ. પ્રવચનકાર પંન્યાસજી મહારાજશ્રીનું આજે શું પ્રવચન હતું જેને ટુંક હેવાલ મુંબઈ સમાચારના દૈનિકમાં પ્રગટ થયો હતે. આજે પણ જેન જૈનેતરની વિશાલ માનવ મેદનીથી વ્યાખ્યાન હેલ તથા ગેલેરીઓ ભરાયેલ હતાં. ઘણા ભાવુકે જગ્યાના અભાવે ઉભા ઉભા શ્રવણ કરતાં હતાં, તેમાં મુંબઈના ડેપ્યુટી પોલીસ કમીશ્નર શ્રી પરાંજપે તથા પર દેશની મુસાફરીએ જતાં કચ્છ કેસના મંત્રી, ભુજ કેગ્રેસ સમિતીના પ્રમુખ અને નગરશેઠ, તથા કચ્છ રાજ્ય સલાહકાર બોર્ડના સભ્ય શ્રી. કુંદનલાલ ધોળકીઓની હાજરી તરી આવતી હતી. શ્રી. પરાંજપે, તથા શ્રી ધૂળકીઆએ પૂ. પંન્યાસજી શ્રી યશોભદ્રવિજયજી મહારાજની સાથે ધર્મચર્ચા કર્યા બાદ વાસક્ષેપપૂર્વકના આર્શિવાદ લીધા હતા. ] પુણ્યશાળી મહાનુભાવે
ચાલી રહેલી પ્રવચનમાલાના આજના જાહેર વ્યાખ્યાનને વિષય “સંસારના રંગ રાખવામાં આવ્યું છે.
આજના વ્યાખ્યાનમાં સંસારને રંગ એટલે કે સ્વરૂપ કેવા પ્રકારનું છે. તે સમજાવીને તમે માનેલા સોહામણું
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર પ્રત્યે વૈરાગ્યભાવ પેદા કરાવવાને, અને જ્યાં સુધી સંપૂર્ણ વૈરાગ્ય ન પ્રગટે ત્યાં સુધી નિર્વેદ ભાવ રહ્યા કરે, એટલે કે સંસારને કારાગાર માનતે તે આત્મા સંસારના પ્રત્યે તિરસ્કારની ભાવનાવાળે રહે તે માટે આજને વિષય “સંસારના રંગ” રાખવામાં આવેલ છે.
તમે કહેશે કે સંસાર તે સેહામણું છે. અમે કહીશું કે બીહામણું છે. તમે સંસારને શીતળતાની છાંયડી કહે છે અમે તે જ સંસારને સળગતી સગડી કહીએ છીએ. તમે સંસારમાં સુખ વૈભવની છોળો ઉછળતી દેખો છે, અમે સંસારને આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિથી ભરેલો સમુદ્ર માનીએ છીએ તમે સંસારને ફુલની માલા જે ગણે છે. જ્યારે અમે તેને ફાંસીને માચડો માનીએ છીએ તેમને સંસાર સાકરના જે મીઠે લાગે છે. જ્યારે અમને તે સંસાર સમુદ્રના ખારા પાણી જેવું લાગે છે. એ જ કારણે અમે સંસારના રંગ છેડીને ત્યાગના રંગે રંગાયા છીએ.
હું બેલું તે પહેલા આજે સભામાંથી જ કેઈ ઉઠીને ડીવાર સમજાવે કે સંસાર સેહામણે કઈ રીતે છે? સંસારમાં શીતળતાની છાંયડી ક્યાં રહેલી છે ? સુખ અને વૈભવે સંસારના કયા ખુણે પડ્યાં છે ?
બતાવે તે ખરા? કેટલાને સંસાર સેહામણું છે? સુખ વૈભવની છળ કોને ત્યાં ઉછળે છે! શીતલતાના ઠંડા વાયરા કેની હવેલીઓમાં લહેરાઈ રહ્યા છે!
દશ દષ્ટાંત દુર્લભ એવા અને મહા મુશ્કેલીઓ તથા અનંત પુણ્યોદયે પ્રાપ્ત થયેલા આ માનવ જીવનને શું સંસારની ગંધાતી ગટરમાં રગદોળી નાંખવા માટે છે?
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહે છે ને કે લાખની સંપત્તિ પ્રાપ્ત શી રીતે થાય? ચગે પરસેવા ઉતારવા પડે. કંઈક માથાકુટો કરવી પડે. કંઈક માથાકુટો કરવી પડે, લેહીના પાણી થઈ જાય ત્યારે મુશ્કેલીએ લાખોની સંપત્તિ માંડમાંડ એકઠી થાય, અને તે એકઠો થયેલી સંપત્તિ જો કેઈ માનવી ખરાબ માગે વેડફી નાખતે હાયતે તમે તેને કેવોકહેશે? મૂર્ણ અક્કલ વગરનો.
તેમ તમે લાખોની સંપત્તિ કરતાં પણ અધિક કિંમતી એવા આ મહામુલા માનવ જીવનને વેડફી રહ્યા છે કે સદુયોગ કરી રહ્યા છે તે જરા વિચારજો.
અનંત કાળથી આ આત્મા સંસારના ચેરાશી લાખ જીવાનીના રંગમાં રગદળાતા, અનંત પુર્યોદયે મનુધ્વનિના ઉત્તમ રંગના કુંડામાં આવી પહોંચે છે. મનુષ્ય ચિનીને રંગ ઉત્તમ કેટિને છે. જે રંગને દેવતા, નારકી, તિર્યંચ અને માનવીએ પણ ફરી ફરીને ઈચ્છી રહ્યા છે. મનુષ્ય જીવનમાં પોતે નજર કરે તે પોતાના આત્માને ઘણી સહેલાઈથી ઓળખી શકે તેમ છે. પણ આપણે આ માનવજીવનમાં આપણા આત્માને ઓળખવા કશાય પ્રયત્નો કરી શકતા નથી.
આ આત્મા માનવી તરીકે જન્મ ધારણ કરતાં પહેલાં માતાનને વિષે એવા સંકલ્પ કરે છે કે હું મારા મનુષ્ય ભવમાં એવી ઉત્તમત્તમ સાધના કરીશ કે જેથી મારે હવે પછી આજ સુધી સહન કરેલા એવા કારમાં દુખે ફરીથી ભેગવવા ન પડે. પણ! જ્યારે જન્મીને મોટો થાય છે ત્યારે આ વાત જ ભૂલી જઈને સંસારના રંગમાં રંગાય છે. મનુષ્યભવ એને શા માટે પ્રાપ્ત થયો છે? એનું એ ભાન ભૂલી
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાય છે. અને ઉત્તમોત્તમ આરાધનાને વિસરી જઈ સંસારની આધિ, વ્યાધિ, અને ઉપાધિઓને પોતાની માની તેમાં મશગુલ બનવા માંડે છે.
રાજા જે કઈ ગુન્હેગારને ગુન્હ કરવા બદલ પણ એક વખત સજા ન કરતા, સમજવાની અને વર્તન સુધારવાની તક આપે છે. તે તકન ગુન્હેગાર લાભ ન લેતાં પોતાનું વર્તન ચાલુ રાખે તે ફરી પકડાતા રાજા તેને શું શિક્ષા કરે! કહેશે ને કે કડકમાં કડક.
તેમ તમને પણ જીવનની સુધારણા માટે મનુષ્યજીવન રૂપી તક આપવામાં આવી છે. અને એ તકને સુયોગ્ય રીતે લાભ ન લેતા પૂર્વની માફક જ આચરણ કર્યા કરે તે પછી તમને પણ કેવી શિક્ષા થવાની ! શું ફરી આ માનવજીવન મળવાનું છે ખરું?
આ માનવ જીવન શા માટે છે? સંસારને વધારવા કે ઘટાડવા. આ માનવ જીવનમાં એવી આરાધના કરે કે જેથી તમારો સંસાર ઘટે.
તમારે સંસાર વધારે છે કે ઘટાડવે ? - તમને સંસાર પ્રિય છે કે અપ્રિય ? - જે તમને સંસાર અપ્રિય લાગતું હોય તે જ મારું કહેવાનું સાર્થક છે. નહિ તે મારા કહેવાની તમને કોઈ જ અસર થવાની નથી.
આ છે સંસાર અને માનવજીવન.
આ માનવજીવનમાં સંસાર સામે સામને કરવાને છે. સંસારને ઘટાડવા માટે અને સંસારના કાળા રંગને નાબુદ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવા માટે કર્મના વિરાટ સૈન્ય સામે તુમુલ યુદ્ધ કરવાના છે. અને સંસારરૂપી જેલમાંથી આપણે આત્માને મુક્ત કરવાને છે અનાદિ કાળથી સંસાર જેલમાં આપણે આત્મા પરતંત્રતાન* બેડીઓમાં જકડાઈ રહ્યો છે * ચારમે જેમ ખુલી જેલમાં ફરવા દેવાની છૂટ આપવામાં આવે અને તે વખતે પિતાની શક્તિ ખીલવી જે પલાયન થઈ જાય તે મુક્ત થઈ જાય ને?
તેમ તમે અત્યારસુધી બીજી બધી ગતિઓમાં, ખંડી બેડીઓમાં, એવા બંધાયેલા હતા કે જ્યાં તમે તમારી શક્તિઓ જરા પણ ખીલવી શકતા નહતા ત્યારે આ માનવ જીવનમાં તમારી બેડીઓ પણ ખુલી ગઈ છે. અને તાળા પણ ઉઘાડી નાંખવામાં આવ્યા છે. તમે મુક્ત વિહારી બનાવ્યા છે. જો તમે આ વખતે તમારી શક્તિ બીલ અને થોડોક પ્રયત્ન કરે તે સહેલાઈથી જેલમાંથી મુક્ત થઈ શકે અને તમારો આત્મા સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર એટલે કે મુક્તિ માગી બની શકે. પણ તમે તે વર્ષોથી બેડીઓમાં અને તાળાચાવીમાં જ જકડાઈ રહેવા ટેવાયેલા છે તેથી તમને મુક્ત થવું કે સ્વતંત્ર થવું પસંદ પડતું નથી. કે ઈચ્છા પણ થતી નથી, તમે તમારાજ હાથે એ બેડીઓને પહેરીને બંધાઈ રહેવાનું પસંદ કરે છે ત્યાં કોઈ શું કરે?
જ્ઞાની ભગવતેએ એ બેડીઓમાંથી મુક્ત થવાના માર્ગો તે ઘણા બતાવ્યા છે. પણ અનુસરવું તે જોઈએ ને !
અનુસર્યા વિના મુક્ત થવાશે ખરું કે! . પણ તમારી કલ્પનાઓ તે જાણે વિશાલ ગગનમાં મહાલી રહી છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું તમને કહું છું કે તમારી દષ્ટિ ઉંધા પંથે દેડે છે. જે તે દ્રષ્ટિને ફેરવી સીધા માર્ગે દોરવામાં આવે તે જરૂર આપણે મુક્ત વિહારી બનીને મુક્તિમાં ચાલ્યા જઈએ પણ? - બિહામણું સંસારને તમે સહામણે માને. આધિ, વ્યાથિ અને ઉપાધિથી ભરેલા સંસારને સુખ અને શાન્તિનું તમે ધામ માન્યું છે. સળગતા સંસારને શીતળતાની છાંયડી માનીને અત્યાર સુધી જીવનને બરબાદ કર્યું છે. ફરીથી કહું છું કે એ બધુ સમજાવે તે ખરા! કે ક્યાં છે એ શીતળતાની છાંયડી અને ક્યાં છે એ તમારા માનેલાં સુખ અને શાંતિનાધામ.
તમારા દરેકના સંસારમાં જરાપણ ડેકીયું કરીએ તે શું દેખાશે? સુખની મૃતપ્રાયઃ કર્ણિકાઓની સામે કલેશકંકાસ, કષાયોને ઉદભવ, રાગ-દ્વેષ અને વેરઝેરની જવાળાએ જલતી દેખાય છે. સત્તા, સંપત્તિ અને સુંદરીની પાછળ માનવી પાગલ બની દેહધામ કરી રહ્યો છે. સંપત્તિ મેળવવા માટે વલખા મારી રહ્યો છે. સુંદરી પાછળ આસક્ત બની ભાનભૂલ બની રહ્યો છે. અને સત્તા મેળવવા માટે કંઈક મને વ્યથાના તુમુલયુદ્ધો કરી રહ્યો છે.
સત્તા, સંપત્તિ અને સુંદરીથી ઉત્પન્ન થયેલા જે આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિવાળા સંસારના ત્રણ કુંડા તેમાં માનવી પિતાનું જીવન રગદળી રહ્યો છે. રંગી રહ્યો છે. કાળી રહ્યો છે. ઉત્તમ વર્ણના રંગથી રંગાયેલા માનવ જીવનને રક્તવર્ણ, શ્યામવર્ણ, અને નીલવર્ણ બનાવી રહ્યો છે.
તમે સંપત્તિમાં સુંદરીમાં, અને સત્તામાં, સંસારનું સુખ માન્યું છે ખરુંને ! તમારા અત્યારના જીવનમાં આ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વસ્તુ પાછળના બધા પ્રયતને છે ને! અને તે શા માટે ? સુખ મેળવવા માટે ખરું ને !
શું સંપત્તિમાં સજજનતા સમાયેલી છે! '
શું સુંદરીના હાવભાવ અને ભેગાદિથી સુખ મળવાનું છે ? - શું સત્તાના સિંહાસને આરૂઢ થવાથી સુખના સામ્રાજ્ય પામવાના છો!
એ સંપત્તિના રંગમાં કંઇક આત્માઓ હાથ પગ ઘસતા ગયા છે તે તમે જાણે છે ને ! એ સુંદરીના સૌદર્યમાં આસક્ત થતા કંઈકના જીવન ધૂળધાણી થઈ ગયા તે તમને બધાને બરાબર યાદ છે ને? અને મહાભયંકર વૈભવના મોહ કહે કે સત્તાના શેખીને કહે, જે કહેતા હે તે કહે, કે તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે, ભેગવવા માટે, ટકાવી રાખવા માટે, કંઈક આત્માઓ અર્ધગતિના માર્ગે પ્રયાણ કરી ચુક્યા અને જેઓના નામ નિશાન પણ ભુલાઈ ગયા. એ પણ તમે જાણો છો ને! •
સંપત્તિના શેતાનથી, સુંદરીના સૌદર્યથી, અને સત્તાના શોખથી કેણ સુખ પામ્યું ! કેણે સુખ મેળવ્યું ! સદાકાળ શાંતિથી કેણે જીવન પસાર કર્યું!
આપે જવાબ આપે? સંસારના ત્રણ રંગે રંગાચેલા મહાનુભાવે ! ઝાંઝવાના જળસમાન સંસારના રંગો ને નાબુદ કરી. સુંદર અને તેજસ્વી જીવન જીવીને દર્શન, જ્ઞાન, અને ચારીત્રના અદભુત રંગથી તેને રંગી નાખે કે કદાપી તે રંગે ફેરફાર થાય નહી.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
કોઇ દ્વિવસ જ્ઞાની ભગવંતના થાડાક શબ્દા ઉપર વિચાર કર્યાં. અરે! વિચારતા ઘડીભર બાજુએ રહ્યો. પણ ! સાંભળવા માટે ઉત્સુક બન્યા કે તેમણે આપણને શું કહ્યું છે! યાદ રાખજો કે સંસારના ર ંગામાં રંગાયેલા માનવી પોતાનું અધઃપતન નાતરી રહ્યો છે. જ્યારે જ્ઞાની ભગવાન એક શબ્દ તમારા જીવનની થતી દુર્દશાને પલટાવી નાખી, સાચી દિશા બતાવશે. તમને સાચા સુખના માર્ગ અતાવશે
જેમ મે'ટ્વીના પાંદડે પાંદડે રંગ છે. તેમ જ્ઞાની ભગવતાના શબ્દે શબ્દે અમુલ્ય તત્વરૂપી રરંગા ભરેલા છે અને તમાને જો તે રંગા લેતા આવડે તે તે રંગ વડે તમારા આત્માને ગૂંગા. અને સંપત્તિ, સુંદરી અને સત્તાના રંગે વડે મલીન થતા તમારા આત્માને બચાવી લે. આટલું કહેવા છતાં અને સમજાવવા છતાંય જો નહિ સમજો તા માની લેજો કે તમારે હજીય સંસારસમુદ્રમાં ઘણું ભટકવાનું છે. કીનારા નજીક છતાંય તમારી નાવડી સહીસલામત નથી
સઢ અને સુકાન વગરનું નાવ સમુદ્રના મધદરીએ ઝેલા ખાય છે, અને સમુદ્રમાંથી કિનારે આવવા માટેના તેના તમામ પ્રયાસા જેમ નિષ્કલ જાય છે, તેમ સદવૃત્તિ વિનાના માનવી સંસાર સમુદ્રમાં ઝોલા ખાઈ રહ્યો છે. અને તે કયારે ડુખી જશે તેની તેને ખખર પણ નહિ પડે.
માખીઓ ચાર પ્રકારની હાય છે.
સાકર ઉપર બેઠેલી માખી સાકરના સ્વાદને ગ્રહણ કરી ઉડી જાય છે. પત્થર ઉપર બેઠેલી માખી સ્વાદ લઈ શકતી નથી અને ઉડી જાય છે. મધ ઉપર બેઠેલી માખી, સ્વાદ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઈ શકે છે જ્યારે તેમાં લેપાઈ જઈ ઉડી શકતી નથી. અને લેમ્પ ઉપર બેકેલી માખી નથી સ્વાદ લઈ શકતી કે નથી ઉડી શકતી પણ તેમાં જ ફસાઈ મૃત્યુને શરણ થાય છે.
તેમ જગતમાં જે પણ ચાર પ્રકારના છે ઘણાએક આત્માએ પૂર્વની પૂણ્ય સામગ્રીના ગે અર્થ અને કામને પામે છે. અને જયારે પિતાની ઈચ્છા થાય છે ત્યારે તેને ત્યાગ કરી, સંયમ પથે સંચરી, આકરા તપને તપી, સિધિગતિને પ્રાપ્ત કરે છે.
જ્યારે કેટલાક આત્માએ અર્થ અને કામ પામ્યા ન હેય પણ સંયમને શરણે જઈ કર્મ ખપાવી. મોક્ષમાર્ગને. પ્રાપ્ત કરે છે.
ત્યારે કેટલાક આત્માઓ પૂર્વ પુણ્યના ઉદયે કરીને અર્થે કામને પામ્યા હોય, પણ સંસારના ત્રણ રંગ (સંપત્તિ, સૌંદર્ય, સત્તા) માં રાચ્યામાગ્યા રહી. ને તેના દુર્ગાનમાં મરી દુર્ગતિને પામે છે. મોટા ભાગના આત્માઓ અર્થ કામને પામ્યા પણ ન હોય અને પિતાની અશુભ કરણીના વિપાકે કરીને દુર્ગતિના ભક્તા બને છે.
અર્થ અને કામ છોડીને, વિરાગ્યના રંગે રંગાઈ સંયમના શરણે જાય છે. તે આત્મા ઉત્તમ છે.
અર્થ અને કામને નહી પામેલે આત્મા. મોક્ષને અભિલાષી બની. ચાન્નિના પંથને સ્વીકારે છે. તે આત્મા મધ્યમ છે.
અર્થ અને કામની પ્રાપ્તી હોય અને સંસારમાં રમ્યા કરે તે આત્મા અધમ છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
જ્યારે
અથ અને કામને નહિ પામેàા આત્મા સંસારમાં રમ્યા કરે તે આત્મા અધમાધમ છે.
સંસારના રંગમાં રાચવું એ ખરજવાની ખુજલીને ખણવા જેવુ છે.
ખરજવું થયેલુ હોય અને ખુજલી આવે છે ત્યારે ખણીએ છીએ પણ તેને જેમ જેમ ખણીએ તેમ તેમ વધારે ખુજલી આવે છે તેજ પ્રમાણે સંસારના રંગમાં રાચતા આત્મા, સંસારના રંગે જેમ જેમ રંગાતા જાય છે. તેમ તેમ તે વધારે સ’સારમાં ખૂંચતા જાય છે પણ !
સંસારના રંગમાંથી. ટવા માટે દરેક આત્માઓએ વિતરાગ ભગવાએ ખતાવેલા માળે, અર્થ અને કામની જરા પણું ઇચ્છા રાખ્યા વગર આરાધના કરવી જોઇએ અને એવી જ આરાધના મેાક્ષને આપનારી છે માટે તમે પણ પહેલા એ પ્રકારની માંખી જેવા મનો.
માનવીના જીવનને જ્ઞાની ભગવત્તાએ કલ્પવૃક્ષની ઉપમા આપી છે. કલ્પવૃક્ષ ઇચ્છેલી તમામ વસ્તુઓ આપે તેમ માનવજીવનમાં પણ ઈચ્છા કરેલી સારી નરસી બધી વસ્તુઓ મળે છે. પણ ખરાબ વસ્તુ મેળવવાથી જીવન બગડે અને સારી વસ્તુ મેળવીએ તેા જીવન સુધરે. તે વસ્તુના સમજ પૂર્ણાંકના ખ્યાલ રાખી માનવ જીવનમાં નરસી વસ્તુએ કે અયેાગ્ય ઈચ્છાએ ન કરતાં અથવા તેને મેળવવા માટે ખાટા પ્રયત્ન ન કરતાં, સાચી વસ્તુ મેળવવા તરફ પ્રયત્ન કરવામાં જ એચઃ છે તે ધ્યાનમાં રાખી આત્માને હીતકર
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
·
૧૧
ગ્રહણ કરવા માટે સભાન, સજાગ, રહેજે તે પશુ કલ્યાણુ થઇ શકશે.
મંગલના કુંભ અમૃત ભરવા માટે છે. તેમાં કઈ મૂર્ખાઈ કરી દારૂ અગર દુર્ગંધીવાળા પદાથ ભરી મહામૂલા કુંભના દુરૂપયાગ કરી બેસે તેમ આ અમૃત સરખા માનવ જીવનના કુંભમાં દુરાચાર અત્યાચાર, અનીતિ, કે દુષ્ટ વૃત્તિએ પાષીને દારૂની જેમ અયેાગ્ય પદાર્થો ભરવાની ઘેલછા ન કરતાં ધરૂપી અમૃત ભરજો.
અગરબત્તી મળીને સુવાસ અર્પે છે જ્યારે માનવી ક્રોધથી ધમધમી પોતે પેાતાને અને બીજાને બાળી નાખવાની વૃત્તિવાળા થાય છે.
જેમ ખરાબ રગને તમે પસંદ્ન કરતા નથી તેમ તમારામાં ખરાખ આચરણ હશે તા તમે પણ કેાઈ ને પસંદ નહિ પડે. આંખ આખી દુનિયાને જુએ છે. પણ પોતાના જ
સુખને જોતી જ નથી તેમ તમે આખી દુનિયાના દોષ જોવા.
તૈયાર થયા છે, પણ તમારા દોષ જોતા નથી. જગતની અંદર અવનવું સંશોધન કરવા માટેની ફલેજો ખેલવામાં આવી છે, પણ માનવીની વૃત્તિએની સુધારણા કરવા માટે કાઈ રીચર્સ કોલેજ તમે ખાલી નથી તે જ સંસ્કૃતિવિહાણા માનવીની અધમતા દેખાય છે.
“ સપત્તિ એ શયતાન છે, અને તેના પુજારી. શેઠ ગણાય છે.
99.
“ સૌન્દય એ દીપક છે, અને તેના આસક્ત તે પતગીએ છે.”
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
“સત્તા એ દારૂ છે. અને તેમાં અંધ બનેલ માનવી, પાગલ જેવા છે.”
,,
“સાયના નાકામાંથી કદાચ ઊંટ પસાર થશે પણ સપત્તિ સૌન્દર્ય અને સત્તાના આસકત આત્મા એને કમરાજના દરબારના તાતીગ દરવાજામાંથી છટકવુ મુશ્કેલ છે. ” માટે સંપત્તિ સાંદય અને સત્તાને ત્વરાથી તિલાંજલી આપજો. અને આત્માને સદ્ગુણ્ણારૂપી સાચા ર ́ગે. એટલે દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રના રંગે રંગો. સંસાર શું છે? સંસારનું સ્વરૂપ કેવા પ્રકારનું છે? તેના જરા ઊંડા વિચાર કરીએ તે સહજમાં સમજાઈ જાય તેમ છે.
પ્રાણી માત્ર સંસારમાં સુખ મેળવવા માટે વલખાં મારી રહ્યો છે. ચારે બાજુ દોડધામ કરી રહ્યો છે. પોતાના શરીરની પણ પરવા કર્યા વિના સપત્તિ મેળવવા માટે ગાંડો ઘેલા બનેલા છે. પોતાંના કુટુંબની પરવા કર્યા વિના સુંદરીના સૌન્દ્રયની પાછળ દીવાના બની ભટકી રહ્યો છે. કષાયની સળગતી જ્વાળાઓમાં સળગી રહ્યો છે. લાભની લાલસામાં ઘડી અની સત્તા વધારવા કે મેળવવા પાછળ કાંઈક અમાનુષી મૃત્યા કરી રહ્યો છે.
કાઈ પણ માનવીના જીવનમાં ઉંડા ઉતરીને જોશે તા જણાશે કે તેનુ' જીવન, જુડે, કુડકપટ, અને લુચ્ચાઇ તથા માત્ર સ્વાની ભાવનાઓથી ભરેલું છે. શું મહામુલા જીવનની આ દશા ?
કિંમતી રમકડાંને એક નાના બાળકના હાથમાં આપતા જે દશા થાય તેવી દશા આવા પ્રાણીઓના હાથમાં આવેલા માનવજીવનની થઈ રહી છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુંદરીને સૌંદર્યની પાછળ ભાન ભૂલેલા આત્માઓ કેવા અઘટિત કૃત્ય કરી પોતાના જીવનને બરબાદ કરે છે તે વિષે થોડા ઉદાહરણો આપીશ.
પદ્મિનીના રૂપમાં પાગલ બનેલા અલ્લાઉદ્દીન ખીલજીએ ચિત્તોડને ભસ્મીભૂત કરી નાંખ્યું.”
સંયુક્તાના સૌંદર્યમાં લીન બનેલા પૃથ્વીરાજે ક્ષત્રી. વટને સળગાવી મૂકી અને આર્યાવર્તની પવિત્ર ભૂમિમાં અનાને વાસ થયે.
માલવપતિ મૂજે મૃણાલના મદભર્યો સૌંદર્યમાં પાગલ બની રાજ્ય ગુમાવ્યું અને જેલના સળીયા પાછલા વર્ષો સુધી રહ્યો ત્યાં પણ વિષયના ઘેરા નાદમાં નશાબાજ બને અને તૈલપે મુંજના હાથમાં ધગધગતા સળીઆના ડામ દીધા. હાથીના પગે બાંધી આખા શહેરમાં મુંજરાજાને ફેરવી હાથીના પગ નીચે તૈલપે મારી નંખાવ્યું અને કાગડા તથા ગીધડાએ તેના શરીરની ઊજાણ કરી.”
રૂપસુંદરીના રૂપમાં ભ્રમર બનેલ કરણઘેલાએ ગુજરાતને વેરાન બનાવ્યું અને રાજભવો છેડીને જંગલેજંગલ ભટકવું પડયું.”
પરપુરૂષના પાશમાં જકડાયેલી ચલણીએ પોતાના પુત્રને મારી નાખવા માટે અનેક ઉપાય જ્યા”
વાસનાના વહેણમાં વહેતી સૂરીલંતાએ, સંયમના પંથે પગલાં માંડતા પોતાના પતિને, ગળે નખ દઈને મારી નાખ્યા.
આ છે સૌન્દર્યની પાછળ આસક્ત થયેલા. માનવીના સંસારના રંગ.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ વર્તમાનમાં પણ કંઈક સંદર્ય અને વિષયલાલચુ આત્માએ પતંગીઆની માફક પાગલ બનીને પિતાના મહામૂલા જીવનને વેડફી રહ્યા છે
માટે જ જ્ઞાની ભગવંતે કહે છે કે માનવજીવનની કિંમત સમજે. અને આચરવાયેગ્ય આચરણાઓ આચરી, જીવન શુદ્ધ બનાવો, અને અનાચારને ત્યાગ કરે.
પુરૂષોજ માત્ર કામાંધ અને વિષયલાલચુ હોય છે એટલું નથી પણ સ્ત્રીઓ એથી પણ વિશેષ હોય છે.
અને સ્ત્રીઓ તે કામાંધ દશામાં કેવા અઘટિત કૃત્યે કરે છે. તેની તે કલ્પના સુદ્ધાં પણ આવી શકે તેમ નથી.
એવી એક વાત વિષયાંધનારી “ કામલતા”ની છે. કામલતા એક વિદ્વાન બ્રાહ્મણની પત્ની હતી. સંસાર માંડયાને એકાદ દશમે થયો હતે. અને એને પરિણામે એક પુત્ર પણ થયે હતે. - એક વખત નગર ઉપર એકાએક શત્રુરાજા ચઢી આવ્યો તે વખતે કામલતા પાણી ભરવા માટે નગરના દરવાજા બહાર ગઈ હતી. શત્રુ રાજાના ચઢી આવવાથી નગરના દરવાજા તુરત જ બંધ કરવામાં આવ્યા અને કામલતા નગરની બહાર રહી ગઈ.
શત્રુ રાજાના સૈનિકોની નજર કામલતા પર પડી અને રૂપરૂપના અંબાર સરખી આ સ્ત્રીને જોઇ સૈનિકે તેને ઉપાવિને પોતાના “ મકરવજ ” રાજા પાસે ગઈ ગયા.
રાજાએ કામલતાને પોતાની પટ્ટરાણું બનાવી અને તેની સાથે વિષયમાં આસક્ત બન્યું. છતાં કામલતાનું હૈયું રાજાને ચાહતું નથી. તેને પોતાના પૂર્વનાપતિ (બ્રાહ્મણ) તથા
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
પુત્રનું મરણુ ભાન ભૂલાવે છે. અને તેથી તેને મળવાની ઈચ્છાથી અને રાજાના અંતઃપુરમાંથી છૂટવા માટે રાણી કામલતાએ અનેક પ્રયાસેા કર્યો, પણ તે સઘલા નિષ્ફળ જ નિવડયા.
છેવટે તેણે વિચાર કર્યો કે જો હું દાન આપવાની પ્રવૃત્તિ કરૂં તે અવશ્ય તેએ લાભથી કયારેક પણ અહીં આવ્યા વિના નહીં રહે. રાજાની અનુમતી લઈને બીજા દિવસથી ચાચકાને દાન આપવાનું શરૂ કર્યું; અનેક યાચકો દાન માટે આવવા લાગ્યા. માં માગ્યું દાન મેળવી ષિત થતા સૌ પોતાને સ્થાને જઈ બીજાઓને મેકલવા લાગ્યા. ચાડા વખતમાં ચારે દિશામાં રાજા મકરધ્વજની અને રાણી કામલતાની દાનવીરતાના ચોગાન ગવાવા લાગ્યા દૂરદૂર દેશેામાંથી પણ યાચકા આવવા લાગ્યા.
આ વાતની ખખર જ્યારે લક્ષ્મીતિક નામના નગરમાં રહેતા વેદસાગર ” બ્રાહ્મણને પડી, ત્યારે તે પણ પોતાની દ્રારિદ્રતાને દૂર કરવા માટે પોતાના પુત્ર સાથે આ નગરીમાં આવી, રાણી કામલતાના નિવાસસ્થાને વખત થતાં આવીને ઉભેા, વેદસાગર બ્રાહ્મણ હાથ લાંખા કરી, પોતાની પત્નીની જ પાસે દાનની યાચના કરી રહ્યો છે. જુએ મહાનુભાવા આ છે સંસારના ર’ગ. ’’ રાણી કામલતા આ બ્રાહ્મણને જોતાંની સાથે જ ઓળખી ગઈ. અને વિચારવા લાગી કે “ આ બીજો કાઇ નહિ પણ મારા પતિ જ લાગે છે અને સાથે છે તે મારા બાળક (પુત્ર) જ છે.” તુરત જ પેાતાના માણસાને આદેશ કરી આ અન્નેને પોતાના મુખ્ય ખંડમાં લઇ જવા માટે કહ્યું.
tr
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાકી રહેલા યાચકને માંગ્યા પ્રમાણે દાન આપી, રાણ કામલતા પોતાના મુખ્ય ખંડમાં જ્યાં પેલે બ્રાહ્મણ અને બાલક બેઠા હતા ત્યાં આવીને યોગ્ય આસને બેસી પૂછવા લાગીઃ- અતિથિ દેવ ! આપ કેણ છે? ક્યાંથી આવે છે? અને આ તમારી સાથે છે તે કેણ છે? તે જે આપને હરકત ન હેય તે કૃપા કરીને કહેશે?
બ્રાહ્મણ આ સ્ત્રી કામલતાને ઓળખી શકે નહેતે. તેને મનમાં થયું કે આ તે રાજમાતા છે. અને જેમની પાસે હું દાન લેવા આવ્યો છું તેને જે મારા જીવનની કથની કહું તે તેને મારા દુઃખની અસર થતાં કાયમનું મારું દારિદ્ર મટી જાય એટલું ધન મને દાનમાં આપે માટે મારે મારી કથની કહેવી જોઈએ તેમ વિચારી બ્રાહ્મણ પોતાના જીવનની આખીય કહાની કહી ચુકયે. અને અંતે આંખમાંથી ચોધાર આંસુએ રડવા લાગે અને કરગરતે કહેવા લાગ્યો.
હે રાજમાતા ! તમને પુણ્યોદયે અઢળક લીમી પ્રાપ્ત થઈ છે. તે મને દાન આપી મારી જીવનભરની દારિદ્રતા દૂર કરે. ચરણમાં માથું મૂકીને પહેલા બ્રાહ્મણને પિતાના હાથવડે ઊભું કરી આશ્વાસન આપતા કહ્યું કે હે પ્રિયે ! તમારે આંસુ પાડવાની જરૂર નથી હું બીજી કઈ નહિ પણ તમારી સ્ત્રી કામલતા છું માટે તમે શાંત થાવ. આ દાન આપવાની પ્રવૃત્તિ માત્ર તમારા મેળાપ થાય તે માટે જ કરી હતી.
હું પાણી ભરવા બહાર ગઈ હતી, ત્યારે દુશમન
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૭
રાજાના સૈનિકોએ મને જોઈ અને ઊપાડીને રાજા પાસે લઈ ગયા અને મને અહીં લાવવામાં આવી.
મારું દિલ હંમેશા તમને જ ચાહતું હતું. તમારૂં તથા આ બાલકનું હંમેશાં સ્મરણ કરતી ઝુરી ઝુરીને દિવસે વિતાવતી હતી.
અહિંથી નાસી છૂટી તમારી પાસે આવવા ઘણા પ્રયાસ કરી જોયા પણ તેમાં સફળતા જ્યારે ના મળી, ત્યારે આ દાન આપવાની પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી. મને ખાત્રી હતી કે તમે અહીં દાન લેવા જરૂર આવશે અને આપણે મેળાપ થશે.
આજના આ સુભગ દિવસે આપણું ત્રણેને મેળાપ થયું છે. તેથી હું મારા જીવનને ધન્ય માનું છું હવે અહીંથી નાસી છુટવા માટે તમે આ રને લઈને પુત્ર સહિત ઈષ્ટ સ્થાનમાં (બીજા રાજ્યમાં) જાવ અને રત્ન તથા પુત્રને મુકી આવે. પછી આપણે ત્યાં જઈશું. આજથી સાતમે દિવસે મધ્ય રાત્રિએ આ નગરની બહાર સમશાનમાં આવેલા ચંડીગૃહમાં હું કઈ પણ રીતે આવીશ માટે તે વખતે તમારે ત્યાં આવી જવું અને ત્યાંથી આપણે બંને નાસી છૂટીશું.
આ પ્રમાણે સંકેત કરીને રત્નોની દક્ષિણા લઈ બ્રાહ્મણ પિતાના પુત્ર સહિત રાજભવનમાંથી નીકળી બીજા રાજયમાં ગયો, અને અહિં પિતાના પુત્રને કેઈ સારા સ્થળે રાખ. વાની ગોઠવણ કરી બ્રાહ્મણ પાછો ફર્યો અને સંકેત કરેલા સ્થળે વખતસર આવી પહોંચ્યો.
અહીં રાણું કામલતાએ પોતાના પતિ રાજા મકરસં. ૨
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
વજને વિનવતા કહ્યું કે હે સ્વામિન્! અગાઉ આપને અસહ્ય શીરાવેઢના થઈ હતી ત્યારે તેની શાન્તિ માટે મે ચંડીદેવીની માનતા માની હતી કે–જો મારા પતિની આ પીડા શાંત થઈ જશે તેાહુ અને રાજા મન્ને અમુક દિવસે રાત્રે ત્યાં આવીને પૂજા કરી ભાગ ધરીશું, માટે હે રાજન! તેને બહુ દિવસા થઈ ગયા છે. તે આજે જે આપને અનુકૂળતા હાય તે રાત્રિના જઈને માનતા પુરી કરી લઈએ. રાણીની આજ્ઞાને વશવિત અનેલે રાજા, રાણીની ઇચ્છાને આધીન થઈ જવાને માટે તૈયાર થયા.
રાત્રિના સમયે ઘાર અધકારમાં રાણી તથા રાજા મને શ્મશાનમાં ચ'ડીદેવીની પૂજા કરવા ગયા.
રાજા પાતાના પાસેની તલવારને રાણીના હાથમાં આપી અને ચ'ડીદેવીની પૂજા કરવા લાગ્યા કે તુરત જ રાણીએ તલવારવડે રાજાનું મસ્તક ધડથી જુદું કરી નાંખ્યું. રાજા ધરતી ઉપર સર્વાંગથી દેવીને પ્રણામ કરતા હોય તેમ દેવીની આગળ કાયમને માટે લાં થઈ ને ઢળી પડ્યો.
જુઓ ! મહાનુભાવા ! મનમાં મદમાતી બનેલી કામલતાએ રાજાના શીરચ્છેદ કરી નાખ્યા; આ છે સ્રો ચરિત્રની કામલીલા, અને સંસારના રંગ.
સ્ત્રીઓને તમે ના હિંમત કહી છે પણ આ દ્રશ્ય જોઇને વિચાર કરી કે કામલતા સ્ત્રીની હીંમત કેટલી છે ? પેાતાના પતિને મારી નાખવા જેટલી ધૃષ્ટતા કરતા તેને જરા પણુ આંચકા અનુભળ્યે નહી.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
કામલતા પિતાના કાર્યથી હર્ષિત બનીને દેવીગૃહમાંથી બહાર નીકળી મંદિરના ઓટલે સુતેલા પિતાના બ્રાહ્મણ પતિને જગાડ્યો બ્રાહ્મણ ઉભું થઈને જ્યાં ઓટલા નીચે પગ મૂકે છે ત્યાં તેને નીચે પડેલા ભયંકર ઝેરી સાપે ડંસ દીધો અને ક્ષણવારમાં બ્રાહ્મણ પણ મરણ પામી પરલોકના પંથે ગયે.
રાણી કામલતા ન રહી રાજાની કે ન રહી બ્રાહ્મણની બન્નેથી વિહેણી (ભ્રષ્ટ) બનેલી બહુ ખેદ પામી.
હવે અહીંયા વધુ સમય રહેવું ઉચીત નથી તેમ સમજી અશ્વ ઉપર આરૂઢ થઈને ત્યાંથી ચાલી નીકળી. બાજુના કેઈ નગરમાં જઈને એક માળીના ઘેર આવી અશ્વ ઉપરથી ઉતરીને માળીના હાથમાં થોડીક મહોર મૂકી પિતાને કેવું દુઃખ આવી પડયું છે, તે વાત કરી આશરો આપવા માગણી કરી.
માળીએ પોતાના હાથમાં મહે રે પડેલી જોઈને હર્ષિત થઈને તેણીને કહ્યું કે ઘણી ખુશીથી આપ રહે. આપ જેવા સતી નારીના પગલાં મારે ત્યાં કયાંથી ?
દિવસ આખે વીતી ગયો.
રાત્રીના સમયે બાજુના કેઈ દેવમંદિરમાં સંગીત અને વાજીંત્રને અવાજ સાંભળી ત્યાં જવાનું મન થયું.
ઘણા વરસોથી રાજમહેલ રૂપ કેદખાનામાંથી તે બહાર નીકળી શકી નહતી. અને આજે આ રીતે સ્વેચ્છાએ ફરવાનું મળતાં પિતે પિતાના મનમાં ખુબ જ આનંદ પામવા લાગી.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુંદર વસ્ત્રાલંકારે સજી કામલતા દેવમંદિરમાં આવી. અજાણ સ્ત્રીને આ રીતે આવેલી જોઈ મુખ્ય પણ ગનાની નજર તેના પર પડી. અને પૂછ્યું.
હે સુભગે! તું કે શું છે? ક્યાંથી આવેલ છે અને કેના ઘેર અતિથી થઈ છે?
આ પ્રમાણે આદરપૂર્વક પૂછતાં તેણે પિતાના જીવનની આડી, અવળી અને ઉલ્ટી વાત કહી નિરાધાર અને નિઃસહાય સ્થિતિમાં હું અહીં આવી છું તે પ્રમાણે કહ્યું.
પણાંગનાને લાગ્યું કે “આ સ્વામિ (પણ) વિનાની છે. માટે મારા કામને ઉચિત છે.” એમ સમજી મીઠી વચનેથી પ્રસન્ન (ખુશ) કરી, તેણીને પિતાના આવાસમાં લઈ ગઈ. અને પિતાના ત્યાં રહેલી તમામ સ્ત્રીઓમાં અતિ ઉત્તમ પ્રકારે પણાંગના તેણીને રાખવા લાગી અને ગીત, નૃત્ય, આદિની કળાઓ શીખવી પિતાના ધંધામાં પ્રવિણ બનાવી દીધી.
જુઓ! બ્રાહ્મણની પત્નિ, રાજાની પત્નિ બની, ત્યાંથી બ્રાહ્મણની સાથે જવા માટે રાજાને મારી નાખ્યો. દુર્દ વે બ્રાહ્મણ પતિ પણ સર્પના ડંસથી મૃત્યુ પામ્યા. - અબળા બનેલી આ નારી ક્યાં જઈ પહોંચી ! . છેવટે વેશ્યાગૃહે જઈને ગીત, નૃત્યાદિક શીખીને લોકેને રંજન કરવા લાગી.
હવે અહીંઆ શું બને છે એ જુઓ.
સંસારના આ કારમાં રંગે નિહાળે અને એ કાજલઘેરા કારમા સંસાર પ્રત્યે અણગમે કે ઉગભાવ પેદા કરે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
પાંગના ખનેલી કામલતાના અવાસે એક દિવસ એક પરદેશી યુવાન આવી ચઢયો.
કામલતા આ યુવાનની સાથે પ્રેમમાં પડી, ભેાગ અને વિલાસમાં નિર'તર દિવસેા વિતાવવા લાગી.
લાંબા વખત પછી યુવાનને પોતાના દેશ તરફ જવાનું અન્યું, તેથી તે યુવાન કામલતાની પાસે રજા લેવા આવ્યે.
ભાગ અને વિલાસમાં આસક્ત બનેલી નારીને આ વાત અસહ્ય બની. અને હૈયામાં ધ્રાસ્કા લાગ્યા. પણ યુવાનને રોકી રાખવા માટેના કેાઈ ઉપાય નહોતા.
છેવટે તેણે કહ્યું કેઃ—ભલે તમે જાએ. પણ તમારા જીવનના પરિચય આપતા જાવ, જેથી તમારૂં સ્મરણ કરી આનંદ માણીશ.
વર્ષોથી છુપાયેલા પેાતાના જીવનને પરિચય આજે યુવાને કામલતાને આપ્યા. અને એ પરિચયે તે। મન્નેના જીવનના પડદા ઉઘાડી નાંખ્યા.
યુવાને આપેલા પરિચયથી આ યુવાન પેાતાના પુત્ર જ છે. એવી પાતાને ખાત્રી થઇ ચૂકી. અહીં તેણે પેાતાના પરિચય ન આપતા તેને પ્રસન્ન કરી વિદાય આપી.
યુવાને પેાતાના જીવનની કારમી કહાની કહીને વિદાય લીધી. ત્યારમાદ આ પણાંગનાનું હૈયું દખાવા લાગ્યું, હાથ પણ ધ્રુજવા લાગ્યા, આંખામાંથી તેજ ઉડી ગયું, અને મુખ શ્યામવણું થઈ ગયું. અને ઘેાડીવારે તે ધ્રુસકે ધ્રુસકે રાવા લાગી અને પેાતાના વિતકની દારૂ′વ્યથા ઉપર પશ્ચાતાપ કરવા લાગી.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
અરે! મેં આ શું કર્યું, ખીજા કોઈની સાથે નહિ પણ મારા સગા પુત્ર સાથે જ ભાગ ભાગળ્યા. વિલાસમાં હું ડુખી, મેં મારા જીવનનું અધઃપતન કર્યું, હવે હું આ ભયંકર પાપોમાંથી કેવી રીતે ઉગરીશ, મારા જીવનના નિસ્તાર કેવી રીતે થશે. આ જગતમાં મારે માટે જીવવું હવે કેાઈ રીતે ચેાગ્ય નથી. માટે ચિતામાં પડી બળી મરવું. તેમાં જ મારૂં શ્રય: છે. એ રીતે પ્રશ્ચાતાપ કરતી કામલતાએ ખળી મરવાના સંકલ્પ કર્યાં.
સાત દિવસની લાંઘણુ કરી, રાજા વિગેરેની સમ્મતિ મેળવી, સારા દિવસે ગામની બહાર, નદીના કીનારે ચિતા સળગાવી ખળી મળવા આ નારી તૈયાર થઇ. દેવયેાગે તેજ વખતે મુસળધાર વરસાદ થયા. અને નદીના પુરમાં ચિતા તણાઇ, અને તેની સાથે આ સ્ત્રી પણ તણાતી તણાતી દૈવયેાગે નદીકાંઠે કયાંક અટકી પડી.
ઢાર ચારવા માટે આવેલા ગાવાળીઆની નજર આ મૃતઃપ્રાય દેહ ઉપર પડી. રબારીને દયા આવવાથી સાહસ કરી નદીના કાંઠેથી ઉપાડીને ઘેર લઈ ગયા, ઔષધેાપચાર કરીને તેને સ્વસ્થ બનાવી.
કામલતાના અંગમાં રૂપતા હતું જ, તેથી સ્વસ્થ અને નિરોગી બનેલી કામલતાનું અંગ જોઇ ગેાવાળીયાના શરીરમાં વિકાર પેદા થયા. અને તેણીને પેાતાની સ્રી બનાવવાના વિચાર ગાવાળીઆએ કામલતાને કહ્યો.
હજી જુવાનીના મઢમાં ઘેલી બનેલી કામલતાના અ ંગેઅંગમાં વિકાર અને વિલાસની ભાવનાએ ભરી પડી હતી.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેથી તે ગોવાળીયાની ઈચ્છાને આધિન થઈ. અને તેની પત્નિ બનીને ગોવાળીયાના ઘરમાં રહી.
પણુગનાના ઘેર ગીત નૃત્ય અને વાછો શીખી આવેલી આ નારી અહિં ગોવાળીઆના ઘરમાં પશુને વાડો સાફ કરે પશુઓને ઘાસચારે નાંખવે, વખતસર ગાયો દેહવી. હેરને ચારવા ગામના ગંદરે લઈ જવા, દુધ અને દહીં વેચવા માટે બાજુના શહેરમાં જવું. આ બધું કામ કામલતા શીખવા લાગી, ચાલાક, આ નારી આ બધું કામ ઝડપથી શીખીને તેમાં અરધી બની ગઈ
એક વખત ગવાલણ કામલતા બાજુના શહેરમાં દુધ અને દહીં વેચવા ગઈ. શહેરના ચૌટામાંથી પસાર થતા, પાછળથી રાજાને હાથી ગાંડ થઈ દેડતે દેડતે આવવાથી લેકે તેનાથી પિતાનો જીવ બચાવવા માટે નાસભાગ કરવા લાગ્યા આ ગોવાલણ પણ લોકેની સાથે નાસતા, એક પનીહારી સાથે અથડાઈ ગઈ, અને બન્ને જણ જમીન ઉપર પડી ગયા, અને બંનેના મસ્તક ઉપર રહેલા ઘડાઓ નીચે પડ્યા અને ફૂટી ગયા. ઘડાના પદાર્થો ઢળી ગયા.
આથી પનીહારી આખમાંથી આંસુ પાડી રહી હતી. ત્યારે આ ગોવાલણ મોઢું મલકાવી હસી રહી હતી.
આ દ્રષ્ય તેજ વખતે રસ્તા ઉપરથી પસાર થતા રાજ્યના પુરોહિત વેદવિચક્ષણે નજરે જોયું, અને તેને આશ્ચર્ય ઉપન્યું કે “બન્નેના ઘડા પડયા, તુટી ગયા, છતાં એક રડે છે અને બીજી હસે છે શા માટે?” વિચારે પડેલ પુરોહિત બંને સ્ત્રીઓ પાસે જઈ શાત્વન આપવા પૂર્વક પૂછવા લાગ્યા કે હે બહેન! તમે રડે છે કેમ !
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
રડતી સ્ત્રીએ તરત જવાબ આપ્યો કે મારી સાસુને સ્વભાવ બહુજ ખરાબ છે. તેથી તે મારા પર બહુ ગુસ્સે થશે અને મને ઘરમાં પગ મુકવા નહિ દે. અને ખાવા પણ આપશે નહિ. તેથી. મને દુઃખ થાય છે અને રડવું આવે છે.
પુરેહતે દયા લાવીને તુરત તેણીને બે ઘડાની કિંમતના પૈસા તે સ્ત્રીને આપી દીધા. ત્યાર પછી પેલી ગોવાલણને પૂછ્યું કે–બહેન તારૂ આટલું બધું નુકશાન થયું છે. છતાં તું તે કંઈ રડતીવા. અને ઉપરથી મોં મલકાવી હસી રહી છે તેનું શું કારણ છે? - - ગોવાલણ કામલતાએ જવાબ આપે કે હે ભાઈ! સાંભળો. “જેમ બહુ સારું છે તે ઋણ નથી” તેમ અતિ દુખ છે તે દુઃખ નથી. તેથી મારું હૃદય વજીના જેવું કઠેર થઈ ગયું છે માટે હું રડતી નથી. :
પુરે હીતે કહ્યું કે હે બહેન ! તારા ઉપર એવા ક્યા દુઃખ પડયા કે તેથી તું. આવા શબ્દો બોલી રહી છે, જે તને કેઈ હરકત ન હોય તે કહે જેથી તને કંઈ ઉપયોગી થઈ પડું.
પુરેહિતના અતિશય લાગણું ભર્યા આગ્રહથી ગોવાલણે પિતાના જીવનની બનેલી સઘળી હકીકત કહી સંભળાવી.
ગોવાલણની વાત સાંભળી તેને ખાત્રી થઈ ચૂકી કે આજ મારી માતા છે. તે તે તુરત જ પગમાં પડો.
સ્ત્રીએ કહ્યું કે અરે પુરોહીત આ શું કરે છે !
માતા આ પુરોહીત નથી પણ તમારો પુત્રવેદવિચક્ષણ પોતે જ છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
જ્યારે માતાએ પુત્રને જોયા અને પુત્રે માતાને એળખી ત્યારે બન્નેના હૈયાં ભારે થઈ ગયા. અવાજ રૂંધાઇ ગયા, અને બન્ને જમીનની સામે મ્હાં નીચું રાખી કેટલીએ ક્ષણા સુધી મૌનપણે ઉભા રહ્યા.
એક ખીજા અરસ પરસ પશ્ચાતાપ કરવા લાગ્યા અને આ પાપમાંથી કેમ ઉગરી શકાય તે માટે પેાતાના સ્થાન ઉપર જઈ ઉંડા વિચાર કરવા લાગ્યા.
પછી શહેરના ઉદ્યાનમાં રહેલા જૈન આચાર્ય શ્રી પાસે જઈને પેાતાના પાપ મૃત્યાની ક્હાની કહી પશ્ચાતાપ પૂર્વક ઉદ્ધાર કરવા ગુરૂને વિનવ્યા.
ગુરૂએ ધર્મોપદેશ આપી ચેાગ્ય માર્ગ ખતાન્યેા. અને કરેલા કર્મોને નાશ કરવા માટે આકરા તપ કરો. “ટીન કર્મીના નાશ માટે કડીત ત૫ એ રામબાણ ઉપાય છે.”
ત્યાર પછી તે અન્નેએ ચારિત્રધર્મ અંગીકાર કરી તપ તપતા કર્માં ખપાવી આયુષ્ય પૂર્ણ કરી પરમપદને પામી ગયા.
આ રીતે ભાગવિલાસમાં પેાતાના જીવનને રગદોળી રહેલી એક નારીના જીવનની કથા તમારી સમક્ષ કહી, તેથી તમને વિલાસ અને સાં ની ભયંકરતાનેા ખ્યાલ આવશે. જુએ વિચારો મહાનુભાવા ! સંસારના રંગ કાજળ કરતાં અનેક ઘણા ઘેરા છે. તે ઘેરા રંગે રંગાયેલી કામલતાએ પાતાના જીવની બરબાદી કેટલી મધી કરી જે તમાને ઉપરના દ્રષ્ટાંતથી સમજણુ પડશે કે સસારના રંગ કેટલા ભયંકર છે શાસ્ત્રકાર ભગવતા તા ાકારી પાકારીને કહે છે કે આ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાતરીઆ સંસારમાં કંઈક પ્રાણીઓ એકભવમાં પણ અનેકભ કરે છે. તે જુઓ કામલતાના દ્રષ્ટાંતથી પ્રત્યક્ષ છે. વળી માતા મરી સ્ત્રી થાય. સ્ત્રી મારી માતા બને, માતા મરી પિતા થાય, પિતા પુત્રપણે જન્મે, એમ આ નાતરીઆ સંસારમાં અનાદી કાળથી ચાલતું આવે છે આવા દ્રષ્ટાંતે તે ઘણા ઉપલબ્ધ છે પણ તે બધા કહેવાને પણ અહીં સમય નથી.
હવે તે આપણે રામાયણના ચાલુ પ્રસંગોમાં પ્રવેશ કરવાનો છે સંસારના રંગમાં રંગાયેલો, અને લગ્નનું મીઢોળ બાંધી પરણવા નીકળેલો યુવાન લગ્ન કરીને પોતાની પ્રાણપ્રિયા સહ પોતાના ઘર તરફ પાછા ફરતા વચ્ચે મુનિને મેળાપ થતાં એ સંસારના રંગે રંગાયેલે આત્મા વૈરાગ્યના રંગે કેવી રીતે રંગાય છે તે આજના વ્યાખ્યાનમાં આપણે ખાસ કહેવાનું છે.
ઈવાકુવંશના અને અધ્યાનગરીના વિજયરાજાને લાડકવા પુત્ર વબાહુ, તેને વિવાહ નાગપુરના ઈભવાહન રાજાની પુત્રી મને રમા સાથે થયે હતો. વજબાહુ અને મનેરમા અને ઉમરના થતા બન્નેના માતા પિતા લગ્નની તૈયારી કરવા લાગ્યા. શુભ મુહૂર્ત વજબાહુ પિતાના સ્વજન પરિવાર સાથે મને રમાને પરણવા નાગપુરમાં આવ્યા.
રાજા ઈભવાહને જમાઈ તથા જાનૈયાઓનું રૂડી રીતે સ્વાગત્ કર્યું. લગ્નેત્સવ ધામધુમથી ઉજવાયો. રાજાએ પિતાની પુત્રીને સારા પ્રમાણમાં કરી આવર (પહેરામણી) આપી. પુત્રી જમાઈને વિદાયગીરી આપી.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
વળબાહૂ મનોરમાની સાથે લગ્ન કરી પોતાના સ્વજન પરિવાર સાથે પિતાના નગર તરફ પાછા જઈ રહ્યા હતા. મનરમાને મુકવા માટે તેને ભાઈ ઉદયસુંદર પણ સાથે જ છે
નાગપુરથી નીકળીને જાન અયોધ્યાના પંથે પ્રયાણ કરી રહી છે, રસ્તા પરની ગીચ ઝાડીઓ અતિ રમણીયતાથી શોભી રહી છે. જેનારના ચક્ષુએ હર્ષથી નાચી રહ્યા હતા.
રથમાં બેઠેલા વજબાહ, મનોરમા, અને ઉદયસુંદર કુદરતની અપૂર્વ લીલા નિહાળી રહ્યા છે. એવામાં વજીબાહુની નજર સામેની એક ટેકરી ઉપર પડી. અને તરત જ વજુબાહુની નજર સ્થિર થઈ ગઈ. અને વિચારમાં પડવ્યા.
હે....હે....જ્યાં નિરંતર જંગલી પ્રાણીઓની ગર્જના, ઘટાટોપ અંધકાર સદશ્ય દેખાતી ઘોર ઝાડી, અને નિર્જન અટવી અને તેમાં આ મહામુનિ ! કેવા સ્થિર ઉભા છે ! કેવી સેમ્ય મુદ્રા છે. ખરેખર! આત્મચિંતવના તે આવા અરણ્ય અને એકાંત સ્થાનમાં જ થઈ શકે છે.
ક્યાં ! શીયાળાની કડકડતી ઠંડી અને ઉનાળાને અંગાસ વરસાવતે તાપ, અને અનેક ઉપસર્ગોને, તથા પરિસોને સહન કરીને આત્મકલ્યાણ સાધતા આ મહામુનીશ્વર? અને
ક્યાં હુ! કે જે આ સંસારના ક્ષણિક અને અનિત્ય સુખની ખાતર અંદગીને બરબાદ કરનાર અધમ પામર માનવી.
આવી મહાભયાનક અટવીમાં મહામુનિને મેલાપ અને દર્શન જરૂર! કઈ પ્રબળ પુણ્યોદયે જ થઈ શકે છે તે જરૂર મારે પણ તેઓશ્રીના દર્શન, વંદન કરી જીવનનું સાર્થક કરવું જોઈએ જ.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
તરત જ વજીબાહુકુમારે સારથીને રથ ઉભે રાખજવાની આજ્ઞા કરી અને રથ ઉભો રહે; તરત જ વજબાહુ રથમાંથી નીચે ઉતર્યા, ઉદયસુંદરે પૂછયું કે અરે આ શું? કુમાર ક્યાં જાય છે? રથમાંથી નીચે ઉતરવાનું કારણ શું છે? વબાહુએ કહ્યું કે સામે ટેકરી ઉપર સૌમ્ય મુદ્રાએ કાઉસગ્ગ ધ્યાને ઉભેલા આત્મકલ્યાણના સાધક મહામુનિના * દર્શન કરી જીવનને કૃતાર્થ કરવા.
ઉદયસુંદર આ સાંભળી આશ્ચર્ય પામ્યા, અને તેના મનમાં વિચારવા લાગ્યો કે આ કેવી ધર્મ ઘેલછા, ગઈ કાલે તે પરણીને નીકળ્યા છે. યુવાનીને ઉંબરે હજુ તે પગ મૂકે છે. રથમાં એકાન્ત છે. બંને વર-વધુ વચ્ચે પ્રેમની અને કુતુહલની વાત કરવાને આ અવસર છે. એ મુકીને સાધુના દર્શન કરવાની આ ભાઈ સાહેબ વાત કરે છે. ખરેખર! આ માનવી કેઈ અજબ દેખાય છે.
ઉદયસુંદરે હસતાં હસતાં બનેવીને પુછયું કે સાધુ તે નથી થઈ જવું ને ? દીક્ષા લેવી છે કે શું ?
ઉદયસુંદરે મશ્કરીમાં વજુબાહુને કહ્યું તે ખરું, પણ તરત જવાબ મળે કે હા, જિનેશ્વરદેવના પવિત્ર ત્યાગ માર્ગ પ્રત્યે કેનું મન ન હોય ? દીક્ષાની ભાવના તે છે પણ
પણ બણ શું કરે છે? જે ભાવના છે તે થઈ જાઓ તૈિયાર, હું તમને સહાય કરીશ.
ઉદયસુંદર હજુ મશ્કરી માની વાત લંબાયે જાય છે. પણ સાળાની હાંસીને સાકરને ગાંગડો માનીને જવાબ આપે છે કે હું તૈયાર છું એમાં બીજી તૈયારી શી જોઈએ? માટે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
ઓલ્યા છે. તા પાળજો. એમ કહીને વખાહુ તરત જ રા પરથી નીચે ઉતરી ટેકરી તરફ ચાલવા લાગ્યા.
ઉદયસુંદર ચમકયા. આ તે હસવામાંથી ખસવા જેવું, થયું. આમ એકાએક ચાલી જ નીકળશે તેવી કલ્પના પણ નહેતી.
‘અરે! કુમાર ઉભા રહે, હું તે આ મશ્કરીમાં કહું છું, આવી નાની વાતને આટલું બધું મેાટુ' રૂપ આપી દેવું એ તમારા જેવાને માટે ચેાગ્ય નથી. મશ્કરીમાં કાંઈ સાચું ખાટુ' જોવાતુ નથી.
પણ વખાહુના આત્મા હવે સંસાર ઉપરથી ઉઠી. ગયા હતા. નિમિત્તની જરૂર હતી. એ નિમિત્ત મળી ગયું એટલે ઉદયસુંદરને કહ્યું.
* તમારે એમાં કાંઇ વિચાર કરવાના છે જ નહિ. સમુદ્ર જેમ મર્યાદા ન તજે તેમ ક્ષત્રિય પુરૂષષ ખેલેલા વચ નને કદાપી ઉત્થાપતા નથી. ”
સંયમના પુણ્યપંથ એ તા આપણા પૂર્વજોએ માથાપર ધેાળા વાળ આવ્યા પહેલાં જ આચરેલા છે. એ માગે જવામાં સાચી સફળતા છે.”
ઉદયસુંદરે કહ્યું-હે કુમાર ! જેના હાથમાં હજી તે વિવાહના ચિન્હરૂપ મીંઢળ બાંધેલા છે, એ મનેારમાના સંસારનુ શું ?
જેને સંસારમાં કેટકેટલી આશાએ, મને રથા, તથા સ્વપ્નાઓ સાથે પગ મૂકયેા છે, એ મનેારમાનું સૌભાગ્ય. આમ અકાળે કરમાઇ જતું જોઇ ઉદયસુંદરનું હૃદય દ્રવી ઉઠયું.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
અરે વજુબાહુ કુમાર! આમ એકદમ સાહસ કરવા તૈયાર થયા છે, પણ આજુબાજુને વિચાર તે કરે. આ મારી નાની ગભરૂ અને જેના હાથમાંથી હજી લગ્નના મીઢળ પણ છૂટયા નથી, પગમાંથી મેંદી રંગ પણ જરા સરખોય :ઉતર્યો પણ નથી, એવી મારી બહેન મનેરમાનું શું? એના સુખી જીવનના સ્વપ્ન ને એની આશારૂપ વેલડીઓને આમ કચરીને ચાલ્યા જવું એ તમને શું ઉચિત છે ? તમે સંસાર છોડીને જશે પછી એ તમારા વિના કઈ રીતે જીવશે?
ખુબજ સ્વસ્થતાથી વજબાહુએ કહ્યું: “એમાં ખોટું શું છે? માનવરૂપ વૃક્ષનું સુંદર કોઈ પણ ફળ હોય તો તે ચારિત્ર ધર્મની આરાધના છે. તમારી બેન મને રમા માટે આ પવિત્ર માર્ગ ખુલ્લો છે. સતી–સ્ત્રીઓ પતિના આત્મકલ્યાણ માર્ગે પતિની પાછળ જનારી હોય છે. એટલે મારી પાછળ સંયમના પુનિત પંથે તેને પણ જવાનું છે, કુલીન અને સતી સ્ત્રી તરીકે પતિની છાયા બનીને રહેવું એ તેને ધર્મ છે. માટે હવે આ પવિત્ર ત્યાગમાર્ગ સ્વીકારવામાં નિષેધ કરવાને હેય જ નહિ. વળી તમારા જેવાએ પણ આજ માગે આવવાનું હોય.
વજુબાહુ જેવા પુણ્યવાનના દ્રઢ મને બળની સૌ કોઈ ઉપર તરત જ અજબ અસર થઈ.
મને રમા પણ તરત જ વજુબાહુની સાથે રથમાંથી ‘ઉતરી પડી. ઊદયસુંદરને આત્મા પણ લઘુકમી હતો. એ પણ વિરોગ્ય વાસીત બન્યો. સાથે આવેલાઓમાંથી બીજાઓ પણ સંસારથી વિરકત બની ત્યાગ માર્ગના ચાહક બન્યા.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
આ બધા સૌ સાથે ટેકરી ઉપર આવ્યા ગુણરત્નના સાગરસમાં શ્રી ગુણસાગર મુનિની પાસે સૌએ સંયમમાર્ગ અંગીકાર કર્યો,
લગ્ન કરવા ગયેલ કુમાર પરણીને પાછા વળતા મુનિના દર્શન માત્રથી વૈરાગ્ય પામી સંસારના રંગમાં આસક્ત ન બનતા હસતા મુખે વૈરાગ્યના રંગમાં રંગાઈ આત્મકલ્યાણ કર પરમ પવિત્ર ભાગવતિ પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી. સાથે મને રમા અને ઉદયસુંદર આદિ અનેક જણ પણ તે માર્ગે સંચર્યા.
આ સમાચાર વજુબાહુના પિતા વિજય રાજાએ જ્યારે સાંભળ્યા ત્યારે એના મુખમાંથી શબ્દો નીકળી પડ્યા કે
“આ બાલક સારે પણ હું સારે નહિ”
હું વૃદ્ધ થયે છું છતાં હજુ તે માર્ગ અંગીકાર કરી શક્યો નહિ. એ કુમારે સંસારમાં આસક્ત ન બનતાં ભેગો અને વૈભવને તિલાંજલી આપી. આત્મકલ્યાણની સાધના માટે અને મુક્તિ સુખની પ્રાપ્તિ માટે સંયમને પુનિત માર્ગ સ્વીકારી લીધે. - હવે મારે પણ સંસારમાં એક ક્ષણ પણ રહેવું ઉચિત નથી તુરત રાજમુગટ મસ્તક પરથી ઉતારીને પિતાના પુરંદર નામના પુત્રના મસ્તક પર મૂકીને રાજ્યની ધુરા સુપ્રત કરીને પિતે “નિર્વાણમોહ” નામના મુનીશ્વર પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી.
સૌ આત્મસાધનમાં લીન બનતાં કર્મો ખપાવીને મુકિત સુખને પામ્યા.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
વજ્રબાહુના આત્મા સંસારના રંગે ન રંગાતા એક મુનિના દર્શન માત્રથી આત્માના રંગે રંગાઇ ગયા. આત્મકલ્યાણકારી સયમ ધર્મની આરાધના કરી પાતે અને પેાતાની સાથેના બધા મુનિએ મુક્તિ સુખને પામ્યા.
માટે જ આજના જાહેર પ્રવચનમાં સસારના રગ એ. વિષય પર ખેલતા કહેવું પડે છે કે તમે જેને સાહામણા સંસાર કહા છે. જે સંસારને તમે શીતળતાની છાંયડી કહેા છે!! તે આ સંસારમાં કયાં છે ? જે સંસારમાં જ સુખ હોય તે આવા રાજવૈભવેામાં ઉછરેલા અને મનેારમા જેવી નારીને પામેલા આત્માએ એને તિલાંજલી આપી ઠાકરે મારી શા માટે નીકળી ગયા! જો એના આત્મા સંસારના રંગમાં રંગાઇ ગયા હેાત તા તે શું શાશ્વત સુખને પામ્યા હોત ખરા કે ? ના શાશ્વત સુખ પામી ન શકત માટે સાચુ સુખ પામવા ચાહતા હે, સાચા વૈભવ માણવા ભાવના રાખતા હા, અને શીવસુંદરી સાથે લગ્ન કરી પ્રેમ કરવા ચાહતા હા તેા, સંસારના રંગે આત્માને ન રંગતા, સંયમના ૨ગે, ચારિત્રના ર'ગે આત્માને ફ્ગજો.
સંયમના રંગે રંગાયેલા આત્માએ સાચું સુખ, સાચી સ`પત્તિ અને સાચી શાન્તિસમા એવા પવિત્રધામને જરૂર પામશે,
(6
કદાચિત કર્માંના પ્રખળયેાગે સંસારમાં રહેવું પડે તે પણ જલકમલવત્ ” ન્યાયે રહેા. ધાવમાતા રાજાના માલકને ધવરાવે છે છતાં આ બાલક પેાતાના માનતી નથી, પશુ પેાતાની ફરજ બજાવે છે, પણ તે બાળકને ધાવમાતા ખરા
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
અંતઃકરણપૂર્વક ચાહતી નથી. તેમ સંસારમાં ફરજ પુરતી જે ફરજ બજાવી અલિપ્તપણે રહેવામાં આવે તે નવા કર્મો બાંધતાં અટકી જવાય. અને એવી આરાધના કરે કે જેથી પુણ્યના દળીઆ વધુ પ્રમાણે સંચિત થતા એક કાળે એવા માનવ જન્મની પ્રાપ્તિ થાય કે જે વખતે સંયમ માર્ગ ઝડપી ઉદયમાં આવે અને શાશ્વત ધામની પ્રાપ્તિ થાય. અને અનંતા ભવના જન્મ મરણરૂપી મહાવ્યાધિમાંથી છૂટકારો થાય.
સાચા માર્ગને સૌ પ્રયત્ન કરે” “ઉન્માગને ત્યાગ કરે” સંસારના રંગને બદલી સંયમના રંગે જીવનને રંગી નાખે. શુભંભવતુ.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવચન પાંચમુ
“સંસ્કારધન’
વિ. સ. ૨૦૧૧ શ્રાવણુ વ. ૮ ગુરૂવાર તા. ૧૧-૮-૫૫ સવારે ૯ થી ૧૧ સ્થળ-જૈન ઉપાશ્રય મુલુંડ
''
[ પૂ. પ્રવચનકાર પન્યાસ પ્રવરશ્રીની સળંગ પ્રવચનમાલાનું આજે પાંચમું પ્રવયન હતું જેને ટુંક હેવાલ સુપ્રસિદ્ધ વર્તમાન પત્ર “ મુંબઇ સમાચાર ” તયા “ પ્રજાતંત્ર ” દૈનોકમાં પ્રસિદ્ધ થયા હતા આજે મુંબઇ અને ઉપનગરથી માટી માનવ મેદની શ્રવણ માટે આવેલ હતી. જૈન જૈનેતર શ્રોતાઓથી વ્યાખ્યાન હાલ શરૂઆતથી ચિક્કાર ભરાયેલા હતા. ગેલેરીઓમાં પણ શ્રોતાઓની ૪ જામેલી હતી. ધણા ભાવુકાને જગ્યાના અભાવે પાછા જવું પડ્યું હતું. પાંચમા પ્રવચનનું લગભગ સારભૂત સંપૂર્ણ અવતરણ નીચે કરવામાં આવ્યુ છે. ]
પુણ્યશાલી મહાનુભાવા !
(6
ગયા રવિવારના, “ સંસારના રંગ” એ વિષય ઉપર ઘણું કહેવામાં આવ્યું હતું સંસારના રંગે રંગાતા આત્મા ક્ષણિક સુખ ભોગવી અનંત દુઃખમાં ગબડી પડે છે જ્યારે વૈરાગ્યના રંગે રંગાયેલેા આત્મા, ક્ષણિક કષ્ટ સહન કરી અનંત સુખને પ્રાપ્ત કરે છે તેના જ અનુસંધાનમાં આજના પ્રવચનના વિષય સંસ્કારધન ” રાખવામાં આવેલ છે.
<<
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
શાસ્ત્રકાર મહારાજા ભન્યજીવાને ઉદ્દેશી ફરમાવે છે કે અનાદિ કાળથી આ આત્મા સંસારસાગરમાં અજ્ઞાન ઢશાને લીધે અધમનીને જ ભમી રહ્યો છે.
જેમ કાઈપણ પ્રવાસી સાગરના છેડા શેાધી શકતા નથી તેમ આ સસારના પશુ છે। નથી. તેથી તેને સાગરની ઉપમા આપવામાં આવી છે. જેમ સાગરમાં મેટા મગરમચ્છ, જલચર જીવા, કાળમી’ઢ પથ્થરોથી ખડકાયેલા ખડકો રહેલા છે. તેમ સ’સારમાં કષાયારૂપી મેાટા મગરમચ્છે રહેલા છે. અને આશારૂપી ખડકાની સાથે વધુથંભ્યા અઢુનિશ રાગદ્વેષ રૂપી મેાજાએ ઉછળી રહેલા છે. આ આત્મા અનાદિ કાળથી આ સસારસાગરના તળીએ (નીગાદમાં ) પડથો હતા. ત્યાં તેની સ્થિતિ અતિ ખરાખ હતી. એક શરીરમાં અનંતા આત્માઓની ભાગીદારી હતી. શ્વાસેાશ્વાસની ક્રીયા, આહારની ક્રીયાએ સાથે જ થતી એવી ભચકર દશા આ આત્માની હતી. ત્યાંથી ભવિતવ્યતાના ચેાગે કરીને આ આત્મા એકેન્દ્રીયપણાને પામ્યા. ખાદ ઉત્તરાત્તર પુણ્યની વૃદ્ધિ કરતા, અનુક્રમે એઈન્દ્રીય, તેઈન્દ્રીય, ચોરેન્દ્રીય, અસ'ની પચેન્દ્રીય, સન્નીતિયચપ ચેન્દ્રીયપણુ પામ્યા. પુણ્યરૂપી ખજાના વેચી, આ આત્મા આયભૂમિમાં માનવી તરીકે ઉત્પન્ન થયેા. જ્યાં સંસ્કારીક અને શ્રાવક કુળની પ્રાપ્તિ થઈ. કર્મની ભયકર એડીઓથી બધાયેલા
આ આત્માને, કર્મની મેડીએ તેાડવા માટેના સાધન તરીકે નિરજન, નિરાગી, નિર્મોહી એવા વિતરાગ દેવની, પચ મહાવ્રતના પાલન કરવામાં તત્પર, સ્વ અને પરંતુ એકાંતે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
હીત ચાહનારા ગુરૂની અને અહીંસા, સંયમ, અને તપ યુક્ત, વીતરાગ પ્રભુએ પ્રરૂપેàા જે ધમ તે ધમ ની પ્રાપ્તિ થઈ, છતાં અજ્ઞાનતાના અંધકારમાં અથડાઇને માનવી ન આદરવા ચેાગ્ય આચરણ કરીને નવા ક્રાંને બાંધી રહ્યો છે.
વર્તમાન યુગમાં વિચાર કરીએ તેા જણાશે કે માનવી ન કરવા લાયક અને ન આચરવા લાયક કાર્યોને આચરી પેાતાનુ તથા મીજાનું અધઃપતન કરી રહ્યો છે.
આર્યાવર્તીની આ સંસ્કૃતિનું દફન કરી રહેલે માનવી, પશ્ચિમનું આંધળું અનુકરણ કરી પાતે સુધારાના પવનમાં રાચી રહ્યો છે અને સુધારકમાં ખપી રહ્યો છે. પણ તેને સમજણુ નથી કે હું સુધારામાં છું કે કુધારામાં છુ.... આર્યાવત માં તે ઘણા આત્માએ ઉત્પન્ન થાય છે. પણ! આ કુલમાં ઉત્પન્ન થવું એ અતિપુણ્ય જયારે હાય છે ત્યારે બને છે. આ કુલમાં ઉત્પન્ન થયા ખાદ, માર્ગોનુસારી પણાની પ્રાપ્તિ, આત્માને મુકત કરાવનારી વિદ્યા, દાનગુણું, નિલતપ, અને નિષ્કલંક શીયલનું પાલન વિગેરે પગ તેથી વધારે પુણ્ય હૈાય ત્યારે જ પ્રાપ્ત થાય છે. સર્વ પ્રકારની સામગ્રી મળ્યા છતાં જે માનવીના જીવનમાં સુંસરકારની સુગંધ નથી, અને ઉપર કહ્યા મુજબના ગુણા નથી, તે માનવી મૃગલાં કરતાં પણ હલકી
ફાટીના છે.
વિચાર કરે એ મહાનુભાવો! મૃગલાં તિર્યંચ છે; તરણાંના ચારા ચરે છે. રણાંના પાણી પીવે છે. કાઈનું
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
I
અહીત કર્યા વિના પેાતાનુ જીવન વ્યતિત કરે છે. જ્યારે ત્યંત માન સમયમાં જણાય છે કે માનવી ધનના ઢગલા ખડકવા અને વિવેકને નેવે મુકી વિલાસે ભાગવવા જ જાણે જનમ્યા હાય તેવી તેની કાર્યવાહી દેખાય છે. એટલે જ અમારે તેવા આત્માની યા ચિંતવતા કહેવું પડે છે કે આવું જીવન જીવનારા માનવો કરતાં મૃગલાઓનું જીવન અતી ઉત્તમ છે. જે માનવીઓનું જીવન અનીતિ, જુઠ, દગાબાજી, સ્વચ્છંદતા, કષાય, અને રાગદ્વેષની જવાળાઓથી ભરેલું છે તે માનવીએ ખરેખર જમીન ઉપર ભાર કરનારા છે પણ ! તેઓનું આવું જીવન ખન્યું કેમ ? તે તેના એક જ જવાબ છે કે શરૂઆતથી જ જે સુસ ંસ્કારનું સીંચન થવુ જોઇએ તે ન થતાં કુસ'સ્કારાથી જકડાઇ ગયા છે.
જેની પાસે સુસંસ્કાર રૂપી ધનના ઢગલા છે તે માનવી આ તિર્થ્યલાકમાં પણ દેવનીજેમ પૂજાય છે. અને જેની પાસે કુસ'સ્કાર રૂપ વિષ્ટાના ઢગલેા છે. તે આત્માપતનને પંથે પડી દુઃખેાની પરપરાને વધારી હડધૂત થઈને અધઃપતનની ઉંડી ખાઇમાં પડી રહ્યો છે.
વર્તમાનમાં આર્યાવર્તીની આદશ સસ્કૃતિએ પશ્ચિમના માર્ગે વળાંક લીધા છે જ્યારે પશ્ચિમની સંસ્કૃતિએ આર્યાવના માનવીએ ઉપર હુમલેા કરી પેાતાની પકડ જમાવી છે. અંતરના ઉંડાણુમાં વિચાર કરશેા તે તમને જણાશે કે આર્યાવર્તની આદશ સંસ્કૃતિ કયાં જઈને ઉભી છે, કેટલું અધઃપતન થયું છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
આજે તમારૂ ખેલવુ’, ચાલવુ, ખાવુ પીવુ, રહેણીકરણી વગેરે ભેળસેળ વાળું દેખાય છે. હું તમાને એક જ પ્રશ્ન પૂ છું કે તમાએ ત્યાંના વઓની ફેશન અપનાવી, જ્યારે તમારી વેશભૂષા તે લેાકાએ કેટલી અપનાવી ! ત્યાં જઈને તમે સ્ટેજ ઉપર અથવા હોટલમાં નાચવાનું શીખીને આવ્યા. એક સમયે આ આર્યાવર્ત માં ભકતજના પ્રભુભકિતમાં એટલા બધા લયલીન બની જતા હતા કે તેમને જગતમાં પ્રભુમય જીવન સિવાય કાંઈ જ દેખાતું નહેતું. ત્યારે પણ ઘણા આત્મા ભકત આત્માઓને “ નાચણી” કહેતા જરા પણુ અચકાતા નહાતા.
પણ જ્યારે આજે તેવા જ આત્માએ સ્ટેજ અને હાટલામાં નાચી જગતને કહી રહ્યા છે કે અમે સંસ્કૃતિનું ઉત્થાન કરીએ છીએ. પણ જરા વિચારશેા તા જરૂર જણાશે કે આજના સ ંસ્કૃતિના ઉત્થાનક તે સંસ્કૃતિના ઉત્થાનક નથી પણ સંસ્કૃતિના ઉત્થાપક છે. વિઘાતક છે. આજે એટલે સુધી સાંભળવા કે વાંચવા મળે છે કે વીસ વર્ષની છેકરીને એખી” કહેવામાં તેમના માતા પિતા જશ પણ અચકાતા નથી વળી આગળ વધીને કહીએ તે તે કહેવાતી એખીને ફ્રોકસ, ચદ્દી અને પુરૂષ બનવા મથી રહેલી એ યુવતિના માથાના વાળ. વિગેરે અશ્લિષ વેશ ભૂષાથી સજાવટ કરતાં તેના માતા પિતા જરાય સ'કાચ અનુભવતા નથી આ છે તમારી સંસ્કૃતિની વિકૃતિ.
""
વળી કલાની ધૂનમાં ઘેલી ખનેલીઅને વિલાસાની ઘેલછામાં મસ્ત બનેલી વીસ વરસની એખીને હાર માનવીઓની વચ્ચે, સ્ટેજ ઉપર નાચતી જોઇને તેજ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેબીના કહેવાતા બા અને બાપા, હાથની તાલીઓ પાડે અને કહે કે અમારા સંતાને કેવી સુંદર કલા શીખ્યા છે.
અરે! દુનિયાને ઉંધાં ચમા ચઢાવનાર અને સંસ્કૃતિના મૂળ છેદનારા તે માબાપને ખબર નથી કે આ કલા છે કે વિલાસ. પૂર્વની આર્ય મહીલાઓને ઈતિહાસ તપાસીએ તે જણાય છે કે જેણે આપણને સંસ્કૃતિના પાન પાયાં છે અને આપણું માટે આદર્શના ધોધ વહેતા મૂક્યા છે. તે સંસ્કૃતિને આજના સુધરેલા માબાપના સુધરેલા સતાને સળગાવી રહ્યા છે.
તમને સરકારી સંતાને જોઈએ છે પણ સારા સંસ્કારે તમે તમારા સંતાનને આપવા તૈયારનથી. આજે તમારા ત્યાં સંતાનને જન્મ થશે કે તરત જ તમે શેઠ હશે તે આયાને સંપવા તૈયાર થશે. રાજા હશે તે કઈ દાસીને સેંપવા તૈયાર થશે. અને મધ્યમ વર્ગને માનવી પિતાના સંતાનને રામા ઘાટીને સુપ્રત કરવા તૈયાર થાય છે. તમે જ વિચારો કે તમારા રામા ઘાટી, આયા કે દાસી તમારા સંતાનેને કેવા સંસ્કાર પાડશે ! કહેવું જ પડશે કે “સેબતની અસર” થયા વિના રહે જ નહિ. તેમના ઉપર કુસંસ્કારોને વજલેપ થશે. ખરાબ માર્ગે જશે. પછી તમે જ તમારા સંતાને ઉપર તમારે રોષ વધારશો. જે પહેલેથી જ તમે તેને ગ્ય શિક્ષણ દ્વારા સિચન કર્યું હતું તે જરૂર આજની આર્યાવર્તની પ્રજા જે કુમાર્ગે દેડી રહી છે, તે દેડિત નહિ.
આજે પણ એવી ઘણું આર્યમહીલાઓ છે કે જે પિતાના સંતાનેને બચપણથી જ સુસંસ્કારોનું સિંચન કરીને આર્ય સંરકૃતિના, માતાપિતાના, સત્યના, ધર્મના, અને સંય.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦.
મીઓના તથા સંયમના પુજકે બનાવે છે. જ્યારે મોટાભાગની માતા પિતાના સંતાનને બચપણથી એવા કસંસ્કારે નાખે છે કે સંતાનેનું જીવન બરબાદ થઈ જાય છે. અને માતા પિતાને અતિશય સહન કરવું પડે છે. એક માતાનું દ્રષ્ટાંત છે,
એક માતા હતી, તેને એક પુત્ર હતું. એકને એક પુત્ર એટલે માતાને ખુબ જ પ્રિય હતા. તે પુત્ર નાનપણથી જ કુસંસ્કારવાસીત બન્યા. અને નાના પ્રકારની હંમેશા ચેરીઓ કરવા લાગ્યા. જેમ જેમ માટે થવા લાગ્યો, તેમ તેમ ચેરીનું પ્રમાણ વધારતે ગયે. પણ તેની માતાએ તેને ઠપકે આપવાના બદલે, પ્રોત્સાહન આપ્યું છેવટે તે મોટી મેટી ચેરીઓની સાથે ભયંકર લૂંટારે અને ખૂની પણ બની ચૂકો. ખૂની બની ચૂકેલા અને કર્તવ્યની પગથારને ભૂલી ગયેલે તે લૂંટારે એક વખત પકડ અને ન્યાયાધિશે તેને ફાંસીની સજા કરી. જે વખતે ફાંસીના માંચડે તેને ચઢાવવામાં આવ્યું તે વખતે ત્યાં ઉભેલા શહેરના કોટવાલે, અને ન્યાયાધિશે તેની અંતિમ ઈચ્છા શું છે? તે માટે તેને પૂછયું ત્યારે તેને કહ્યું કે મારે મારી માતાના અંતિમ દર્શન કરવા છે. તે વારે તેની માતાને બોલાવવામાં આવી, પુત્રે માને છે કે તરત જ નીચે ઉતરીને માનું નાક કરડી ખાધું, માતા કહેવા લાગી..હે. હેં.......... તું આ શું કરે છે. લેકે ઉપરના પ્રસંગને જોતાં જ રહ્યા ને છેક બોલી ઉઠયો. કે મા! તું મારી મા નથી પણ ભયંકર રાક્ષસી છે. તેમને નાનપણથી ચોરી કરતાં ન અટ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
કા સુસંસ્કારે ન નાખ્યાં અને કુસંસ્કારે ના મને ફાંસીને માંચડે ચઢાવી મારી નંખાવનારી મા ! તું માતા નથી પણ મહા અધમ અને ખુની છે. તે મને નાનપણથી જ ચેરી કરતાં અટકાવ્ય હેત તે જરૂર મને આજે ફાંસીના માચડે ન ચડવું પડત, માટે મેં જે કાંઈ કર્યું છે તે ઠીક જ કર્યું છે. અને તને તારી કરણીનું ફલ પણ મલી ચુકયું છે.
ઉપરના દષ્ટતિથી તમેને જણાશે કે માતા પિતાના નાખેલા સારા કે નરસા સંરકારે સંતાનમાં આવ્યા વિના રહેતા જ નથી.
આજે તે એવી માતાઓની જરૂર છે કે જે માતા પિતાના બાળકને પારણામાં ઝુલાવતી વખતે પણ એવા સુંદર હાલરડાં ગાય કે –
હે મારા વહાલા બાળક! તું કઈ પણ જીવની હિંસા કરીશ નહીં. કેઈને પણ દુઃખ થાય તેવું તારું વર્તન રાખીશ નહિં જુઠું બોલીશ નહી. ચોરી કરીશ નહી. બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરજે, સદાચારી બનજે. આદર્શવાદી બનજે, આર્ય સંસ્કૃતિને પૂજક બનજે. લોભાંધ બનીશ નહી. વીરને સંતાન છે તે અનાદિકાળના કર્મોની સત્તાને તેડવા માટે શૂરવીર બનજે. દેવ, ગુરૂ, અને ધર્મની આરાધના એવી સુંદર કરજે કે ફરીથી તારે નવ માસ સુધીના ગર્ભાવાસના દુઃખો જેવા ન પડે, અને જન કુલને, આર્યાવર્તની પૂણ્યભૂમીને, અને મારી કુક્ષિને
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
ઉજજવલ બનાવજે. આવા સુંદર વાક્ય આજની માતાઓએ હૈયામાં જડી રાખવા જોઈએ. અને ઘરની ભીંત ઉપર અશ્લિષ કે સીનેમાની નટ નટીઓના ફોટાઓ ન રાખતા ઉપરની સુંદર પંકતીઓથી મકાનની ભી તેને પણ શણગારજો. આવી રીતે શણગારેલા મકાનમાં પણ કોઈ અજાણ્યા માણસ આવશે તો પણ તેની ઉપર તમારી ગેર હાજરીમાં તમારા સુસંસ્કારની સુંદર અસર પડશે.
આજની મોટા ભાગની આર્ય સન્નારીઓએ સંરતિને વિકૃતિનું સ્વરૂપ આપ્યું છે તેના દષ્ટાંતે આજે સમા જમાં ઠેરઠેર જોવા મળે છે. નાનપણથી જ પિતાના સંતાનને વિવેક અને સદબુદ્ધિના પાઠ ભણાવવાને બદલે ડરપેક પણાના, કાયરતાના, સવછંદતાના કે વિલાસેના જ પાઠ ભણાવાતા હોય છે.
જ્યારે બાળક રડતું હોય છે ત્યારે તેને છાનું રાખવાની કોશીષ કરતી માતા પ્રસંગ આવે ત્યારે બા આવ્યો? તને પકડી જશે ! તને બાવાને આપી દઈશ! ઈત્યાદિ પ્રકારનું સંબોધન કરીને તેને જીવનને કાયરતામાં પલ્ટાવી નાખે છે. કદાચ કોઈક માતાએ એવી પણ દેખાય છે કે પિતાના નાના પુત્રને ઢીંગલી બતાવીને કહેશે કે ભાઈ! તું મોટે થઈશ ત્યારે તને આવી ગરીગરી વહુ લાવી આપીશ. જુઓ મહાનુભાવે ! એક તે તમારા ત્યાં જન્મનારે
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા–મૈથુન સંજ્ઞા સાથે લઈને જ જપે છે. અને વળી. તમે તેને તે બાબતનું પ્રત્સાહન આપતા શબ્દો ગુંજારવ કરી રહ્યા છે.
જ્યાં પારણામાંથી આવા કુસંસ્કાર પડે ત્યાં તે સંતાને મોટા થશે ત્યારે શું ધાડ મારશે!
“આ છે આર્યસંસ્કૃતિની અવદશા”
આજે દરરોજ તમે લો છો કે “સમરો મંત્ર ભલે નવકાર એ છે ચૌદ પૂર્વને સાર, ” તમે જ કેટલી વખત. નવકાર મહામંત્રને બેલે છે કે તમારા નાના બાળકને સંભળા છે ! જ્યાં સંભળાવવાની તમને ફુરસદ નથી ત્યાં તમને શીખડાવવાની ફુરસદ કયાંથી હોય?
આજે તમારા બાળકને પૂછે તે ખરા કે ભાઈ ! તને વર્તમાન ચેવિસીના તીર્થકર ભગવંતના નામ આવડે છે? તેમના માતા પિતાના નામ આવડે છે? અરે! ગામનાં જિનાલયમાં બીરાજમાન દેવનું નામ આવડે છે? ચૈત્યવંદન આવડે છે? અરે ! તેથી આગળ વધીને તમે પૂછે કે ભાઈ તને એકેય સ્તવન આવડે છે? તે તેના જવાબમાં મેટા ભાગના તમારા સંતાનના મૂખમાંથી એકજ જવાબ નીકળશે કે “ ના.”
હવે તેને તમે એમ પૂછો કે તને સીનેમાની નટ નટીઓના નામે આવડે છે? સીનેમાના ગીતે આવડે છે? અરે! આગળ વધીને પૂછે કે સીનેમાના થીએટરે ક્યાં
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવ્યા છે ? તે આજને પાંચ કે સાત વર્ષને તમારા -બાબો કે બેબી તરત જ જવાબ આપશે કે “હા.” પપ્પા મને બધી જ ખબર છે.
આ છે તમારા સંતાનનું સંસ્કારધન”
એક પિતાને છ પુત્ર હતા, લાખે ની મિલ્કત હતી. વૃદ્ધાવસ્થાએ પહોંચેલા પિતાએ તમામ મિલ્કત છે એ પુત્રોને સરખા હસે વહેંચી આપી, પિતાના પૈસે તાગડ ધીન્ના કરતા છોકરાઓ પિતાને એક એક પિસા માટે કકળાવા લાગ્યા, આગળ વધીને તે પુત્રએ પિતાને જમવા માટે બે બે માસના વારા નક્કી કર્યા, વિચારે મહાનુભાવે ! લાખોની મિલ્કતને માલીક સંસ્કાર વિહિન પુત્રના પનારે પડીને બે બે માસ જુદા જુદા ભેજનાલયમાં જાણે ન જમતે હેય તેવી પરિસ્થિતીમાં આવી પડયે આજે પણ આ આર્યાવર્તમાં એવા ઘણા પિતાઓ અને માતાઓ છે કે, છ, છ, કે આઠ આઠ પુત્રો હેવા છતાં એક એક પૈસા માટે તેઓને પત્ર પાસે કરગરવું પડે છે. વિશેષમાં જે માતાપિતાએ અનેક દુઃખ વેઠીને મેટા કર્યા તે જ માતાપિતાને એક એક કે બેબે મહીના જમવા માટેના વારા બાંધે છે. કે જાણે ભેજનાલયના ભાડુતી જમનારા. હેાય તેવી પણ વર્તણુંક આ સંસારમાં ઘણી જગામાં જોવામાં આવે છે.
જુઓ અને વિચારે આ આર્યાવર્તની આર્ય પ્રજાની આર્ય સંસ્કૃતિનું મુળમાંથી જ થતું ઉલ્લંઘન, છતાં તેઓ કહેશે કે અમે આર્ય છીએ. ભલે જગતને આર્ય તરીકે
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેવા પુત્ર પિતાની જાતને ઓળખાવે. પણ તેમનું વર્તન, જીવન, અનાર્યની વૃત્તિઓને પણ ભૂલાવે તેવું હોય છે. ,
મને એજ નથી સમજાતું કે-જે માતાએ નવ માસ સુધી. ઉદરમાં જતન કર્યું, તેના જન્મ સમયે મરણાંતકચ્છ વેઠયું, જેને મેટા કરવામાં ઘણા પ્રકારની યાતનાઓ વેઠી, છેવટે મેટે થતાં તેને પરણા ..પર એટલે ખેલા
ખલાસ માતાને મટી ગયો. માતા પિતાની. વીસ વીસ વર્ષની મહેનત ઉપર વીસ નખનું ઝેર ચઢતાં જ, વીસ મીનીટમાં જ સંતાન માબાપને ભૂલીને પરણેતરને બની જાય તે તે સંતાને કેવા? તે સંતાનોને શું ઉપમા આપવી ! આ બધા અનીશ્કેનું જે કઈ પણ કારણ હોય તે, તે છે. બાળપણમાં બાળકોને સુસંસ્કારથી વંછિત રાખી, તેના પ્રત્યેની માતા પિતાની બે કાળજી.
જેમ ખીલતુ કૂલ, સૂર્યના પ્રકાશ વિના કરમાઈ જાય છે તેમ આવા સંસ્કારથી બાળકનું સમગ્ર જીવન કરમાઈને કાયમને માટે બરબાદ થઈ જાય છે. તે સંતાન જીવનભર માતા પિતાને ધીક્કારે છે.
યાદ રાખજો કે તમારા ત્યાં જન્મ લેનાર આત્મા, અત્યાર સુધી સંસ્કાર ભૂખ્યો હતો. તે પિતાને પુષ્યરૂપી ખજાને વેચીને તમારા ત્યાં જન્મે છે. તે તે બાળકમાં જૈનત્વનાં, સંયમના. આર્ય સંસ્કૃતિના એવા સુંદર સંસ્કાર નાખે કે પોતાના જીવનના અંત સુધી તમારે ઉપકાર ન ભૂલે. જો તમે તમારા સંતાનના હિતેચ્છું છે, તેનું ભલું ઈચ્છનારા છે, તે તેને સુંદર જૈનત્વના, ત્યાગના
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને વિવેકના, તથા આદર્શ સંસ્કૃતિના સંસ્કાર નાખશે તે તમે તમારા સંતાનના વિશ્વાસુ ગણાશો પણ! તેને કુસંસ્કારથી નવપલ્લવિત બનાવી. ઉન્માર્ગે જવાના સહાયભૂત, અવિ. વિકી પણાના, ભેગના, અને સ્વચ્છંદતાના માર્ગે લઈ જનારા કુસંસ્કારનું સીંચન કરશે તે તમારા જેવા કે તેના ભયંકર વિશ્વાસઘાતી નથી. માટે તમારે તેના હીતેષુ થવું છે! કે વિશ્વાસઘાતી ! તેજ તમે તમારા અંતરમાં વિચારશે.
માને કે તમે કઈ સંસ્થાના ટ્રસ્ટી છે. જે તમે તે સંસ્થાને વહીવટ અંધેર કરશે તે તમને ફરીથી ટ્રસ્ટી. પદ મલશે. ખરું કે? ના.નહિ જ મલે! તેમ તમે પણ તમારા સંતાનના ટ્રસ્ટી છે. તેના માલીક નથી. માટે તમે પણ તમારા સંતાનને સુયોગ્ય વહીવટ કરે.
યાદ રાખજો કે “કુમળું ઝાડ જેમ વાળશે તેમ વળશે” તેમ તમારા બાળકે જ્યાં સુધી બાલ્યાવસ્થામાં છે ત્યાં સુધી તમે તેને જેવા સંસ્કાર નાખશે તે તે થશે.
માતા પિતાને સૂર્ય ચંદ્રની ઉપમા આપતા નીતિકાર જણાવે છે કે, જેમ સૂર્યના ઉદયથી ઘુવડે નાસી જાય અને તેના તાપથી ગંદકીના ઢગલાઓ નષ્ટ પ્રાય થઈ જાય છે. (ગંદકી દૂર થાય છે) ચંદ્રમાની શીતળતા જગતના માનવીઓને તાઝગી બક્ષે છે. તેમ માતાપિતા સંતાનમાં રહેલા કુસંસ્કારે રૂપી ઘુવડને નસાડી મૂકી. અજ્ઞાનતાના કચરાને દૂર કરે છે. અને સંતાનમાં સુસંસ્કારોનું સિંચન કરી, તેને
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
તાઝગી બક્ષે છે. પણ! આ બધું મને કયારે કે માતા પિતા સૂર્ય અને ચંદ્ર જેવા અને ત્યારે
જેમ સાનાર સેાનાના ઘાટ ઘડીને અનેક પ્રકારના સુંદર આભૂષણ મનાવે છે. તેમ ચારાશી લાખ જીવા ચેાનીમાં ક્ષમતા અને અનેક પ્રકારના ઘડાયેલા બેહુદા ઘાટવાળા, આત્મા તમારા ત્યાં આવ્યે છે. તે તેના જીવનમાં સયમના સુસંસ્કારી સીચીને તેના સુ ંદર ઘાટ ઘડનાર તમે સેાનાર અનેા. સારા સ’સ્કાર વાળા માનવી રત્નાની ખાણુ છે. કુસ’સ્કારેાના બંધનેાથી જડાએલા માનવી કાળમીંઢ પત્થર જેવા છે.
“ એક પુત્રે નાહીને સ્નાનાગારમાંથી બહાર નીકળતી વખતે જમીન ઉપર ધૂળ અને કચરી પડવો હેાવાથી પેાતાની માતાને કહ્યું કે માતાજી! આ જમીન ઉપર કચરા પડેલા છે. તેનાથી મારા ચેાકખા પગને રજ લાગવાની ભીતી છે તે તમે તમારૂ વજ્ર અહીં પાથરી કે હું સહી સલામત ચાકખા ઓરડામાં જાઉ. માતાએ વસ્ર પાથરીને કહ્યું કે ભાઇ ! તારા પગને કચરા ચાંટશે. તેવી તને ખીક લાગે છે. તેમ તારા આત્માને કર્મના કચરા ન ચાંટે તેવી પણ તું કાળજી વાળા ખનજે.
જેમ આ માતાએ પેાતાના પુત્રને શીખામણ આપી તેમ તમે પણ તમારા સંતાનને કહેજો અને સદ્ભાગે વાળજો.
ઉઘાડું. આસમાન જેવી છત્રછાયા છે. પથરાની પગથાર જેની પથારી છે. શ્રીમતાની ઠાકરા જેને અન્નને બદલે ખાવા મળે. આપત્તિના આંસુ જેના જીવનમાં રાત દિવસ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
વહી રહ્યા છે. એવા એક ગરીબ ાકરાએ ભૂખના દુઃખમાંથી ખચવા, ગરીબી અને કંગાલીયતના દાવાનળમાંથી છૂટવા, પેાતાના ગામના સ્ટેશન ઉપર રેલ્વેમાં મુસાફરી કરતાં મુસાફ્શને પાણી પીવડાવવાના ધધા કરવા માંડ્યો. ત્રણ વખત આવતી જતીગાડી ઉપર, આભમાંથી અંગારા વરસાવતા સૂર્યની તીખી લ્હાયમાં ઠંડા પાણીના ઘડા ભરીને ઉઘાડે પગે જતા, એક આના દોઢ આના જે મલે તેમાં પેાતાનું જીવન વિતાવતા, માબાપ વિહાણા છેાકરાને એક આના એટલે તેના મનમાં તેને હજારાની કમાણી કરી હાય, તેવો આનંદ થતા. એકદા તેના જીવનમાં એક અતિ શાચનીય પ્રસંગ અન્ય.
આધુનીક સંસ્કૃતિના રંગે રંગાયેàા અને પેાતાની જાતને શીક્ષિત અને સસ્કારીક માનતા એક કાલેજીઅન નવયુવાન, આંખે રીમલેશ ચશ્મા, કેટ, પાટલુન, ટાઈમાં સજ્જ થઇને રેલ્વેના બીજા વર્ગના ડખામાં મુસાફી કરી રહ્યો હતા. ટ્રેઈન ઉપડવાની વ્હિસલ વાગી. તે વેળાએ પેલા ગરીબ છોકરા પાસે પાણી માંગ્યું. તે છેકરાએ પેાતાના નિયમ મુજબ એક પૈસાના એ પ્યાલા પાણી આપ્યું બીજો પ્યાલે પાણી જ્યાં પેલા કાલેજીઅનના હાથમાં મૂકે છે ત્યાં ગાડી ઉપડી અને કાલેજીઅન જાણે તેના ઉપર ઉપકાર કરતા હોય તેમ તેના હાથમાં એક આની મૂકી, કરી ખૂશી થયા, તેના મનમાં આજે આનંદની અવધી નહેાતી, પણ! જ્યારે હાથની મૂઠી ખેાલી હથેલીમાં નજર કરે છે તે એક આની ખેાટી અને કલાઈની નીકળી, પાણી
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯ પાનાર છોકરાંને ક્ષણીક આનંદ ઓસરી ગયે. અને તેને આત્મા આ સુધરેલા માનવીની વૃત્તિ ઉપર કકળી ઉઠયે. ગાડીએ હજુ સ્ટેશનમાંથી ઉપડીને સ્ટેશનની હદ છેડી નહતી, છોકરે ગાડીની સાથે દેખતે દેખતે બેલવા લાગ્યા કે હે શહેરી શેઠના વરણાગીઆ છેકરા ! તમે મને એક આની ખોટી આપી છે વારંવાર બુમ મારતો છેક ગાડીની સાથે દેડતે મરણીય જંગ ખેલવા લાગ્યો. પેલો નવયુવાન તેની ગરીબાઈ ઉપર હસતો પિતાની કાર્યવાહી ઉપર આનંદ માનતે, ડબ્બાની બારી ઉપર ઉભે ઉભે હાથને અંગુઠે બતાવતો હતો. ડબ્બાના બીજા ઉતારૂઓનું આ દશ્ય જોઈને અંતર કકળી ઉઠયું અને એક સજજન માનવીએ ડબ્બામાંથી તે છોકરા ઉપર બે આની નાખી. છોકરે તે ઘેર ગયો. પણ! પિલા કલેજીઅન ભાઈની કાર્યવાહી તરફ નજર કરીએ તે શિક્ષણના અને સંસ્કારના એછાયા નીચે ભયંકર કૃત્ય કર્યું.
યાદ રાખજો આદર્શ સંસ્કૃતિના કહેવાતા ઘડવૈયા જે આજના યુવાને અને યુવતિઓ, આવા અતિશચનીય કુક કરીને પિતાની જાતને અને જગતને છેતરી રહ્યા છે.
આજે આર્યાવની આર્ય પ્રજાના સુસંસ્કારના ઝાડ ઉપર ઉગેલા કુસંસ્કારના પુએ સમાજમાં દુર્ગધ ફેલાવી છે. આજના યુવાને અને યુવતિઓ પોતાની જાતને શિક્ષિત અને સંસ્કારીક કહેવડાવતાં પહેલાં તેઓ વિચારે કે આપણે કેટલા શિક્ષિત અને સંસ્કારી છીએ.
શું તમે કોલેજોની કે પરદેશની ઉપાધિઓ મેળવી (બી. એ. એમ. એ. કે કેઈ સર્જન થયા) એટલે સંસ્કા
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
રીઝ અને શિક્ષિત થઈ ગયા ! ના.................. જેના હૈયે માનવતા વસી હોય, જેનું હૃદય દયાથી ભરપુર હાય, જેના અંતરના ઉડાણમાં જરા સરખી પણ સમાજ વિરાધી કાર્યવાહી કરવાની ભાવના ન હેાય તે આત્મા જ સંસ્કારી અને શિક્ષિત કહેવાય છે બાકી આજે તા ભણેલાના ભવાડા દરરોજ થાય છે, અને ગણેલાના ગુણગાન ઘેર ઘેર ગવાય છે,
આજે સમાનતાના હૅકે, સમુહ શિક્ષણે, અને વિદેશી ચલચિત્રાએ, અને પશ્ચિમના આંધળા અનુકરણની ફેશને, આર્યાવર્તની આદશ સંસ્કૃતીની હોળી સળગાવી છે અને આજના યુવાન વર્ગ કેવળઅભિમાન અને અહંકારની સળગેલી ચીંતામાં સુસંસ્કારના સુગંધીદાર પુષ્પાને સળગાવી રહ્યા છે.
ફેશન એ તેા રીબાવી રીબાવીને મારનારૂ ઝેર છે તે ફેશનને જ્યારે તમે તિલાંજલી આપશે। ત્યારે તમારૂં જીવન અતિ સમૃદ્ધ હશે.
ફેશને સર્જેલી શિક્ષણ અને સંસ્કારની, હોલીની જ્વાળાએ આજે તમાને સમાજમાં ઘેર ઘેર જોવા મલશે.
આદર્શ જીવન જીવવાની વાતા કરનારા જુએ તે ખરા કે ભારતભૂમિનું આદર્શ સ ંસ્કારધન કેવું હતું, તેને માટે રામાયણમાં આવતાં સંકૃતિના ખજાના રૂપ કિતી ધર રાજા, અને કેતુમતી રાણી તથા સુકાશલનું ચરિત્ર આજના નવીનતાના યુગમાં જીવનારા માનવીઓને વધારે ખાધદાયક થઇ પડશે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧
ગયા રવિવારના ં સંસારના રંગ ,, ઉપરના પ્રવચનમાં તમેાને વખાડું કુમાર, મનેારમાની સાથે લગ્ન કરીને પેાતાના નગરમાં જવા માટે રસ્તે ઉલ્લંઘન કરી રહ્યા હતા. ઉદયસુંદરે પેાતાના અનેવીની મશ્કરી કરી અને વજ્રબાહુ કુમારને નિમિત્ત મલી ગયું મીંઢળબંધા વજ્રબાહુકુમારે સંયમ અગીકાર કર્યો, સાથે જ મનેારમા, ઉદયસુંદર આદિ ઘણાઓએ પણ ચારીત્ર અંગીકાર કર્યું. વખારું કુમારના સંયમના સમાચાર તેના પિતા વિજયરાજાને મળ્યા, ત્યારે તેઓ એકાએક એલી ઉઠયા કે “ મારા કરતાં મારા પુત્ર અનેક રીતે સારા છે ” પણ “ હુ સારા નથી. ’’ વિચાર મહાનુભાવ! કેટલા સુંદર સંસ્કારના ખજાના વિજયરાજા પાસે ભરેલે। હશે કે સંયમી પુત્રને માટે આટલા સુંદર શબ્દો કાઢી શકયા. વિજય રાજાના ખલે તમને તમારા પુત્રનાજ આવા સમાચાર મળ્યા હોય તે તમે શું કરી ! એલા જવાબ આપે!! ધમાલ કરો, તેમાં તમે ન ફાવા તા જેને તમે પૂજનીય, વંદનીય, સેવનીય માને છે તેમને પેાલીસ કાના પગથીઆ બતાવવા પણુ પાછી પાની ન કરા અને છાપામાં તે તમે આપ્યા વિના રહે। જ નહિ. અરે! એટલેથી નહિ અટકતાં પ્રસંગ આવે તે મહારાજનું માથું ફાડી નાખવા માટે તૈયાર થઇ જાવ કેમ ! સાચી વાત છે ને !
ލ
પણ મહાનુભાવ ! મૂળમાં જ સંસ્કારની ખામી છે. ત્યાં તમારી અજ્ઞાનદશાજ તમાને સ્વત બ્યનું ભાન ભૂલાવી ઉધા માર્ગે ચઢાવે છે. પણ પિતા તા વિજય રાજા જેવા જ જોઈએ.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
જો વજ્રમાડું કુમારે સંયમ અંગીકાર ન કર્યો હાત તા શ્રીમતી મનેારમા, ઉદયસુંદર અને બીજા રાજકુમારે કઈ રીતે સંયમના પંથે જાત ? અરે! વિજય રાજાને પણ સંસારના ક્ષણીક સુખાના ત્યાગ કરવાને માટેનું જો ભાન કરાવ્યુ હાય તેા તેજ વખાહુકુમારે જ.
“ તમે પણ એવા પુત્રના પિતા થવામાં જ ગૌરવ માનજો ”
“પુત્રા હોય તેા વામાહુકુમાર જેવા જ હો. ” “ પિતા હૈા તા વિજયરાજા જેવા જ હા.
,,
અહી વિજય રાજાએ પેાતાના બીજા પુત્ર પુરધરને ગાદી ઉપર બેસાડી તરત જ જલકાંતમણીમાં જેમ પાણીને છૂટા પાડવાના ગુણુ રહેલેા છે તેમ ક બંધના કારણથી મુક્ત બનાવનારી, અને પૂર્વસંચિત કર્મોને આત્માથી છૂટા પાડનારી પરમ પવિત્ર ભાગવતિ પ્રવજયા “ શ્રી નિર્વાણુમેહ” નામના મુનીશ્વર પાસે ગ્રહણ કરી. હવે પુરંધર રાજવી રાજ્યપૂરાને વહન કરવા લાગ્યા. તેમને “ પૃથિવી ” નામની રાણી હતી. તેની કુક્ષીને વિષે ઉત્પન્ન થયેલા કીતિધર ૮ શ્રી નામના પુત્રને પેાતાનું રાજ્ય સુપ્રત કરી પુરંધરરાજા ક્ષેમ કર” નામના મુનિની પાસે સંયમ લઈને મહામુનિશ્વર થયા.
મહાનુભાવા ! વિચારો કે રામાયણમાં ડગલે અને પગલે અરે ! શબ્દે શબ્દમાં દીક્ષા, સંસ્કૃતિ, અને આદર્શ ભાવનાઆજ ભરેલી છે. તેમાંથી તમને તત્ત્વ લેતા આવડે તા તત્ત્વને ખેંચી જીવનને સમૃદ્ધ બનાવવાના ઉપાયે ચેજો.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાનું બાળક હોય તેને આપણે કડવી દવા પીવડાવતી વખતે સાકરનું મીશ્રણ કરીને પીવડાવવાની કેશિષ કરીએ છીએ. કારણ કે નાનું બાળક એકલી કડવી દવા નહી પી શકે, માટે તેમાં સાકરનું મિશ્રણ કરવું પડે છે. કદાચ જે સાકરનું મિશ્રણ ન કરીએ તે કડવી દવા બાળક ઉલ્ટી દ્વારા બહાર કાઢી નાખશે. તેજ રીતે પૂર્વના આપણા પૂજ્ય મહષિઓએ આજના બાલજીને માટે આવા કથાનુગની રચના કીધી છે. તેમાં તેઓશ્રીને એકજ ઉદેશ છે કે આવા આત્માઓ આ પ્રમાણે કથાઓ સાંભળીને પણ તેમાંથી તત્ત્વ શું છે? તે સમજી શકશે. અને તે દ્વારા પોતાના જીવનને સુધારી શકશે. તમને તત્વમાં રસ આવે છે. કે કથામાં! જવાબ આપે.
તત્ત્વની વાત આવે ત્યારે તમને ઝોકાં આવે છે, અને કાન બંધ કરીને બેઠેલા હેય તેમ દેખાય છે. પણ
જ્યાં કથા આવે ત્યારે તમારી ઉંઘ ઉડી જાય, કાન ખુલ્લા થઈ જાય, કેમ વાત સાચી છે ને ! તેનું કારણ તમે શોધી કાઢયું? કહેવું પડશે કે તમને કથાઓ વધારે પ્રીય છે. હું તમને એટલું જ કહેવા માગું છું કે તમે કથાઓ સાંભળે, અને તેમાં રહેલા તત્ત્વને બરાબર સમજે.
તત્વ એટલે રસાયણ” “કથા એટલે સાકર”
અહી પણ રામાયણના પાત્રો તરફ દખી કરો તો તેમાં પિતાના અમુલ્ય વારસાને કેટલો સુંદર સદુપયોગ, આખા
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
રામાયણમાં કોઈ પણ રાજવી એવા નથી કે જેણે ચારિત્ર ગ્રહણ ન કર્યું હોય.
અહીં પણ આપણે કીર્તિધર રાજાને પ્રસંગ ખૂબ જ વિચારવા જેવું છે.
કીર્તિધર રાજવી પણ કઈ સામાન્ય કેટીના માનવી નહોતા પણ શ્રી વજુબાહુ જેવા પુણ્યવંત આત્માના જ વિશજ હતા.
જેના પૂર્વ વંશજો વૈરાગ્યવાસિત હોય તેના સંતાને પણ વૈરાગ્યવાસિત હોય છે તેમાં કેઈ નવાઈ નથી.
કીર્તિધર રાજા દેગંદુક દેવની પેઠે ભેગ સુખે પિતાની પત્નિ સહદેવીની સાથે ભેગવી રહ્યા છે. કીર્તિધર રાજા પિતાના પૂર્વજોના સંસ્કારના ખજાનાને સાચવતા એક દિવસ વૈરાગ્યવાસિત થયા, ત્યારે મંત્રીઓએ કહ્યું સ્વામિન્ ! આપને અત્યારે સંયમ લે ઉચીત નથી. કારણ કે આપને પુત્ર નહી હોવાથી આટલા મોટા રાજયની ધૂરાને વહન કરશે કેણ ! માટે અમે આપને વિનંતી કરીએ છીએ કે આપ જ્યાં સુધી પુત્ર રત્નની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી સંયમ ગ્રહણ કરશે નહી.
મહારાજા કિર્તિધર વૈરાગ્યવાસિત દશામાં જ મંત્રીએની વિનંતીને માન્ય કરી. ગૃહવાસમાં રહ્યા. કેટલાક કાળ વ્યતિત થયા બાદ “સહદેવી રાણીએ” સુકેશલ નામના પુત્રને જન્મ આપ્યો. પણ રાણે સહદેવીએ પિતાના પતિ “પુત્ર જન્મના સમાચાર જાણશે તે સંયમી બનશે.” તે ભયથી પિતાના પુત્ર સુકેશલને જન્મ આપતાંની સાથે જ ગુપ્ત કરી દીધો.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
વૈરાગ્ય વાસિત રાજા કીતિધરને આ પ્રમાણે અટકાવનારી રાણી “ સહદેવી ” પેાતાના ક્ષણીક સ્વાર્થની આંધીમાં પટકાઈને પતિની સાથે વિશ્વાસઘાત કરવા તૈયાર થઇ.
આ રીતે “ વિશ્વાસઘાત કરવા તેના જેવું કાઈ મહાન પાપ નથી ” પૌદ્ગલીક સુખમાં આનંદ માનનારી રાણી સહદેવીએ પુત્રને છૂપાવ્યેા છતાં આત્મિકસુખના અભિલાષી કીતિધર રાજવીને પુત્ર સુકેાશલના જન્મની ખબર પડી. અને આત્મિક સ્વાર્થમાં રમતા અને સ્વ અને પરનું કલ્યાણુ ઈચ્છનાર કીતિ ધર રાજાએ જે અવસ્થામાં સુકેાશલ હતા. તેજ અવસ્થામાં તેને રાજગાદી ઉપર રચાપન કરી “ શ્રી વિજયસેનસૂરીશ્વરજી મહારાજ પાસે સંયમ ગ્રહણ કર્યું
,,
રાણી સહદેવી પરપરીતીમાં રાચતી હતી. પેાતાના પતિને સંયમ લેતા અટકાવવાને માટે પુત્રને ગુપ્ત રાખ્યા. પણ સ્વપરાતીમાં રાચતા કીર્તિધર રાજવીને પુત્ર જન્મના સમાચાર કે।ઇ ગુપ્તચર પાસેથી મલતા તે તરત જ સંસારની માયા છેાડીને આત્મસાધનાના પંથે ગયા. આનું જો કાઇ કારણ હાય તા તે એક જ છે કે પૂર્વ પરંપરાથી ચારિત્રના સંસ્કાર અને એજ સંસ્કારના ખજાનાએ કીર્તિ - ધર મુનિને લેાકેાત્તર સુખના ભાક્તા અનાવ્યા. આકરાં તપને તથા ખાવીસ પરિસહેને સહન કરતા કીતિધર રાજષિ પેાતાના ગુરૂદેવની આજ્ઞા લઇને એકાકી અન્યત્ર વિદ્યાર કરી ગયા.
આજ્ઞાથી એકાકી વિહાર કરતા, અને કર્મક્ષય કરવામાં
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬
શૂરવીર બનેલા કીતિધર મહર્ષિ માસક્ષમણને પારણે માસક્ષમણ કરવા લાગ્યા, એકદા માસ ક્ષમણના પારણાના માટે તેઓ “ સાંકેત નગર” કે જેઓ ગૃહસ્થાવાસમાં જે નગરના રાજવી હતા. ત્યાં મધ્યાન્તકાળે ભીક્ષા માટે ભ્રમણ કરવા લાગ્યા.
સુકેશલ રાજાની માતા સહદેવી પિતાના મહેલના ઝરૂખામાં ઉભી હતી. તેને દૂરથી તપસ્વી કીતિધરને જોયા. અને તરત જ સહદેવીના અંતરમાં સ્વાર્થ દશાએ ઉછાળો માર્યો અને રાણી વિચારવા લાગી કે.
હું જીવનભર પતિ વિહેણ બની છું કદાચ મારે પુત્ર સુકેશલ આ મહામુનિને વળી જ્યાં જેશે અને વૈરાગ્યવંત બનશે તે હું જીવનભર પુત્ર વિહેણ પણ બનીશ. .
સ્વાર્થોધ માતાને આ વિચાર કેમ આવ્યો?
તેનું કારણ સ્પષ્ટ દેખાય છે કે પિતાના વૈરાગ્યવાસિત સંસ્કારે પુત્રમાં આવ્યા વિના રહેશે જ નહિ ફક્ત નિમિની જ જરૂર છે.
રાણી સહદેવીની વિચારધારાએ જોર પકડ્યું અને આત્મ નિર્ણય કર્યો કે ભલે આ મુનિ નિરાપરાધી છે પણ કદાચ મારા પુત્ર સુકેશલને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવામાં મુનિ નિમિત્ત ન બને એટલા માટે મારે આ મુનિને નગરની બહાર કાઢી મૂકાવવા જોઈએ તેમાં જ મારું અને મારા પુત્રનું તથા મારા રાજ્યનું શ્રેય છે.
સહદેવીએ મહા અનર્થકારી વિચાર કર્યો, મહદશામાં ભમતી સહદેવી પોતાના પતિ પ્રત્યે આ ક્રર વિચાર કરી
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
પs
ચુકી, ખરેખર! મોહના કારમાકતલખાનામાં પડેલા આત્માઓ કાંઈ પણ સારા કે નરસાને વિચાર કરતા નથી અને કેવલ પિતાની સ્વાર્થ વૃત્તિને જ જોવે છે.
મેહદશામાં પડેલા આત્માઓ એટલા બધા કુર બને છે કે તેઓ વિવેક કે વિચાર કરવામાં પણ અંધ બનીને ન કરવાનું કાર્ય પોતે કરી નાખે છે.
એવી રીતે પુત્રની ઉપર મોહાંધ બનેલી અને મુનિ ઉપર દ્વેષી બનેલી સહદેવીએ પિતાને મળેલી સત્તાનો સદુપયોગ કરવાના બદલે દુરૂપયોગ કર્યો અને રાણીએ સેવક દ્વારા રાજર્ષિ બનેલા પિતાના પતિને નગર બહાર કઢાવ્યા.
ભાંધ સહદેવીએ પોતાના પતિને સંયમ માર્ગે જતા અટકાવ્યા. વળી માસક્ષમણના પારણે ભીક્ષાર્થે ભ્રમણ કરતા મહામુનિને નગરીની બહાર કઢાવ્યા, છતાં તેનું કુર અને નિષ્ફર અંતર જરાપણુ દયાવંત ન બન્યું.
જ્યારે સુકેશલની ધાવમાતાના જાણવામાં આ વાત આવી ત્યારે રાણુ સહદેવીના દુષ્ટ કાર્યથી તેનું અંતર ચીરાઈ ગયું અને અતિશય રૂદન કરવા લાગી. પિતાની ધાવમાતાનું આકંદ જેઈને સુકેશલ રાજાએ પૂછ્યું કે તું કેમ રડે છે ?
ત્યારે ધેધમાર આંસુઓને વહાવતી ધાવમાતાએ કહ્યું કે હે રાજવી ! તારા પિતા કીર્તિધર મહારાજા જ્યારે તું બાલ્યાવસ્થામાં હતું, ત્યારે તને રાજ્ય ઉપર બેસાડીને તેઓએ સંયમ ગ્રહણ કર્યું હતું, તે મુનીશ્વર આજે વર્ષો બાદ નગરમાં માસક્ષમણને પારણે ભિક્ષા માટે પધારતા
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
હતા. પણ તારી માતાએ તેમને નગરની બહાર કાઢી મૂક્યા. કારણ કે તે મુનિને જેઈ કદાચ તું સાધુ થઈ જાય તેમ તારી માતાને બીક લાગવાથી તેમને સેવકે દ્વારા નગર બહાર કાઢી મૂકાવ્યા. તે દુઃખથી મને રૂદન આવે છે.
આ વાત સાંભળી જાણે માથા ઉપર વિજળી તૂટી પડી હેય તેમ સુકેશલ રાજા સ્તબ્ધ બની ગયા. માતાના ભયંકર કૃત્યે સુકેશલના હૈયામાં આગ લગાડી. અને સંસારની વિચીત્રતા તથા સ્વાર્થભરી વૃત્તિઓનું પ્રતિબિંબ સુકેશલના અંતરમાં પડયું અને સંસાર ભયંકર લાગ્યો. તેજ સમયે રાજા સુકેશલે આત્માની સાથે નિર્ણય કરી નાખે કે પિતાના માર્ગે જવું.
સુકેશલ રાજવી પિતાના પાસે જવા માટે ચાલી નીકળ્યા. અને કીર્તિધર મુનીશ્વરની પાસે જઈને ચારિત્ર લક્ષ્મીની માગણી કરી.
વિચારો મહાનુભાવો ! મેક્ષના સાધક કીતિધર મહષિને નગરમાંથી બહાર કઢાવી, વૈભવ વિલાસમાં રાચતી, પિતાના જીવનને આબાદ બનાવવાની ભાવનામાં ભટકતી “સહદેવી” ના મુખનું દર્શન કર્યા વિના સુકેશલ રાજવી આત્મ કલ્યાણના માર્ગે નીકળી પડ્યા.
“સહદેવીએ રમણીના સ્વાંગમાં ભયંકર રાક્ષસીનું કાર્ય કર્યું.”
આજના તમારા સંસારમાં આવી માતાઓ થકબંધ દેખાશે પણ આવા પુત્રો જવલ્લે જ જોવા મળશે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
પટ
“આ છે આર્યાવર્તની આર્ય સંસ્કૃતિની જડ ”
સંસારના રસીઓ બન્યા કરતાં, વૈરાગ્યના રસીઆ બને સદ્ગુરૂઓના શરણે જઈને આત્માને ઉદ્ધાર કરો. હવે સુશલ મહારાજાની “ચિત્રમાલા” નામની પત્નિ ગર્ભ વતી હતી. તે ચિત્રમાલા. મંત્રીઓ સહિત કીતિધર મુનિ પાસે બેઠેલા સુકેશલ રાજાને –કહેવા લાગી. હે સ્વામિનાથ ! આપના વિના રાજ્ય કેણ ભગવશે? માટે આપને અત્યારે રાજ્યને ત્યાગ કરીને સંયમ લે ઠીક નથી. પિતાના સંયમી પિતાના પ્રત્યેન, પિતાની માતા સહદેવીને વર્તાવ જોઈને સંસારની ભયંકરતા સમજેલા સુકેશલ રાજા ચિત્રમાલા પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા કે ગર્ભમાં રહેલા તારા પુત્રને હું રાજ્ય ઉપર સ્થાવું છું; ગર્ભમાં રહેવા છતાં તારે પુત્ર રાજા તરીકે ઓળખાશે.
આ પ્રમાણે પિતાની પત્ની ચિત્રમાલાને તથા મંત્રી. એને કહી. શ્રી સુકેશલ રાજાએ પિતા પાસે દીક્ષા લીધી અને અતી આકરાં તપને તપવા લાગ્યા. તથા મેક્ષના ફલને પ્રાપ્ત કરવામાં ઉદ્યમી બન્યા. નિર્મળ અને નિષ્કષાય એવા બંન્ને મહામુનિઓ ભૂમિતલ ઉપર વિચારવા લાગ્યા.
ત્યારે રાજરાણી અને રાજ્ય માતાના બીરૂદને ટકાવી રાખવાના કેડમાં અનેક કર્મોના નવા બંધને બાંધતી “ સહદેવી” પુત્રના વિયોગમાં ખેદ કરતી. આર્તધ્યાનમાં લીપ્ત બનેલી મરીને વાઘણ તરીકે ઉત્પન્ન થઈ.
પિતા પુત્રમાંથી ગુરૂશિષ્ય બનેલા મહામુનીશ્વર શ્રી કીર્તિધર મુનિ અને સુકેશલ મુનિ ચાતુર્માસ માટે એક
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્જન પહાડની ગિરિ કંદરામાં, પિતાના શરીરની મમતા તજીને, આત્મિક સુખની પ્રાપ્તિ માટે મનના અશુભ વ્યાપારેને ત્યાગ કરીને, આત્મધ્યાનમાં આરૂઢ થયા.
ચાતુર્માસ પૂરૂ થયું, બંને રાજષિ મુનીશ્વરો પારણા માટે ગુફામાંથી બહાર નીકળી નગરમાં જવાના માર્ગે જઈ રહ્યા છે ત્યાં જ રસ્તામાં પુત્રના મેહમાં, આર્તધ્યાનમાં લયલીન બનેલી સહદેવી મરીને વાઘણ થયેલી હતી. તે મહા ભયંકર વાઘણે બને મુનીશ્વરને જોયા. વેરની આગમાં ક્રોધિત થયેલી વાઘણ પોતાનું મુખ પહોળું કરીને ભયંકર ત્રાડ નાખી દશે દિશાઓને ગજાવતી મુનીશ્વરે તરફ દેડી. બંને મહામુનિઓ અરિહંતનું શરણું, સ્વીકારીને ધર્મધ્યાનમાં આરૂઢ થયા. કાયાને સરાવી દઈ સ્થિર થઈને કાઉસ્સગ્ન ધ્યાનમાં લીન બન્યા.
માતા મરીને બનેલી મહાવિકાળ વાઘણ વૈરના ઉદયથી સુકેશલ મુનિ ઉપર તૂટી પડી. અને મુનીશ્વરને જમીન ઉપર પછાડી નાખ્યા.
જમીન ઉપર પછડાયેલા. મુનીશ્વરની ચામડી જેમ કપડું ફાટે તેમ ભયંકર વાઘણે ફાડવા માંડી, મુનીશ્વર પિતાના ઉપર થયેલા મહા ઉપસર્ગને સહન કરતાં વિશેષ ધ્યાન મગ્ન બન્યા. | વાઘણે મુનીશ્વરના શરીરમાંથી માંસના ટૂકડા કાપીને ખાવા માંડયા. તરસ્ય માનવી નદીને દેખી તરસ છીપાવા પાણી પીવે. તેમ લેહી તરસી વાઘણુ મુનિની નસેનસનું લેહી પીવા લાગી.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતા મરીને બનેલી ઘણે હાહાકાર વર્તાવી દીધે
પણ મુનીશ્વર કર્મને દેષ કાઢતાં પિતાના ધ્યાનમાંથી જરાપણ ચલાયમાન ન બનતાં વધારે પ્રમાણે ધ્યાન મગ્ન બનતાં ગયા.
મુનીશ્વરના શરીરનાં હાડકાંને વાઘણે દાંતથી તોડીને ખાવા માંડ્યા. આટલો બધે ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારને ઉપસર્ગ થયે છતાં મહામુનિ સુકેશલ તે વાઘણને “કર્મક્ષયમાં સહાય. કારી માને છે અને વખાણે છે. વાઘણના પ્રલયકારી ઉપ સર્ગોથી મહામુનિના કર્મો પણ ચાલી ગયા અને કેવલ. જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી મહામુનિ મેક્ષે સિધાવ્યા.
શ્રી કીર્તિધર મહર્ષિ પણ ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાનને ધ્યાવતા કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરી, અનુક્રમે મુક્તિપદને પામ્યા.
અંગે અંગને ફાડી ખાનારી અને પાણીની માફક લોહીને પીનારી વાઘણને પિતાના પૂર્વભવના પુત્ર મુનિશ્રી સુકેશલના દાંત જોઈને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું અને પિતાને પૂર્વભવ જે. અને પિતાના આત્માને ધિક્કારતી પશ્ચાતાપના પવિત્ર વહેણમાં, ગરકાવ થતી, વાઘણ ત્રણ દિવસનું અનશન કરી સૌધર્મ નામના પહેલા દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થઈ.
અહીં માતા પુત્રની વાત થઈ.
વિચાર કરજે આત્મ કલ્યાણના માર્ગે જવામાં વિદન કરનારી સહદેવી જેવી માતાને, આમ કલ્યાણના માર્ગે જવા માટે ત્યાગ કરે પડે, તેના સ્વાર્થિ સનેહને વિસાર પડે, તે વિસરી જજે પણ! સ્વાર્થિ નેહમાં ફસાઈ તમારી
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨ આત્મિક શક્તિ અને આ મહામુલા માનવ જીવનને રગદોળી નાંખી ઉત્તમ જીવનને હારી ન જશે. માતાના દુષ્ટ કાર્ય ઉપર સુકેશલ મુનિએ ઉત્તમ સંસ્કારોથી વિજય મેળવ્યું. માટે તમે પણ સુસંસ્કારનું બીજ વાવજો પણ સહદેવીના જેવા અકાર્ય કાર્યો કરવાને તૈયાર થતા નહિ. પોતાના સંતાનને સારા સંસ્કારો જે માતા પિતા નાખતા નથી તે પિતા, પિતા થવાને માટે લાયક નથી. તે માતા, સાચી માતા નથી.
તમારા જીવનમાંથી ખરાબ સંસ્કારેને કાઢી સારા સંસ્કારનો ખજાને ભેગા કરે અને કુસંસ્કારોને ઉખાડી ફેકી દે. અને તમારું જીવન સુસંસ્કાર વડે સુગંધિદાર બનાવી સંસ્કાર તને પ્રગટાવો શુભંભવતુ.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવચન છઠ”
સર્વોદય
તા. ૧૪-૮-૫૫ રવિવાર સં. ૨૦૧૧ ના પ્ર. ભાદરવા વદ ૧૧
સ્થળઃ– મુલુંડ જૈન ઉપાશ્રય ટાઈમ - ૯-૦૦ થી ૧૧-૦૦
[ પ. પૂ. પ્રવચનકાર પંન્યાસ પ્રવર શ્રી યશોભદ્રવિજયજી ગણવર્યશ્રીનું માનવીના સમગ્ર જીવનને આવરી લેતી અને આદર્શના અમૃત પાન કરાવતી સળંગ પ્રવચનમાળાનું આજે છઠું પ્રવચન હતું તેનું સારભૂત સંપૂર્ણ અવતરણ નીચે પ્રમાણે છે.
વહેલી સવારથી જ મુબઈ તેમજ ઉપનગરમાંથી જૈન જૈનેતર શ્રોતાઓથી ઉપાશ્રયને વિશાલ હેલ ખીચોખીચ ભરાઈ ગયું હતું બહારની વિશાલ ગેલેરીઓમાં પણ શ્રોતાજનની અપૂર્વ મેદની ભરાઈ હતી.
આજના પ્રવચનમાં મુંબઈ પ્રાંતના ડેપ્યુટી ઈન્સ્પેકટર જનરલ ઓફ પિોલીસ કુમાર શ્રી પ્રવિણસિંહજીની હાજરી ખાસ તરી આવતી હતી તેઓએ પ્રવચનના શ્રવણબાદ પૂ. પંન્યાસજી મહારાજ શ્રીની સાથે ઘણા પ્રકારની જૈનદર્શન પ્રત્યેની ધર્મચર્ચા કરીને વાસક્ષેપપૂર્વક આશિર્વાદ લઈને આનંદ અનુભવ્યો હતો. ]
શાસનરસીક મહાનુભાવે.
આજના જાહેર પ્રવચનને વિષય સર્વોદય રાખવામાં આવ્યું છે. “સર્વોદય” એટલે સર્વે પ્રાણી માત્રને ઉદય સર્વ આત્માને કમિક વિકાસ, આધ્યાત્મિક જીવનની પ્રગતિ.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
પ્રાણી માત્રમાં માનવ કે કેવળ ઉપયાગી પશુ પંખીએ નહિ પણ નિગેાદના જીવાથી માંડીને ચેારાશી લાખ જીવાચેનીમાં ઉત્પન્ન થતા એકેન્દ્રિય, એઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય, ચૌરે ન્દ્રિય, અને પંચેન્દ્રિયજીવા અને પંચેન્દ્રિયજીવામાં મનુષ્યા, તિર્યંચા, નારકી અને દેવા વિ. સર્વ પ્રકારના જીવ માત્રના સમાવેશ થાય છે. અને તેના ઉદય એટલે અધ્યાત્મિક પ્રગતિ કે વિકાસ કઈ રીતે થઈ શકે તે આજના વિષયમાં આપણે વિચારવાનું છે.
આજે સહુ કાઇ સર્વોદયની વાતા કરે છે. સર્વોદયના માર્ગ બતાવે છે. સર્વના ઉદય થાય તેવી ચાહના રાખે છે પણ તેમની દ્રષ્ટિ માનવના યથી આગળ વધતી નથી અને તેમાં ઉપયાગી હોય તેવી માનવ પ્રજાના ઉદ્ભયની જ ચાહના હોય છે.
આધ્યાત્મિક જીવન જીવનારા અને ભારતદેશ-આદેશની આધ્યાત્મિક સંસ્કૃતિના પ્રચાર કરનારા સાધુ સંત કે મહંત પુરૂષા પ્રાણી માત્રના ઉદયના-પ્રગતિના કે વિકાસના માર્ગ આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિ દ્વારા બતાવશે. જ્યારે પૌગલીક સંસ્કૃતિના ચાકા સર્વોદયને માગ પૌગલીક સુખ સાધના દ્વારાજ અતાવશે.
પશુ ! એટલું યાદ રાખવું જરૂરી છે કે આપણા આર્યાવર્ત દેશ આધ્યાત્મિકતાના ખજાના છે. અને આ દેશના પ્રત્યેક માનવી આધ્યાત્મિકતાના અખંડ પૂજારી છે. આ દેશની સમગ્ર પ્રજાનું સાંસ્કૃતિક ઘડતર આધ્યાત્મિકતાના પાયા ઉપર જ ઘડાયેલું છે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
“ ભારતીય સ ંસ્કૃતિના મૂળમાં આધ્યાત્મિક તત્ત્વનું રસાયણ ભરવામાં આવ્યુ છે.
""
સયમ, સદાચાર, અને સાદાઈયુક્ત જીવન, પ્રેમ, સહિષ્ણુતા, ગાંભિતા આદિ સદ્ગુણૢાના વાસ, અહિંસા સત્ય અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય, અને પરિગ્રહના વ્રતાનું જીવના જોખમે પણ અખંડ પાલન, ક્ષમા, શાન્તિ, સરલતા, તપ આદિ અનેક સદ્ગુણેાથી ભરપુર જીવન તેજ આધ્યાત્મિક્તાના મૂળ પાયા છે. આ તત્ત્વા અને તેના રસાયણા દ્વારા આજે હજારા વર્ષથી આર્યાવત ની પ્રજાના સર્વોદય થતા જ રહ્યો છે.
આર્યાવના કાઈ પણ ખુણામાં આ તત્ત્વનું પ્રમાણ જ્યારે જ્યારે ઘટ્યુ અથવા સદંતર નાશ થયું ત્યારે ત્યાં વસતી પ્રજાના અને નંદનવન સરખા ગ્રામ્ય-શહેરાના નાશ થઈ ચૂકચો છે એ ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ વાત છે.
આર્યાવત ના તમામ સત્તા અને મહતા, ત્યાગીઓ, ચક્રવતિઓ કે રાજા મહારાજાએ અને શેઠ શાહુકારા સૌ ફ્રાઈ સ્વ અને પરના ઉદયની હુંમેશા જીવનભર ચાહના કરતા હતા.
ખુદ તીર્થંકર પરમાત્માના જીવનની અનિશ એક જ મનેાભાવના હતી કે અને હાય છે કે “સવી જીવ ફ્ શાસન રસી” એટલે સર્વે જીવાને શાસનના રસીઆ એટલે સત્ય ધર્મના રસીઆ બનાવી દઉ અને એ રીતે સવે આત્માના ઉદય કરૂં,
บ
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
આ મનેાભાવનાને પરિપૂર્ણ કરવા માટે તેઓ પાતે રાજકુલમાં અવતરવા છતાં તેઓ રાજ્યના સુખ-વૈભવાન ત્યાગ કરી, આત્માયનું અપૂર્વ સાધન જે દીક્ષા તે દીક્ષાને અગીકાર કરી પ્રથમ તા પેાતાના આત્માના ઉત્ક્રય કરવા અવિરત પરિશ્રમ વેઠયા, ઉપસર્ગો અને પરિસહે સહન કર્યાં, ઘાર તપસ્યા દ્વારા કર્મોના ભાંગીને ભૂકા કરી નાંખ્યા કોઈનું પણ જાણે અજાણે અહિત ન થઈ જાય કે કાઇને ધર્મના નામે ઉલ્ટા માર્ગે ન બતાવી દેવાય તે માટે મૌન ધારણ કર્યું. જીવનના અનેક વર્ષોં સુધી આવી ધાર સાધના કરી. અને તેને પરિણામે પ્રથમ સ્વ આત્માનેપેાતાના આત્માના સંપૂર્ણ રીતે ઉત્ક્રય કર્યો. મધ્યાહ્ને નભ મંડળમાં આવેલા સૂર્યની માફક સ્વયના સાધક તેમના આત્મા, સર્વ રીતે ખીલી ઉઠયો. પેાતાના આત્માના સપૂર્ણ રીતે ઉદય કર્યાં પછી સર્વોદયના સાચા માર્ગ કયા છે તે પરમકૃપાળુ તીથંકર પરમાત્માએ જગતને મતાન્યા છે.
એ સ્વાદયના સાધક અને સર્વોદયના માર્ગદર્શક આજ સુધી થઈ ગયેલા અને ભવિષ્યમાં થનારા પરમપકારી તીર્થંકર પરમાત્માએ છે. અને તેમણે બતાવેલા માર્ગન સ્વીકાર કરી હાલમાં સર્વોદયના માર્ગ મતાવનારા આપણી સમક્ષ પ્રત્યક્ષ રહેલા પૂ. સાધુ ભગવંતા છે.
વિશ્વના પ્રાણી માત્રના ઉદ્દયના માર્ગે સર્વ પ્રાણી માત્રને મન વચન અને કાયાથી સંપૂર્ણ રીતે અભયદાન આપતા અને નિસ્વાર્થ જીવન જીવતા એવા સાધુ ભગવંતા સિવાય
આ કાળમાં અન્ય કાઈ બતાવી શકશે નહિ. અને તે ત્યાગી
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ ભગવતે પાસેથી પૌગલીક જીવન જીવવા માટેના માર્ગદર્શનની આશા રાખવી પણ નકામી છે.
એટલું યાદ રાખી લેજો કે પૌગલીક સુખ સામગ્રીઓ કે સાધનો દ્વારા પ્રાણીમાત્રને કઈ રીતે ઉદય કે પ્રગતિ અથવા વિકાસ થઈ શકવાને નથી પણ તમારી માન્યતા આજે પૌલીક ભેગ સામગ્રી તરફ વળી રહી છે. એ સામગ્રીઓ મેળવવા માટે તમે રાત દહાડે તનતોડ પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. અને તે સામગ્રીઓ મેળવી આપનાર કે તેના શોધકે તમને વિશ્વના મહાન ગુરૂઓ લાગે છે.
ભૂમિદાન અને ભૂમિની વહેંચણી દ્વારા સર્વોદયને માર્ગ બતાવનાર આજના યુગના સર્જક ગરીબ અને પતિતેના ઉદ્ધારક મનાય છે. પણ! આધ્યાત્મિક વિહેણ પદ ગલીક સુખના માર્ગે કઈ પણ આત્માને કઇ રીતે ઉદય થવાનું નથી. અને કેવળ ભોગલિક સુખ સાધને મેળવવા પાછળ આસક્ત બનનાર આત્મા અધઃપતનની ઉંડી ખાઈમાં ઘસડાઈ જશે.
શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પરમાત્માના સમયમાં વિશ્વને મોટો ભાગ યજ્ઞ યાગમાં અને શુષ્ક ક્રિયામાં જ પ્રાણી માત્રને ઉદય માર્ગ માનતા અને તે રીતે યજ્ઞ યાગમાં ઘર હીંસાઓ થવા લાગી. કેવળ પિતાના સુખ–ભેગ ખાતર અન્યના પ્રાણેને સંહાર કરે એમાં કાંઈ ખોટું કામ નથી પણ અમે ધર્મ કરીએ છીએ એમ જગતને કહેવામાં આવતું.
આવા સમયે જગત્ પ્રકાશક સત્ય માર્ગના બતાવ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
નારા ત્રિજગત પૂજ્ય મહાવીર પરમાત્માને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ અને તરત જ દેવ અને દેવેન્દ્રો સૌ ભક્તિ ભાવે એકઠા મલ્યા, સમવસરણની રચના કરી, પરમાત્માએ તેમાં બીરાજી સર્વોદયને માર્ગ ઉપદે. એ માર્ગની દેશના સાંભળી દેવેન્દ્રોના મસ્તકે ભક્તિપૂર્વક નમી પડયા.
વેદ પારગામી ઈન્દ્રભૂતિ આદિ અનેક વિદ્વાને એકઠા મલીને જગતના માનવ માત્ર સુખ શાંતિપૂર્વક જીવી શકે તેવા દયેયથી ય સજી રહ્યા હતા. એવા સમયે પ્રભુ મહાવીર પરમાત્મા પધાર્યા અને તે તરફ જતાં દેવેન્દ્રોના સમૂહથી આશ્ચર્ય પામેલા વિદ્વાને ઘડીભર વિચારમાં પડી ગયા અરે આ શું? આ પવિત્રયજ્ઞાદિ કર્મ મૂકીને આ સુરેન્દ્રો ક્યાં જઈ રહેલા છે. અરે ! આતે દેવતાઓ જાય છે. માનવે જાય છે. પશુપંખીઓ પણ એ દીશામાં વળે છે. કેણુ એ મહા પુરૂષ છે કે જેની પાછળ સૌ પ્રાણું માત્ર આમ ઘેલા બનીને જઈ રહ્યા છે. આ મહા પુરૂષને પરાસ્ત કરવા અને પોતાની વિદ્યાને પ્રભાવ બતાવવા તેઓ (ઈદ્ધભૂતિ) પણ પોતાના શિષ્ય પરિવાર સાથે જે ઉદ્યાનમાં શ્રી મહાવીર પરમાત્મા પધાર્યા છે ત્યાં આવી પહોંચ્યા.
સમવસરણની રચના, અલૌકિક અદ્ભુત શરીરની કાન્તિ, શાન્ત અને સૌમ્ય મુખાકૃતિ, ચારે બાજુની જુદી જુદી પર્ષદાઓ, આ બધુ દશ્ય જોઈને પલવારમાં જ તેનું અભિમાન ઓસરી ગયું અને તેમાં ય વળી જ્યારે શ્રી મહાવીર પ્રભુએ પિતે પ્રેમ ભરેલી વાણીમાં હે ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમ! કહીને સંબોધ્યા ત્યાં તે ઈન્દ્રભૂતિના આત્માને
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯
રંગ બદલાયા જ્યારે તેના મનની શંકાનું સમાધાન વીના પૂછે શ્રી મહાવીર પ્રભુએ પેાતાના જ્ઞાન વડે કર્યુ ત્યાં તે ઇન્દ્રભૂતિને લાગ્યું કે આ મહા પુરૂષની પાસે મારૂં જ્ઞાન કાંઇ જ નથી. આ મહાપુરૂષનું જ્ઞાન સાગર જેવડું છે જ્યારે મારૂં જ્ઞાન તેમની અપેક્ષાએ એક બિંદુ જેટલું પણ નથી. આ મહાપુરૂષની સામે હું વાદ કરી શકીશ નહિ. વાદ કર વાના કોઈ અર્થ જ નથી તેઓ જે કાંઈ કહે છે તે સ્પષ્ટ ત્રણે કાળમાં સત્ય જ છે તેજ કહે છે. તેમાં શંકાકુશકાને સ્થાન આપવું તે નિરર્થક છે અને જ્યાં શંકા નથી ત્યાં પ્રશ્ન કરવા કે વાદ કરવાને કઈ અર્થ નથી. મારે તે આ મહાપુરૂષ પાસેથી ઘણું મેળવવા જેવું છે. સત્ય ધર્મ તે
આ મહા પુરૂષના જીવનમાં છે તેમની વાણીમાં છે. હું તે સત્ય ધર્મોના શોધક છું. સત્ય ધર્મની શેાધ માટે મેં આટલા વરસો મહેનત કરી પણ કયાંયે જે ન સાંપડ્યું તે મને આજે મળી ગયું છે અને વધુ તે હવે તેમના સંપ*માં રહુ તા જ મેળવી શકું અને તે મેળવવા માટે લેશમાત્ર ખીજે વિચાર કે ચિંતન કર્યાં વિના તુરત જ પેાતાનું પિતામ્બરીય વસ્ત્ર અને દુપટ્ટો ઉતારી પ્રભુ મહાવીરના સચમને લેખ સ્વીકારી લીધેા. તેની સાથેાસાથ તેના તમામ શિષ્યા અને એ પછી બીજા મધા વિદ્વાન પંડિતા અને શિષ્યાએ પ્રભુ મહાવીર પરમાત્માના સમવસરણમાં પધારી પાતાના મનની 'કાનું સમાધાન થતાં સંયમ માર્ગના સ્વીકાર કર્યાં.
આનુ નામ તે સર્વોદય
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
એકી સાથે પાંચ પચીશ નહિ બસે નહિ પણ ૪૪૦૦ ની સંખ્યામાં અને તે પણ અણસમજુ કે મૂર્ખ અજ્ઞાન માનવીઓ નહી પણ મહાન વિદ્વાન પંડિત પિતાના આત્માને ઉદય કરવા કુળધર્મને ત્યાગ કર્યો, તે કેઈએ પિતાના રાજ્ય વૈભવને ઠોકર માર્યા તે કઈ પિતાની નવોઢા લલનાઓને હસતે મુખડે ત્યાગી ચાલ્યા આવ્યા.
શ્રમણ ભગવંત મહાવીરદેવની એ સર્વોદયની બંસરીના નાદે દશે દિશામાં અને ત્રણે લોકમાં ગુંજવા લાગ્યા અને સહુ કેઈને પિતાના આત્મિક ઉદયને માગ પ્રભુ મહાવીર પરમાત્માના ઉપદેશ અને આચરણમાં લાગવા માંડ્યો.
આ “સર્વોદય” ના માર્ગમાં માત્ર માનવે જ આવ્યા એટલું જ નહિ પણ દેવ અને દેવેન્દ્રો પ્રભુ પાસે આવી ભક્તિ દ્વારા પિતાનાં આત્માને ઉદય સાધી ગયા. આ મહાપુરૂષના હાથે તિર્યંચ પ્રાણીઓમાં પણ અનેકેને ઉદયઆબાદી પ્રગતિ થયેલ છે.
છસ્થ અવસ્થામાં પ્રભુ મહાવીર પરમાત્મા જ્યારે ભૂમંડલ ઉપર વિચરતા હતા ત્યારે તેઓ એક વખત ઘેર ભયાનક જંગલના માર્ગે જઈ રહ્યા હતા. તે વખતે જગલના સીમાડા પાસે આવેલા ગામડાના લોકેએ હાથ જોડીને પ્રભુને એ જંગલમાં ન જવા માટે ખુબ વિનવ્યા અને કહ્યું કે-આ જંગલમાં એક ભયાનક દ્રષ્ટિવિષ સર્ષ રહે છે કે જે માનવ માત્રને એક (નજર) દ્રષ્ટિ ફેંકીને નિષ્ણાણ કરી નાખે છે તેથી કરીને આપ તે માર્ગે ન જશે.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
લોકોએ વિનવ્યા. આજીજી કર્યા છતાં તે પ્રત્યે લક્ષ ન આપતા પિતાના પર કેમ વધારે ઉપસર્ગો આવે અને એ રીતે કર્મો ખપી જાય, એ ઈચ્છાથી તેમજ એ ભયંકર ઝેરી સાપને પણ સત્ય ધર્મ સમજાવવા ખાતર તેઓ જંગલમાં ગયા. જે દરમાં (રાફડામાં) રહેતે હતો તેની બરોબર સામે જ પ્રભુ ધ્યાનસ્થ દશામાં ખડા રહ્યા. વખત થતાં પેલો સાપ રાફડામાંથી બહાર નિકળ્યા. ત્યાં તરત જ એને મનુષ્યની ગંધ આવી. જ્યાં નજર કરે છે ત્યાં તે એણે પિતાની સામે જ એક માનવને શાંત પણે ઉભેલ જોયો કે તુરત જ તે સર્ષે પિતાના સ્વભાવ ઉપર ગયે. ધ્યાનસ્થ દશામાં ઉભેલા માનવ પ્રત્યે દ્રષ્ટિ કરી, નીરખી નીરખીને જોઈ રહ્યો છતાં આ મહાપુરૂષને તેની દ્રષ્ટિનું કશું ય ઝેર ચઢતું નથી.
સાપની દ્રષ્ટિમાં જેટલું ઝેર ભરેલું છે તેટલું જ અમૃત આ મહામુરૂષની દ્રષ્ટિમાં રહેલું છે. તેથી આ મહાપુરૂષના અમૃત પર કાતિલ ઝેરની પણ કશીય અસર થતી નથી.
સાપ ઘડીભર વિચારમાં પડી ગયે કે અરે! આશું! આજ સુધી મારી દ્રષ્ટિ જેના ઉપર પડી તે માનવ, પશુ કે પંખી કદી જીવી શકતું જ નથી તત્કાળ મૃત્યુને પામ્યા છે. છતાં આ માનવ પ્રત્યે હું ઘણા વખતથી એકીટશે દ્રષ્ટિ ફેંકી રહ્યો છું છતાં તેને મારૂ ઝેર કેમ ચડતું નથી અને ધરતી પર કેમ ઢળી પડતું નથી અરે ! તે મારી સામું પણ જે નથી અરે! મને મારવા માટે તે તે કશે ય પ્રયત્ન પણ કરતું નથી. આ માનવ અહીં આવ્યો છે. શા માટે!
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્યારે પિતાની દ્રષ્ટિની કંઈ પણ અસર ન થઈ ત્યારે વધુ રોષે ભરાયે અને તેણે પ્રભુ સામે ધસી જઈ જોરથી પ્રભુના ચરણના અંગુઠે ડંસ દીધે ડંસ દઈને તે તુરત પાછા ફર્યો અને તેને પિતાને લાગ્યું કે જરૂર હવે તે તેને ઝેર ચડવાનુંજ અને હમણાં જ ધરતી ઉપર ઢળી પડશે. પણ
જ્યાં પાછા ફરી નજર કરે છે તે આ માનવ એટલી જ સૌમ્ય-પ્રશાન્ત મુદ્રામાં ઉભે છે કે જાણે તેમને ડંખની કશી ય અસર થઈ નથી. માત્ર પગના અંગુઠામાંથી લાલ લેહી નહિ પણ સફેદ અમૃત જેવા દુધની ધારા વહેવા લાગી. સાપને દુધ અત્યંત પ્રિય હોય છે. એ દુધ જેતા તુરત જ વિચારવા લાગ્યું કે-મારા ઝેરની આને કશી અસર થઈ નથી તે માનવ છે કે દેવ છે? આ માનવ હોઈ શકે જ નહિ. જે માનવ હોય તો તેને મારા ઝેરની અસર થયા વિના રહે જ નહિ, મારી દ્રષ્ટિ પડ્યા પછી એક પળ પણ જીવી શકે નહિ ત્યાં આ તે મેં ડંખ માર્યો છતાં લેશમાત્ર તેને અસર થઈ હોય તેવું દેખાતું નથી વળી ડંખ આપ નારની સામે તે વ્યક્તિ ધસી આવ જોઈએ પણ આ માનવી કેઈ અજબ દેખાય છે. તે આ છે કેણ?
સાપ ઘણા ઉંડા વિચારમાં ઉતરી જાય છે તેજ ક્ષણે ક્ષમાના સાગર પ્રભુ મહાવીરે પિતાની દ્રષ્ટિ ખુલ્લી કરી સાપ પ્રત્યે નજર કરી પ્રભુએ આંખમાંથી અમીના ધોધ વહેવડાવ્યા.
પ્રભુપ્રાયે મૌન જ રહેતા છતાં પણ અહિં સાપને ઉદ્ધાર કરવા માટે પલવાર મૌન છેડીને માત્ર આટલું જ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
93
એલ્યા કરે! ચંડકૌશિક ! બુઝ, બુઝ, “તારા સુતેલા આત્માને જગાડ” આ મહા માનવના મુખમાંથી નીકળેલા પવિત્ર શબ્દોનું રહસ્ય સાપ જે તિચ પ્રાણ પિતાની ભાષામાં તત્કાળ સમજી ગયો અને તે ઉંડા વિચારમાં ગરકાવ થઈ ગયે. મહાવીર પ્રભુની વાણીએ સાપ ઉપર જાદુઈ અસર કરી.
જે બંસરીના મધુરા સૂરએ ન આકર્ષાય. કે ન કેઈન હાથમાં ફસાયે તે આજે મહાપુરૂષના અલપ પણ મંગલ શબ્દોથી અને શાન્ત મુખમુદ્રાથી થંભી ગયે. લાંબે વિચાર પણ તેને ન કરે પડ્યો. પલવારમાં તે પિતાને ધર્મકર્તવ્ય સમયે, અને ડંખ આપીને કે દ્રષ્ટિ ફેંકીને આજ સુધી. ઘણા પ્રાણીઓને સંહાર કરતા પોતે મહા ભયંકર હિંસા કરી છે તેને તેને પ્રશ્ચાતાપ થવા લાગ્યો. હવે પછીથી કેઈના પ્રત્યે પણ ઝેરીલી દ્રષ્ટિ ફેંકવી નહિ કે ડંખ આપે નહિ એવી દઢ પ્રતિજ્ઞા પિતાના અંતરમાં પ્રભુના ચરણે નમી પડીને લઈ લીધી.
સાપની દ્રષ્ટિમાં હલાહલ ઝેર ભર્યું હતું અને તેણે એ ઝેરથી અનેક માનવ અને પશુ પંખીઓને સંહાર કરી નાંખે. નંદનવન ને વેરાન જંગલ બનાવી દીધું.
જ્યારે મહાવીર પ્રભુએ પિતાની શાંત અને સૌમ્ય દ્રષ્ટિએ ક્ષમાની સરિતા વહેવડાવી ઘેર ભયંકર ઝેરીલા સપને પણ ઉગારી લઈ તેને આત્મિક ઉદયને સરળ માર્ગ બતાવ્યું અને તેજ માર્ગને સ્વીકાર કરતે આ સાપ મરીને સ્વર્ગમાં દેવતા બન્યા.'
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
આ દ્રષ્ટાંત પરથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે સર્વોદયના માર્ગ જગતના પ્રાણી માત્ર પ્રત્યે પ્રભુ મહાવીર પરમાત્માની માફ્ક શાન્ત, સામ્ય અને ક્ષમાયુક્ત દ્રષ્ટિ કરવામાં જ છે.
ચડકૌશિક સર્પની માફક દ્રષ્ટિ ફેંકીને કે ડંખ આપીને કદાપિ આપણે આપણા પોતાના કે બીજાના ઉત્ક્રય કરી શકવાના નથી. ક્રોધાદિ કષાયના માર્ગે હુંમેશા આત્માનું અધ:પતન જ થયેલુ છે અને ક્ષમાદિ સદ્ગુણેાના માગે હુંમેશા સવ આત્માના અભ્યુદય થયા છે.
(6
જગતના પ્રાણીમાત્રને પ્રેમ ભરેલી દ્રષ્ટિએ નીરખેા.” વમાન સંસારમાં સાચા પ્રેમનું તત્ત્વ કેટલું છે. પ્રેમ એટલે વાસના નહિ પણ અંતરની શુભ લાગણી આજે વાસના યુક્ત પ્રેમ વધ્યા છે જ્યારે શુભ લાગણી યુક્ત પ્રેમ ભાવના ઘટી છે.
વાસનામય પ્રેમ એ સૌને અધઃપતનની ઉડીખાઈમાં ફૂંકનાર છે જ્યારે નિઃસ્વાર્થ શુદ્ધ પવિત્ર અંતરની શુભ લાગણી એ સૌને માટે સર્વોદયના માર્ગો છે. પ્રેમને પારિ ભાષિક શઢામાં વાત્સલ્ય કહેવાય છે.
ક્ષમા અને વાત્સલ્ય એજ સર્વોદયના મૂખ્ય માગ છે. આત્માના ઉદય કરી.
સર્વોદયમાં સૌ પ્રથમ પેાતાના
અન્યના ઉદય કરી
તરવાની ક્રિયા ન્
પોતાના આત્માના ઉદ્ભય કર્યાં વિના શકાશે નહિ. સાગરને પાર કરવા માટે જાણનાર, અન્યને તારી શકતા નથી સ્વાર્થમાં ડુબેલા આત્માઓ અન્યને સંસારસાગરથી પાર
તેમ સંસારમાં,
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
કરી શકવાના નથી અને પોતે પાર ઉતરવાના પણ નથી, પોતાના આત્માના ઉદય કરવા માટે ક્ષમા, સરળતા, નિભિ માનતા, નિર્લોભ, તપ, સંયમ, સત્ય, શૌચ—પવિત્રતા, બ્રહ્મચ, અકિચનતા, આદિનું સપૂર્ણ પણે પાલન કરવું તેમજ અહિંસા આદિ વ્રતે અંગીકાર કરવા.
આજના માનવીના જીવનમાં ક્ષમાનું તત્ત્વ મુદ્દલ રહ્યું નથી, વાતવાતમાં દ્વેષ અને ક્રોધ કરી બેસે છે. ગમે તેની સાથે ચીડાય છે. કેાઈ ચાડું પણ અપમાન કરે કે, તેને માન આપવામાં થેાડી ઘણી પણ ખામી રહી જાય તા સહન થતું નથી અને તરત જ રાષ ઉભરાય છે, અને સરળતાના લેપ થાય છે. કપટ યુક્ત આખુય જીવન, લુચ્ચાઈ ભરેલા તેના તમામ કાર્યો માયાવી વાણી અને વન, આ યુગમાં વસનારા લગભગ માનવીઓમાં દેખાય છે. કાઇપણ માનવીના જીવનમાં સરળતાના દર્શન દુર્લČભ બન્યા છે. વળી અભિ માનના પાર નથી આખા વિશ્વના જાણે તંત્ર વાહક હાય એટલેા મદમાં ઘેરાયેલેા માનવી પાતે ડુમી રહ્યો છે અને બીજાને ડુબાડી રહ્યો છે.
માનવીના જીવનમાં લાભ પ્રકૃતિએ પ્રવેશ કરીને એવા તા અડ્ડો જમાવ્યે છે કે જે દ્વારા આત્માના સર્વનાશ થઈ ચુકયા છે લેાભ પ્રકૃતિના પરિણામે ઉદારવૃત્તિ ટળી ગઈ છે, ધર્મભાવના નાશ પામી છે. પૈસેજ માત્ર સર્વસ્વ મનાયે છે. આજે એ લાભ પ્રકૃતિના કારણે સર્વને નાશ કરવા તે હંમેશા તત્પર રહે છે. આત્માની મલિન પ્રવૃતિઓના નાશ કરનાર “તપ” તા ત્યાગી સંતાનેજ કરવાના હોય અને
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવીને પિતાના જીવનમાં કશીય મહત્વની વસ્તુ લાગતી ન હેય આવી પરિસ્થિતી છે.
માનવીના જીવનમાંથી તપનું સ્થાન અળગું થયું છે અને વ્યસનથી માનવી એ ઘેરાઈ ગયો છે કે જે દ્વારા તેનું જીવન તદ્દન પરવશ બની ગયું છે. અને તેથી તેની સ્વતંત્ર ભાવનાઓને ભાંગીને ભુકકો થઈ ગયું છે.
સત્ય તે યુધિષ્ઠિર અને હરિશ્ચંદ્રની સાથે આ દુનિયામાંથી ચાલી ગયું આજની દુનીયાને વહેવાર સત્યના માર્ગે ચાલી જ નહિ શકે એવી માન્યતાઓ આજે માનવીના અંતરમાં ઘર કરી ગઈ છે.
વળી આજના માનવીના જીવનમાં પવિત્રતા તે કયાંય દેખાતી જ નથી અને પવિત્રતાની કિંમત માનવીને કડીની પણ જણાતી નથી. મોટા ભાગના માનવીઓના જીવન ઉંડાણથી તપાસીએ છે તે જણાય છે કે કેવળ અપવિત્રતાની ગટરના કાદવથી ખરડાયેલાં જ દેખાય છે.
અપરિગ્રહી જીવન કે અલ્પ પરિગ્રહી જીવન એક કાલે આદર્શજીવન મનાતું ત્યારે અત્યારે અપરિગ્રહી જીવન એ કંગાલીયત જીવન, ગરીબીમય જીવન લાગે છે. સૌને શ્રીમંત બનવાના કેડ જાગે છે. પરિગ્રહ ખુબ વધારવા માટે રાત દિવસ સતત પ્રયત્ન કરે છે. તેમાં રાધે મા રહે છે વળી તેના પ્રત્યે એટલે મમત્વભાવ જાગે છે કે તેમાંથી જે કેઈ નાની સરખી પણ વસ્તુ પિતાને સનેહી કે સંબંધી લે તે તેને પસંદ નથી. બ્રહ્મચર્યનું પાલન તે આજે અમારે માત્ર સાધુ પુરૂષને જ જાણે કરવાનું હોય તેમ આજને
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
૭૭
માનવી માની બેઠે છે. વિષયભોગમાં આજની દુનિયા. એટલી બધી આસક્ત બનતી જાય છે કે જેનું પરિણામ શું આવી રહ્યું છે તેનાથી કેઈ અજાણ નથી.
હદ બહારના વિષયભેગના પરિણામે પ્રજા વધી રહી છે, અને તે પ્રજા નિર્માલ્ય અને શક્તિહીન પેદા થઈ રહી છે. જીવનની મહામુલ્યવાન ચીજ જે બ્રહ્મચર્ય કે જેનું આજે વિષયભેગ દ્વારા છડેચેક લીલામ થઈ રહ્યું છે. આ હદ બહાર જતી કામ વાસનાઓને કાબુમાં લાવે નહિ તે આજની માનવ પ્રજાનું કેટલું અધઃપતન થશે તે આજના જ્ઞાની પુરૂષ કે વિચારકે પણ કલ્પના કરી શકતા નથી.
આ દુર્ગણેએ માનવના જીવનનું સંપૂર્ણ રીતે અધઃ પતન કર્યું છે. અને હજુ કરી રહ્યો છે.
એનાથી આજની માનવ પ્રજાને બચાવી લેવી એજ સાધુ-સંતનું પરમ કર્તવ્ય છે.
આજની માનવપ્રજાના ઉદય કે ઉન્નતી ઉપર દર્શાવેલા સશુPદ્વારા જ થઈ શકે છે.
આપણી ભારતીય સંસ્કૃતિના ખજાનામાં આવા સદગુણે રૂપી રને હતા. તે રને આજે આપણે વેડફી રહ્યા છીએ અને પત્થરના ટુકડાઓ હાથમાં લઈ ઉન્નતિના માગની શોધ કરવા નીકળ્યા છીએ. તે એ પ્રમાણે આપણે સર્વોદય શી રીતે થશે તેને સહુ કોઈ વિચાર કરે.
રામાયણને કાળ સર્વોદયને કાળ હતું જે કાળે અનેક પુણ્યવાન આત્માઓને સર્વોદય થતું.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ف
સંયમ જીવન અંગીકાર કર્યા વિના માનવીના સર્વોદય કાઇ રીતે શકય નથી. સ`સારિક ભાગ વિલાસાને ભાગવતા આત્માની નિશ્ચયથી અધેાગતિ જ થવાની છે. એવું તે વખતના રાજાઓ અને ખીજા લેાકે દ્રઢતા એને શ્રદ્ધાપૂર્વક માનતા હતા. અને તેજ કારણે મસ્તક ઉપર એકપણ સફેદવાળ દેખાય ત્યાં તે યમના દૂત આવી પહોંચ્યો છે એમ સમજીને ચેતી જતા અને રાજાએ રાજ્ય પૂરાના તત્કાળ ત્યાગ કરી સયમના પુનિત પંથ અંગીકાર કરતા હતા.
આજે પરિસ્થિતી ઉલ્ટી છે. માથામાં સફેદવાળનુ આગમન થાય, શરીરના અંગ-ઉપાંગેા ઢીલા થતા જાય, આખાય ઘરમાં અને કુટુંબમાં અળખામણેા થતા હાય, તા પણ તેને જો ચારિત્રની વાત કરવામાં આવે તે પણ તેને પસંદ પડતી નથી.
રામ રાજ્યમાં રાજગાદી ઉપર આવતા દરેક રાજાએ પેાતાનો પુત્ર ચૈાગ્ય ઉમરને થતા તરત જ રાજ્યનીપૂરા તેને સે।પતા અને પોતે તત્કાલ ચારિત્રના પંથે પ્રયાણ કરતા.
કીર્તિ ધર અને સુકેાશલ મુનિના જીવનની વાત આપણે અગાઉના પ્રવચનેામાં કરી ચુકયા છીએ. એ સુકેશલન પુત્ર મહારાજા હિરણ્યગર્ભ પણુ એકમાત્ર મસ્તક ઉપર સફેદવાળનું દર્શન થતાની સાથે વૈરાગ્યપામી પોતાના પુત્ર નષને રાજ સેપી, પેાતાના પિતાના પંથે પ્રયાણ કરે છે એટલે સંયમ માર્ગને સ્વીકારે છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
નઘુષ મહારાજા રાજ્યનું તંત્ર સારી રીતે સંભાળી રહ્યા છે. તેવામાં એક વખત ઉત્તરાપથના રાજવીઓને જીતવા માટે રાજા પોતે ગયા. રાજાની ગેરહાજરીનો લાભ લઈને દક્ષિણપંથના રાજવીએ અયોધ્યા નગરીને ઘેરી લીધી.
અધ્યા નગરી પર આ રીતે અણધારી આફત ઉતરી પડી નઘુષરાજાની ગેરહાજરીથી મંત્રીઓ તથા સામંત ઉડા વિચારમાં પડયા કે યુદ્ધ શી રીતે કરવું? મંત્રીઓ તથા સામંતની મુંઝવણ વધતી ગઈ તે વખતે મહારાજા નઘુષની પટરાણી સિલિંકા નામની મહાદેવીએ શૌર્યતા પૂર્વક કહ્યું કે ચિંતા ન કરો સૌ યુદ્ધને માટે તૈયાર થઓ સિન્યની (યુદ્ધની) સરદારી હું લઈશ.
વીર ક્ષત્રિયાણીના આ શૌર્યયુક્ત શબ્દથી સૌની ઉદાસીનતા ટળી ગઈ અને અનેખ જેમ આવ્યું.
યુદ્ધ માટે સૌ કોઈ તૈયાર થયા, વીર ક્ષત્રીયાણીએ સિન્યની આગેવાની લીધી, શત્રુ રાજાની સામે શૌર્યતા અને વીરતાપુર્વક યુદ્ધ કરી તેને પરાજય કર્યો. અને વિજય મેળવી રાજ્યને મોટી આફતમાંથી ઉગારી લીધું.
ત્યારે બીજી બાજુથી નઘુષ મહારાજા પણ ઉત્તરાપથથી વિજય મેળવીને હર્ષભેર પોતાની રાજધાનીમાં પધાર્યા.
રાજ્યમાં આવતાની સાથે જ એમની ગેરહાજરીમાં રાજ્ય પર આવેલી અણધારી આતની હકીકત સાંભળી અને એમાં રાણું સિંહાકાએ સૈનિકોને સજ કરી. અતુલવીરતા પૂર્વક લડી. શત્રુ રાજાઓને પરાજય કરીને વિજ્યને વાવટે ફરકાવ્યું. એથી રાજાને આનંદ થે જોઈએ તેના બદલે ઉલટું થયું.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
રાજાને લાગ્યું કે આતે ખાટું થયું ઉત્તમ કુલમાં ઉત્પન્ન થયેલી સ્ત્રીએ માટે આ જાતિનુ કાય ઉચિત નથી. તેણે રાણીને શાખાશી ન આપતા કે પ્રેત્સાહનના એ સુંદર શબ્દ પણ ન કહેતા તરત જ રાજાએ રાણીના ત્યાગ કરી દીધા.
વિચારા મહાનુભાવે ! અહિં તે રાણીએ કેાઈ અન્નટિત કાર્ય કર્યુ” નથી છતાં રાજાએ રાણીના ત્યાગ કર્યો છતાં રાણી પેાતાના કર્મને દોષ દેવા સિવાય અન્ય કોઈને દ્વાષિત ગણતી નથી.
સતિઓનું જીવન શીયલના પ્રતાપે જ વિશ્વમાં વંદનીય અને પ્રશંસનીય બન્યું છે, એ કદીય ભુલવા જેવું નથી. શીયલના જ પ્રતાપે જ આત્મા આલેક અને પરલેાકને સુધારી પરપરાએ સિદ્ધિપદના ભાકતા બની શકે છે.
,,
66
શિવપદ્મની આકાંક્ષાવાળા આત્મા માટે સંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કદાચિત ન ખની શકે તેમ હાય તે “ શીયલ પાલન અથવા સદાચાર ” થી ભરપુર જીવન જીવવું એ વધારે આવશ્યક છે. સર્વથા શીલહીન આત્માએ માટે ધર્મનું આચરણ કે પાલન પણ મુશ્કેલ છે. માટે જીવનનુ સાચુ· સૌ શીયલનુ પાલન છે. આ વાત આજના યુવાન અને યુવતએએ હૈયામાં કોતરી રાખવા જેવી છે.’
,,
નષ રાજા પણ વિચારે છે કે સતિ સ્ત્રીઓએ પાતાના પતિની સેવા કરવા સિવાય અન્ય કશુય કરવાનું હતું નથી. સિહ્રીકાદેવીનું પ્રજાના રક્ષણ માટેનુ પણ આ કૃત્ય તેને
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીલકુલ પસંદ ન પડ્યું એથી તેણે રાણીને તરત જ ત્યાગ કર્યો સંસ્કાર અને સદ્ગણેની ખાણસમી આ મહાસતીએ આ સ્પષ્ટપણે દેખાતા દુખ સામે એક શબ્દ માત્ર પણ ઉચ્ચાર્યો નહિ પણ! પિતાના પુર્વકૃત કમૅનેજ દેષ છે એમ ચિંતવી આત્મધ્યાનમાં જ દિવસો પસાર કરવા લાગી.
એક વખત નઘુષરાજાને દાહજવર ઉત્પન્ન થયો. અનેક પ્રકારના ઉપચાર કરવા છતાં ય કઈ રીતે તે શાંત ન પડ્યો.
- નઘુષરાજાને દાહ ઉત્પન્ન થયાના સમાચાર ત્યજાએલી રાણી સિંહિકાદેવીને મલ્યા કે તરત જ પતિની પીડા દૂર કરવા અને સતીપણાને સાક્ષાત્કાર કરાવવા રાણી હાથમાં પાણીને પ્યાલે લઈને રાજાના (પતિના) શયનખંડમાં આવી અને સ્પષ્ટપણે બોલી ઉઠી કે હે પ્રભુ ! હે શીયલના રખેવાળ! જે મેં મારા શીયલ વ્રતનું પાલન અખંડ અને કલંક રહીત પણે કર્યું હોય તે તેના પ્રભાવે આ અંજ. લીમાં રહેલા જલના બીંદુ મારા પતિના શરીર ઉપર પડતાંજ તેમને રેગ તુરત જ શાંત થઈ જાવ.
સતીની અંજલીમાંથી જલબિંદુએ રાજાના દાહ જવરથી પીડાતા શરીર ઉપર પડયા અને તેની ચમત્કારીક અસર થઈ
જે અનેક ઔષધીઓના ઉપચારથી જેને દાહજવર ન શમ્યો. તે જે પિતાની ત્યાગ કરેલી સ્ત્રીના પવિત્ર શીયલના પ્રભાવથી પલવારમાં દાહજવર શાંત થયે.
અગ્નિના તાપ જેવી અસહ્ય વેદનાથી બળતું શરીર
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
હાશ હવે ઠંડક વળી એમ પુકારી ઉઠયું અને પિતાની સ્ત્રી અસતી નહિ પણ કલંક રહિત પણે સતી છે તેની ખાત્રી રાજાને આ પ્રસંગથી સ્પષ્ટપણે થઈ. અને પોતાની સ્ત્રી પ્રત્યે
અસ્થિર બનેલું મન સ્થિર બન્યું અને રાજાએ સતી પ્રત્યે દાખવેલા અગ્ય વર્તાવ બદલ ક્ષમા માંગી અને ત્યારપછી સુખપૂર્વક સાથે રહેવા લાગ્યા. કેટલેક કાળ વિત્યા પછી સિંહિકાની કુક્ષીને વિષે પુત્રને જન્મ થયે અને તેનું નામ સૌદાસ પાડયું.
પુત્રને જન્મ થયા બાદ નઘુષ રાજાએ સંસારમાં જરા પણ વિલંબ ન કરતાં તુરત જ સિદ્ધિપદની સાધના માટે ભાગવતી દીક્ષા અંગીકાર કરી.
પૂર્વકાળના આત્માઓ ગૃહસ્થપણામાં પોતાના ઉપરની જ્યાં સુધી જવાબદારી હોય ત્યાં સુધી તેને અનુસરતા. અને જ્યાં જવાબદારી સંભાળનાર મલી જાય કે તરત જ ગૃહસ્થપણાને ત્યાગ કરી સંયમના પંથે પ્રયાણ કરતા.
જયારે આજે તો છોકરાને ઘેર છોકરા હોય, છેકરાની પાસે બાપની કશીએ કિંમત ન હોય, તેજ ઘરમાં હડધૂત થતે હેય, તેય મારું મારું કરીને માથું ફેડ હેય છતાંય સંયમને માર્ગ રવીકારવાની ભાવના પણ ન થાય ત્યારે કહેવું પડશે કે આત્માની હજુ પણ અધોગતિ છે. તે વખતના રાજાએ પણ સમજતા કે જે હું દીક્ષા અંગીકાર નહિ કરે તે જરૂર મારા માટે નરકના અપાર દુખને ડુંગર ખડકાશે, અને અનેક પ્રકારની વેદનાઓ ભેગવવી
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
પડશે. ભલે રાજ્યના પાલનમાં અનેક પ્રકારના કે લેાકહિતના કાર્યો થતા હોય પણ હિંસાદિ ભયકર કૃત્યા એટલા અનહદ થતા હોય છે કે જેથી થેાડા સત્કાર્યાંનુ પુન્ય તેને બચાવી શકતું નથી.
આ માનવ જન્મ રાજસુખા ભાગવવા માટે નથી કે મેાજશાખ કરવાને માટે નથી પરંતુ જીવનની સાચી સાધના જે આત્મ સાધના છે તેની સાધના માટે મલ્યા છે અને તે સાધના સંયમ અંગીકાર કરવાથી જ થઈ શકે તેમ છે. આ બધું સારી રીતે સમજતા અને તે સમજથી વખત આવે થોડી વાર પણ થાભ્યા વિના હસતે મુખડે રાજસુખ અને કુટુ‘બ પરિવારને ત્યાગ કરીને સાધુ થતા, અને એ વખતના રાજ્યમાં એવા નિયમ હતા કે રાજના સિંહાસન ઉપર આવનાર રાજવીએ પેાતાની ઉત્તરા અવસ્થામાં સંયમના અગીકાર કરવા જ. આજે એવા નિયમ છે ખરો કે?
અરે ! કુટુંખમાંથી પણ એક જણ સયમ માગે નીકળે એવા ય નીયમ છે? જો એક કુટુંબમાંથી એક પણુ આત્મા આ માર્ગને ગ્રહણ કરે તે આખાય કુંટુબના ઉદ્ધાર કરેને ? તમારા કુટુંબના સર્વોદય કરવા ઇચ્છા થતી હોય ત કુટુંબના એકાદ સુપુતને આ માગે મેકલે તેા તમારા આખા કુટુંબનું ધર્મ માગે પ્રયાણ થશે કે જેથી ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થતાં એક દિવસે આ સંસાર સાગરમાંથી નીકળી મેાક્ષમાગે પહેાંચાશે. નષરાજાએ પેાતાના પુત્ર સૌદાસને રાજગાદી સાપીને દીક્ષા અંગીકાર કરી. અનશન સ્વીકારી કમ ખપાવી સુકિત સુખને પામ્યા.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
પોતાના પૂર્વજો કરતાં સૌદાસનું જીવન કંઈક જુદી રીતે બન્યું એણે પિતાના જીવનમાં કેટલુંક ખરાબ આચરણ આચર્યું કે જેથી તેના મહાન કુલને લાંછન લાગ્યું.
એ યુગમાં એક એવો નિયમ હતું કે નગરમાં જ્યારે અાઈ મહોત્સવ થાય ત્યારે અમારી પડહની ઉષણ કરવામાં આવતી અને શહેરના તમામ પ્રકારના નાના મેટા કતલખાના બંધ રહેતા, અને તેથી માંસાહારનું ભક્ષણ કેઈ પણ વ્યક્તિ કરી શકતી નહિ.
એક વખત નગરમાં જિનમંદિરમાં અઈ મહત્સવ આરંભાયે, અને મંત્રીઓએ અમારિપડહ વગડા, કે કઈ પણ માનવીએ કેઈ પણ નાના કે મોટા જીવની હિંસા કરવી નહિ તે આદેશ કર્યો.
રાજાને પણ મંત્રીઓએ વિનંતિ કરીને કહ્યું કે હે રાજન ! અષ્ટાબ્દિકાઉત્સવમાં આપના પૂર્વજે કદી માંસ ભક્ષણ કરતા નહેતા તે આપ પણ આ ઉત્સવમાં માંસ ભક્ષણ કરશે નહિ. પણ! આ સૌદાસ રાજા રસને લુપી હતે. પિતે મંત્રીઓ દ્વારા અમારિપડહ વગડાવવા છતાં પિતે અમારિનું પાલન ન કરી શક્યો આ કૃત્યથી મહાભયંકર કલંક તેણે પિતાના કુલને લગાડ્યું.
અતિ ઉત્તમ જીવનમાં પણ હોળી સળગાવનાર આગ લગાડનાર ક્રોધાદિ કષાયો છે. તેમ રસ લુપતા પણ છે. બીજી ઇન્દ્રિ ઉપર કાબુ મેળવ સહેલ છે. પણ રસના વૃત્તિ ઉપર કાબુ ધરાવો અતિ મુશ્કેલ છે. રસનાવૃત્તિને
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
પાષવા માટે માનવી ન કરવાના કૃત્યા કરી રહ્યો છે. એ આ પ્રસંગ ઉપરથી જણાશે.
સાદાસે પેાતાના રસાઇઆને ખેલાવીને કહ્યું કેઃ— મને માંસ ભક્ષણ વિના નહિ ચાલે માટે કાઈપણ પ્રયત્ને ગુપ્ત રીતે માંસ લાવજે અને મારા માટે પકાવજે.
રાજાની આજ્ઞાને આધીન સાઈએ રાજાને ખાતર માંસની શોધ કરવા માટે નગરમાં નિકળ્યેા. ગુપ્ત પણે ચારે તરફ તપાસ કરી પણ કયાંયે માંસ મળ્યું નહિ.
શું જવાબ રાજાને આપવા તેની મુઝવણમાં રસાઇએ મુંઝાયા તપાસ કરતાં એક ખંડેરના ખુણામાં નાના બાળકના મૃતદેહ નજરે પડ્યો.
ખીજું તેા કાંઇ મળતું નથી તે લાવ આને તે લઈ જાઉં તેણે મૃતદેહને ઉંચકી લીધે કપડામાં છૂપાવી રાજભવનમાં ચાલ્યા ગયા અને માળકના મૃતદેહને સંસ્કારીત કરી રસેાઈ આએ ભાજન તૈયાર કર્યું અને વખત થતાં ભાજનના થાળ રાજાની સામે ધર્યાં. રાજા ભાજન કરવા લાગ્યા, પણ આજના ભેાજનના સ્વાદ તેને કાઈ અનેરા લાગ્યા. અને તરત જ રસેાઈઆને પૂછવા લાગ્યા કેઃ—
આવા પ્રકારનું માંસ મેં મારી આખી જીંદગીમાં કદીય ખાધું નથી, આ માંસમાંથી અપૂર્વ સ્વાદ આવે છે તે કહે કે આ કયા પ્રાણીનું માંસ છે.
રસાઇઆએ કહ્યું કેઃ—હે રાજન્ ! આ માંસ નાના આાળકનું છે. રાજાએ સાંભળીને તરત જ આદેશ કર્યો કે
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
મને આ ભેજન બહુ ગમ્યું છે. માટે તારે દરરેજ આજની માફક બાળકનું (રનું) માંસ પકાવીને મને આપવું
રસનાને લોલુપી રાજા પિતાની જીભના સ્વાદની ખાતર નરભક્ષક બન્યા. પિતાની રસ લુપતાને પિષવા ખાતર રાજાએ રઈઆને પિતાની જ પ્રજાના સંતાનને ચેરી છૂપીથી પકડી લાવવા આદેશ કર્યો અને તેના બદલામાં તેને મનમાગ્યું ધન આપવાની લાગણી દર્શાવી. ધનની લાલસાએ રઈઆએ અને રસની લાલસાએ રાજાએ પોતાના જીવનને લેશ માવ પણ વિચાર કર્યો નહિ. અને આત્માને કલ કિત કર્યો.
છતાં પણ આ રાજા અને રસઈઆનું મહાપાપ છુપું ન રહી શક્યું. થોડા દિવસ વિત્યા ત્યાં શહેરમાં હાહાકાર મ. રેજ બાળક ગુમ થવા લાગ્યા. મા-બાપની ફરીયાદે રાજ રાજદરબારમાં મંત્રીઓ પાસે આવવા લાગી.
ચેકસાઈ પૂર્વક તપાસ કરતાં ગુપ્ત વેશમાં આવીને ઉપાડી જતે રસેઈઓ ઝડપાઈ ગયે અને તેના મુખેથી સત્યવાત પ્રગટ થઈ ગઈ. રાજાના પાપ કૃ ઉપરને પડદો ખુલ્લો થઈ ગયે.
તે વખતના મંત્રીઓ રાજવીઓની દુષ્ટ મનવૃત્તિઓ કે આચરણેને પિષણ આપતા નહિ કે ચલાવી પણ લેતા નહિ પણ તેની સામે ઝુંબેશ ઉઠાવી રાજાને પદભ્રષ્ટ કરી નાખતા.
મંત્રીઓએ રાજાના આ આચરણને વડી કાઢ્યું છે
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજા પિતાની જ પ્રજાના સંતાનને પકડી કાચા શેકીને આરોગી જાય તે પ્રજાનું શું ભલું કરી શકવાને હતે. આવા રાજાઓને પદભ્રષ્ટ કરવામાં જ મંત્રીઓ પિતાની ફરજ (કર્તવ્ય ધર્મ) સમજતા.
રાજાના આ કૃત્યની ખબર પડતાં મંત્રીઓએ રાજાને પદભ્રષ્ટ કરી શહેરમાંથી ભૂંડે હાલે કાઢી મૂકો. અને તેના પુત્ર સિહરથ રાજાને ગાદીએ બેસાડ્યો. અને રાજ્યનું તંત્ર કુશળતા પૂર્વક મંત્રીઓ ચલાવવા લાગ્યા.
સૌદાસ રાજવી જંગલમાં ભટકવા લાગે અને જે કાંઈ માંસ ભક્ષણ મળે છે. તે આરોગીને દિવસે પસાર કરવા લાગે આ રીતની તેની સ્થિતિ અત્યંત દયાજનક બની હતી.
માંસ ખાવા (ભક્ષણ)ની ઈચ્છાએ શિકારને શોધવા માટે જંગલમાં ઘૂમતા સૌદાસની નજરે એક વૃક્ષની છાયા તળે કાઉસ્સગ ધ્યાનમાં લીન બનેલા મહામુનિ પર પડી.
ઘેર ભયાનક જંગલ અને તેમાં આ રીતે ઉભેલા મહા મુનિને જોતા તેને આશ્ચર્યને પાર રહ્યો નહિ.
જીવનભર માનવના સહવાસમાં રહેનારે આજે માનવ વિહેણ બની જંગલમાં ઘુમતા સૌદાસને મહામાનવ સમા મુનિના દર્શન માત્રથી પરમ આલ્હાદ–આનંદ પિદા થયે.
સૌદાસને મુનિની પાસે જઈને પિતાના જીવનની કથની કહી હૈયાને ભાર હળવે કરવાની ઈચ્છા થઈ. સૌદાસ સંસ્કારી હતે. ધર્મને વારસો એને પૂર્વ પરંપરાથી.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
પ્રાપ્ત થયા હતા. માત્ર રસ લાલુપતા એ જ બધી વસ્તુનું ભાન ભુલાવ્યું હતું અને આજે જંગલમાં ભટકતા રખડુ હિંસક માણસ જેવી હાલત કરી હતી.
સૌદાસ મુનિના ચરણમાં પડ્યો. મુનિએ પેાતાનું ધ્યાન પુરૂ થતાં સૌદાસને અમી ભરી નજરે નીહાળ્યેા.
મહા મુનિની માત્ર અમીની નજર પડતા સૌદાસના હૃદયના પલ્ટો પલવારમાં થવા લાગ્યા. સૌદાસ મહામુનિને વિનંતી કરી કહેવા લાગ્યા કે હું પતિતાહારક મહા મુનીશ્વર ! ધર્મના મેધ આપી આ પાપીને કલ્યાણના માર્ગ બતાવે.
મહામુનીશ્વરના મુખમાંથી અમૃતના ઝરણાં વહેવા લાગ્યા. માનવ જીવનની શી મહત્તા છે. કેટલી મુશ્કેલીએ માનવજીવન મળે છે અને તે મળેલા જીવનને કંઈક અજ્ઞાન આત્મા અજ્ઞાનતાથી કેવી રીતે વેડફી નાખે છે. માનવજીવનની સાધના શું છે ? માનવના સર્વોદય થી રીતે થઈ શકે? માનવના જીવનનું અધઃપતન કરનાર કયા તત્ત્વા છે? અને તેના કેવી રીતે ત્યાગ કરવા જોઇએ વિ. ખાખતા પર ઉપદેશના ધેાધ વહેવડાયે.
મહામુનીશ્વરની કલ્યાણકારી વાણી સાંભળી સૌદાસના આત્મા પીગળ્યે. એને પેાતાના કર્તવ્યનું ભાન થયું અને આચરી રહેલા દુષ્ટ આચરણા અંગે અત્યત પશ્ચાતાપ થયો. મય ત્યાગ કરવાની ઇચ્છા દર્શાવી પરંતુ માંસ પોતાનાથી નહિ છુટી શકે તેવી અશક્તિ પણ પ્રગટ કરી.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯
"
મહામુનિએ લાગણી ભર્યો શબ્દમાં માંસ ભક્ષણથી પશ્ચાદ્ જીવનમાં ભાગવવાં પડતા દુઃખાના કરૂણ ચિતાર વિસ્તારથી સમજાવ્યે અને તે અંગેના કેટલાક ઉદાહરણા મહામુનીશ્વરે આપ્યા. મહામુનિના શબ્દે શબ્દની અસર સાદાસના આત્માને તત્કાળ થતી હતી. તુરત જ સાદાસે પેાતાની કાયરતા હૈાડી વીરતા દાખવી અને જીવનમાં કદી પણ માંસ ભક્ષણ નહિ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી.
અધ:પતનની ઊંડી ખાઇમાં ગરકાવ થયેલા સાદાસના જીવનમાં ઉદય કેવી રીતે થયો અને કેણે કર્યો આ હકીકત પરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે.
મુનિના સમાગમથી પેાતાના જીવનને ઉજ્જવલ કરી જંગલની પૂર્વ દિશા તરફ પ્રયાણ કરતા સૌદાસને સુવર્ણ ફલશ લઈને આવતા હાથી સામે દેખાયા થાડીવારમાં હાથી સાઢાસ પાસે આવ્યા અને તેની સુંઢમાં રહેલે। કલશ ઢાળ્યા અને ફુલની માળા આરોપણ કરી.
જંગલની માજુના પ્રદેશમાં જ આવેલા મહાપુર નગરના રાજા અપુત્રપણે મરણ પામ્યા હતા અને તેથી હાથી જે પુરૂષ ઉપર કળશ ઢાળે તે પુરૂષને રાજ્ય સિહાસન ઉપર આરૂઢ કરવા અને તેને આપણે રાજા તરીકે માન્ય કરવા એવા નિશ્ચય મહાપુર નગરના મહામત્રીએ અને નગરજનાએ નક્કી કર્યું હતું.
હાથીએ સાદાસ ઉપર કળશાભિષેક કર્યો કે તરત જ નગરજને તથા મંત્રીએએ સૌદાસને રાજસિહાસન ઉપર આરૂઢ થઈને રાજ્યશાસન ચલાવવા માટે વિનંતિ કરી.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ථුප
માંસ ભક્ષણના ત્યાગનું તાત્કાલિક ફળ મળ્યું એમ સમજી સૌદાસે પ્રજાની તથા મંત્રીઓની વિનતીને સ્વીકાર કરી રાજ્યસિંહાસન પર આરૂઢ થઈને રાજ્ય લાગવવા લાગ્યા.
માંસ ભક્ષણની લેાલુપતાથી સૌદાસને રાજ્યના ત્યાગ કરવા પડયો અને જંગલમાં રખડવું પછ્યુ. અને તેજ માંસ ભક્ષણના ત્યાગથી જ જંગલમાં પણ સામે પગલે રાજ્ય સિહાસન ઉપર બેસી રાજ્ય ચલાવવાની વિનતી કરતા લેાકા આવ્યા.
શુદ્ધ-પવિત્ર અને સદાચરણી ય જીવનથી આ પ્રત્યક્ષ લાભ અને અશુદ્ધ-અપવિત્ર અને દુરાચરણીય તથા વ્યસની • જીવનથી જીવનનું સપૂર્ણ રીતે અધઃપતન થાય છે તે આ દૃષ્ટાંતથી આપણે જોયું.
છેવટે સૌદાસે પેાતાના મૂલ રાજ્ય ઉપર ચઢાઈ કરી પુત્ર સિદ્ધરથને પરાજય પમાડયો. છતાં બંન્ને રાજ્ગ્યાને નહિ ભાગવતાં તે બન્ને રાજયા પેાતાના પુત્ર સિહરથને સોંપી મહારાજા સૌદાસે સંયમ જીવન (મુનિપણું ) અંગીકાર કર્યું." અને પેાતાના આત્માને ઉર્ધ્વગામી બનાવ્યેા.
સૌદાસના પૂર્વ જીવન જેવું આજે દુનિયાના અનેક માનવીનું જીવન છે દરેકના જીવનમાં ઉંડા ઉતરીને તપાસ કરશે! તેા કઈક ખરાબ વ્યસના તથા દુષ્ટ આચરણાથી ભરેલું જીવન દેખાશે. પેાતાના ઉદયની આશા રાખનાર આત્માએ ઉડ્ડયના ઉપાયાને સમજવા જરૂર છે. વ્યસના કે છુરીટેવાના ત્યાગ કર્યો સિવાય કોઇ રીતે આત્માના સર્વાં ક્રય થઈ શકે તેમ નથી. અને પેાતાના ઉદયનું ભાન કર્યાં બાદ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતના ઉદયનું કે સર્વોદયનું ભાન કરાવનાર સાધુ-સંતો સિવાય દુનિયામાં કેઈ વ્યક્તિ મળશે નહિ અને તે કેવા સાધુ-. સંતે સ્વઉદય કે સર્વોદયને મંત્ર અપનાવશે કે આપશે કે જેઓ કંચન અને કામિનીના ત્યાગીઓ છે રત્નત્રયીના આરાધકો છે. તેવા સાધુ-સંતે જગતને સર્વોદયને માગ નિસ્વાર્થ ભાવે બતાવી રહ્યા છે. માર્ગ ભૂલેલાને સાચો માર્ગ બતાવનાર અને વતનના પંથે વળી ચુકેલાને સીધા રાહ ઉપર લાવનાર પણ જે કઈ પણ વ્યક્તિ જગતમાં દ્રષ્ટિગોચર થતી હોય તે તે ઉપર કહેલા ગુણોથી યુક્ત સાધુ સંત છે.
ભર દરીઆમાં ખડક સાથેની અથડામણમાંથી ઉગારનાર દીવાદાંડી જેમ અતિ ઉત્તમ સાધન છે તેમ પતિતને. પાપના ખડકમાંથી બચાવનાર દીવાદાંડી સમાન સાધુ પુરૂષ જ છે આ વાત દરેક વ્યક્તિએ સમજવાની જરૂર છે. માન. વાની જરૂર છે.
અમને જે કંઈ પૂછતા હોય તે અને તે તમને. સર્વોદયને માર્ગ બતાવતા કહીશું કે પ્રાણી માત્રને સર્વોદય, વ્રતો અને આચારના પાલનમાં તથા ક્ષમાદિ દશ ગુણેને જીવનમાં ઉતારવામાં અને વ્યસને તથા બુરી કુટેવને ત્યાગવામાં જ રહે છે. તમને જેટલે જીવનને અધિકાર : છે તેટલે જ સૌ પ્રાણી માત્રને અધિકાર છે. દરેકને જીવવું પસંદ છે. કેઈને મૃત્યુના પડછાયે પણ જવું ગમતું નથી.
કેઈના જીવને દુખ કે ત્રાસ આપવાને આપણે અધિકાર નથી જે કઈને દુઃખ આપશે તે બીજાઓ તરફથી આપણને પણ દુઃખ અને ત્રાસ જરૂર મલશે સત્ય.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના આચરણમાં, સત્ય વ્રતના પાલનમાં જીવનની આબાદી છે તેથી વિરૂદ્ધ આચરણું આચરનારના જીવનની બરબાદી છે તેમાં કઈ જ શંકા નથી બ્રહ્મપદની-મોક્ષની પ્રાપ્તિ જોઈતી હોય તે બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરે. અંતરની કુટીલતાને ત્યાગ કરે, અઢારે પાપસ્થાનકને ત્યાગ કરે, તમને જેટલી જરૂર હોય તેટલી વસ્તુની અપેક્ષા રાખે અને તેટલું જ મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરો. વધારે મેળવવાની મમતા કે પ્રયત્ન ન કરે. જેની તમને જરૂર છે તેની જગતને • જરૂર છે” આ મંત્ર અંતરમાં કેતરી રાખજો પરિગ્રહ એ મહા ભયંકર પાપ છે જેને પરિગ્રહનું પાપ લાગ્યું તેનું જીવન બરબાદ થઈ ગયું અને અનંત યાતનાઓથી ભરેલું જીવન ભેગવવાને પ્રસંગ ન આવે તે માટે પરિગ્રહના પાપથી દૂર હટે જ્યારે તમે પરિગ્રહથી દૂર ભાગશે ત્યારે એ જ સર્વોદય થશે સારી વસ્તુને ગ્રહણ કરે અને બુરી વસ્તુને - ત્યાગ કરે સત્યને સમજે અને અસત્યને છેડે એ અમારે ક્ષણે ક્ષણે જગતના તમામ જી પ્રત્યે ઉપદેશ છે.
સર્વોદય વિષે આજે ખુબ કહેવાયું છે. હવે વિશેષ ન કહેતાં ટુંકમાં જ કહીશ કે-“સર્વ પ્રાણી માત્રને ઉદય થાઓ” “સવિ જીવ કરૂં શાસન રસી'ને મહા મંત્ર ગેખજે સવે વિતરાગ ભગવંતના શાસનના રસીઆ બનજે તેમને બતાવેલા માર્ગે ગમન કરજો કે જેથી આત્મ કલ્યાણ સાધી મુક્તિના મેઘેરા મહેલમાં પહોંચી શકાય શુભંભવતુ.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવચન સાતમું ખાવાયેલાં હૈયા
તા. ૪-૯-૫૫ સ્ટા. ટા. ૯-૦૦ થી ૧૧-૧૫! સ્થળઃ-મુલુડ જૈન ઉપ શ્રય [ પ. પૂ. પંન્યાસ પ્રવર શ્રી. યશોભદ્રવિજયજી ગણીવર્યનું અત્રે ચાલતી જાહેર પ્રવચન માળાનું આજે સાતમું પ્રવચન હતું આજના પ્રવચનમાં મુંબઈ અને ઉપનગરથી ધણા જ પ્રમાણમાં આવેલી માનવમેદની દ્રષ્ટિગેાચર થતી હતી. જેમાં મુંબઇ રાજ્યના ડેપ્યુટી ઇન્સપેકટર જનરલ ઓફ પેાલીસ કુમાર શ્રી. પ્રવિણક઼માર સિહજી તથા ડેપ્યુટી પાલીસ કમિશ્નર મી. ખાન, થાણા જીલ્લાના પાલીસ સુપ્રીટેન્ડન્ટ શ્રી રાયસીંઘાણી વિગેરેની હાજરી ખાસ તરી આવતી હતી. પ્રસ્તુત પ્રવચનનું અંશતઃ અવતરણ. નીચે પ્રમાણે કરવામાં આવેલુ છે ]
શ્રોતાજના !
એ મહીનાથી દર રવિવારની આ જાહેર પ્રવચન માળા ચાલી રહી છે. દર રવિવારે જુદા જુદા વિષયા ઉપર વમાન યુગના સમગ્રમાનવ જીવનને સ્પર્શતી વાતા વિસ્તારથી કહેવામાં આવે છે. મેટી સખ્યામાં તમેા એકઠા થાવ છે તેથી મને. સતાષ ન થાય, પણ સાથેાસાથે તમારા જીવનનું પરિવર્તન પ્રત્યક્ષ જોઈએ ત્યારે જ સાચા સ ંતાષ અને આનંદ થાય.
આજના જાહેર પ્રવચનના વિષય “ ખેવાયેલાં હૈયાં ’ પસંદ કર્યાં છે. ખાવાયેલા હૈયા કહેા કે ખવાયેલાં હૈયા કહેા. આજે આપણે મનની નિર્માંળતા, નિમૅળ મનની કિંમત, હૃદય શુદ્ધિની આવશ્યકતા વિષે કહેવાનુ છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
શરીરને તંદુરસ્ત રાખવા માટે બાહ્ય દ્રષ્ટિએ શુદ્ધ હવા -અને ખોરાકની જેટલી આવશ્યક્તા છે એથી વધુ આવશ્યકતા - આપણા આચરણને માટે તથા શરીરની અંદર રહેલા આત્માને તંદુરસ્ત રાખવા માટે મનની શુદ્ધિ તથા હૈયાની શુદ્ધિની આવશ્યકતા છે.
આજે માનવી પિતાની સાધારણ તંદુરસ્તી જોખમાતા (અનેક) કંઈક ઔષધના ઉપચાર કરવા લાગી જાય છે. ગુમાઈ ગયેલી તંદુરસ્તીને મેળવવા શુદ્ધ હવા માનના સ્થળે જેવાં કે માથેરાન કે મહાબલેશ્વર જઈ પહોંચે છે. અને ઔષધે તથા બીજા ઉપચારમાં પોતાની સારી એવી સંપત્તિને વ્યય કરે છે. છતાંય તેને સંપૂર્ણ તંદુરસ્તી પુનઃ પ્રાપ્ત થતી નથી તેનું કારણ શું છે? તે સૌ કેઈએ વિચારવું જરૂરી છે.
શરીરના ઉપચાર જેટલા કરવામાં આવે છે તેટલા માનસિક શુદ્ધિના અને મને બળના ઉપચાર થતા નથી.
શારીરિક તંદુરસ્તી જોખમાવાનું–કઈ પણ કારણ હોય તે માનસિક વ્યથા માત્ર છે. અને એ કારણે જ આપણે આજે આપણું હૈયું-મન ગુમાવી બેઠા છીએ. અને મન વિનાના કાર્યો કરી રહ્યા છીએ.
આખાય શરીરના તમામ અંગેમાં “મન” હૈયું એક મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. કે, જે, મન આખાય શરીરને રાજા છે. અને તે મનના હુકમ મુજબ જ આપણું આખાય શરીરના તમામ અંગે અને અવયે કામ કરી રહ્યા છે.
જે કાંઈ દુષ્ટ આવરણે આ જીવ કરે છે તે મન
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
વચન અને શરીર દ્વારા જ કરે છે અને જે કઇ દુષ્ટ આચરણ કરે છે તે પણ મન-વચન અને શરીર દ્વારા જ થઈ શકે છે.
ધર્મકરણીના ઉત્તમ સાધનામાં “શુદ્ધમન ” એક ઉપયેગી સાધન છે. આજના યુગને માનવી હૈયું બેઇ એઠા છે. મન ઉપરના કાબુ ગુમાવી બેઠા છે. અને તેજ કારણે તેની ઇન્દ્રિયા બેલગામ ઘેાડાની માફક આજે એકાણુ ખની અનેક જાતના અનર્થી કરી રહી છે.
માનવીનું હૈયું કેટલું અપવિત્ર અને અશુદ્ધ બન્યું છે તેની કલ્પના સુદ્ધાં પણ આજે થઈ શકે તેમ નથી. દુનિ ચામાં તમામ પ્રકારના યંત્રે શેાધાયાં છે પરંતુ હૈયું તપાસવાનું યંત્ર શેાધાયું નથી છતાં પણ આચરણા અને વિચારણ દ્વારા માનવીનું હૈયું જોઇ શકાય છે. તે કેવા પ્રકારના વિચાર કરે છે અને કેવું આચરણ આચરે છે તે નિહાળ વાથી તેના મનની શુદ્ધતા કે અશુદ્ધતાના સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી શકે છે.
એક ભક્તજન પેાતાના ગુરૂની અખંડ ઉપાસના કરતા હતા.
ભક્તની અનહદ કાટીની ઉપાસના ભક્તિ જોઈ ગુરૂએ પ્રસન્ન થઈ તેને એક દર્પણુ આપ્યું, તે દર્પણ એવા પ્રકારનું હતું કે તે દર્પણ જેની સામે ધરે તેના હૈયામાં રહેલા દુષÀાના ડાઘ સ્પષ્ટ પણે દેખાય.
આ ભક્તજન તા બધાની સામે દર્પણું ધરી તેના
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
હૈયામાં કેટલા દૂષણા ભરેલા છે. તે જોવા લાગ્યા અને દૂષણે જોઈ જોઇને તેની નિંદા કરવા લાગ્યા અને તેના હૈયામાં તિરસ્કારની વૃત્તિ વધવા લાગી. છેવટે તેણે આ દર્પણુ આપ નાર ગુરૂના સામે ધાર્યું તે ત્યાં પણ દૂષણાના ડાઘા પડેલા દેખ્યા. તુરત ગુરૂએ કહ્યું કે-આ દર્પણ અન્યના દૂષણે જોવા તને નથી આપ્યું પરંતુ તારા જ કૃષણાને જોવા માટે તને આપ્યું છે. આ દર્પણુ તારી છાતી સામે રાખ, અન્યના દૂષણા જોવાથી તારા આત્મા દુષણ રહિત નહિ મની શકે. માનવી માત્ર દૂષણા અને દુર્ગુણાથી ભરેલા છે. છતાં પણ દરેકમાં ઘેાડા પણ સદ્ગુણુના અંશ રહેલા હાય છે. અન્યના દૃણા ન જોતા સદ્ગુણા જોવા જરૂર છે. તે જ આપણે ઉદય છે. અને આપણા સદ્ગુણેા જોવા કરતાં તથા તેની પ્રસંસા કર્યાં કરતાં. આપણામાં રહેલાં દુગુ ણેા તપાસવામાં જ અને તપાસીને છેાડવામાં જ આપણા આત્માની પ્રગતિ છે.
ગુરૂના આ કથનથી પેલાએ દર્પણુ પાતાની છાતી સામે ધયું' તે પેાતાના હૈયામાં તે મેટા માટા દૂષણ્ણાના ડાઘા દેખાવા લાગ્યા. તેણે જેનું હૈયું જોયું હતું તેના કરતાં પોતાનું હૈયું વધારે ખવાઈ ગયેલું માલમ પડ્યું. તેજ દિવસથી તેને ખીજાના હૈયા જોવાનું છેાડી દીધું અને માત્ર આ ગુરૂએ અર્પણ કરેલા દર્પણુથી રાજ પાતાનું હૈયું જોવા લાગ્યા અને તે બગડેલા હૈયાને સાફ કરવા માટે નિશદિન પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા.
જે ક્ષણે થાડા પણ ડાઘ પડે કે તરત જ કાળજી રાખીને સાફ કરી નાંખે ત્યારે જ તે જંપતા, હૈયામાં નાનું
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
પણ દૂષણ કે દુર્ગુણ તેને કાંટાની માફક દુ:ખ આપતુ હતું તેના આ હંંમેશના પ્રયાસથી તેનું હૈયું સદાના માટે નિળ અન્યું અને નિર્મળ હૈયાએ કરી પેાતાના આત્મા સ`પૂર્ણ શુદ્ધ અની શકયો. આજના માનવીની પણ આજ દશા છે તે પેાતાનું હૈયું ન તપાસતાં બીજાના હૈયા જ નીહાળી રહ્યો છે, પેાતાના દુર્ગુણાને ન જોતાં બીજાના દુર્ગુણાને જોઈ નિંદા કરી રહ્યો છે. આથી પેાતાના હૈયાને નિર્માળ કે હળવું ન અનાવતાં ભારે અને અપવિત્ર મનાવી રહ્યો છે અને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહીએ તે પાતાના હૈયાને ગુમાવી રહ્યો છે.
શરીરના તમામ અંગા કરતાં મનની મહાન કિંમત છે. કોઈપણ એક અંગ કે એ અંગ કદાચ શક્તિહીન થઈ ગયા હશે તે ચાલશે. નાક કે આંખ વગર પણ માનવી જીવન વિતાવી શકે છે. પણ મન ઉપરના કાણુ ગુમાવેલા માનવી સુખપૂર્વક જીવન જીવી શકશે નહી.
મન પરના કાબુ ગુમાવી બેઠેલેા માનવી ગાંડામાં ખપશે અને તે ડાહ્યા શાણા-સમજી અને વિચારક વગ માં કદી પણ રહી શકશે નહિ તેને માટે કયાં સ્થાન છે તે તમા જાણેા છે ને ? ગાંડાનું દવાખાનું, જ્યાં બધા ગાંડાઆનું જુથ એકઠુ થયેલું છેત્યાં મધાએ જ પેાતાના મનને કાબુ ગુમાવી દીધેલા હાય છે.
આ ગાંડા માનવીની હૃદયવ્યથા જ્યારે નજરે જોઈએ છીએ, જાણીએ છીએ, ત્યારે આપણને દુ.ખના પાર રહેતા નથી.
૭
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
મનુષ્ય જીવનની મહત્તા પણુ મનને જ આભારી છે. શુદ્ધ મન દ્વારાજ માનવી મહાન છે. બાકી તે પાગલ અને પશુ કરતાં પણ હિન કાટીમાં ખપે છે.
આત્મા સાથે સીધા સબંધ જો કોઇ પણ વસ્તુ હોય તે તે મન છે. આખા શરીરનું મુખ્ય યંત્ર મન છે. મન દ્વારા જ બધા જ વ્યવહારશ ચાલે છે. મુખ્યયંત્ર બગડી જાય ત્યારે તમામ વ્યવહારો અટકી પડે છે.
શહેરનું મુખ્ય પાવર હાઉસ બગડી જતાં ગમે તેટલા પ્રયત્ના કરવા છતાં પણ જો કામ કરતું ન થાય તેા એક પણ વીજળીના દીવા થઈ શકતા નથી તે સહુ કોઈના અનુભવની વાત છે. એટલી જ સ્પષ્ટ હકીકત આ છે. મનનુંયંત્ર મગડી ગયા પછી જે તેને સુધારવાની દિશામાં પ્રયત્ના ન થાય તે શરીરનું એક પણ અવયવ વ્યવસ્થિત કામ આપતું નથી.
મનને શુદ્ધ પવિત્ર અને તદુરસ્ત રાખવું જરૂરી છે. એ તંદુરસ્ત અને શુદ્ધ કેમ રહી શકે તે સમજાવવા માટેજ આજના વિષય રાખ્યા છે પણ તે પહેલા આપણું મન કઈ રીતે ખાવાઈ ગયું છે કે ખવાઇ ગયું છે તે સંબધી વિચાર કરવા જરૂરી છે.
બાળક જન્મે છે, ત્યારે તેનું મન દર્પણુ જેવું ચાકખું હાય છે પછી જેમ જેમ માટા થતા જાય છે તેમ તેમ તેનું મન અશુદ્ધ અને ાના ડાઘાથી મેલું અનતુ જાય છે.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવીના મનને મેલું અપવિત્ર બનાવનાર કેઈપણ પદાર્થ હોય તે તેની દુષ્ટ વાસનાઓ યુક્ત અનીતિમય જીવન છે.
આજના માનવીનું જીવન અનીતિ અને દુષ્ટ વાસનાના ત વડે ચારે તરફથી ઘેરાયેલું છે ઇંદ્રિયો પરના બે કાબુએ તેને પરવશ બનાવી દીધું છે. દુષ્ટ વાસનાઓએ માનવીને ગુલામ બનાવ્યો છે. અને અનીતિમય જીવનવડે જીવતો માનવી રાક્ષસ જે નરાધમ બની રહ્યો છે.
ઈદ્રિના બુરા વિષયને પિષણ આપી રહ્યો છે. સુંદરીના સ્પર્શમાં, સુગંધીદાર પદાર્થોની આસક્તિમાં, રસની લોલુપતામાં, આંખે દ્વારા નયન મનહર દશ્યો જોવામાં કાનદ્વારા પિતાની પ્રશંસા અને પરની નિંદા સાંભળવામાં, જે આનંદ આવે છે તેજ આનંદ માણવામાં પિતે પિતાના
જીવનની સફળતા જે માનવી માની રહ્યો છે તે માનવી પિતેજ પોતાના જ હાથે અધઃપતનની ઉંડી ખાઈમાં પડી રહ્યો છે અને પરમાધામીને નિતરી રહ્યો છેમાનવી પોતે આજે ચાર પ્રકારના કષાયે જે ક્રોધ, માન, માયા, લેભને પ્રધાનપદ આપી પોતાના જીવનને પિષી રહ્યો છે. દિવસમાં વખતે વખત નાની નાની વાતમાં ક્રોધ કરી અભિમાનમાં મસ્ત બની, માયાવી વૃત્તિ કેળવી અને લોભી જીવન જીવી પિતાના મનરૂપી નિર્મળ અરીસાને અનેક પ્રકારના દુષણોથી કલંકીત કરી રહ્યો છે ક્રોધ દ્વારા પોતાના સહનશિલતાના આત્મિક ગુણેને ગુમાવી બેઠે છે. માન દ્વારા પિતાના સર. મળતા ગુણને ભુલી ગયા છે. માયા સેવીને પિતાની સરળતા
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
ખાઇ ખેડા છે. અને લેાભી વૃત્તિએ ઉદાર ભાવનાને મારી નાંખી છે. અને અનીતિમય જીવનથી પેાતાના મહામુલા જીવનને કહેાવડાવી નાંખ્યુ છે. શુદ્ધ સદાચરણ ને તિલાંજલી આપી. દુરાચારની ઉંડી ખાઇમાં ડુબી ગયા છે આ છે માનવીના મનને ખરાબ કરી નાખનારા સાધના, મનની થાન ગુમાવી નાખનારાં મહાભયંકર પદા.
આજે પરિગ્રહની–સંગ્રહખારીની મનેાવૃત્તિથી જ માનવી પેાતાના મનની શાંતિ ગુમાવી બેઠા છે અને અશાંતિની હાળીમાં પેાતાનું જીવન હામી રહ્યો છે.
જો માનવી પેાતાના પેટ પુરતું કમાવાનું (મેળવવાનુ) રાખે તેા તેને રાજની રાજી સહેલાઇથી મળી શકે છે અને ગુજરાન પણ ચલાવી શકે છે. પણ આજે માનવીની મનાવૃત્તિએ માઝા મૂકી છે. સહુ કાઇને રાજાશાહી વૈભવે જોઇએ છે. બધાંને બંગલામાં મહાલવાના મનારથા છે. હું કચારે મેટરમાં ફરતા થા' એ જ વિચારાના વમળમાં રાત દિવસ અટવાય છે અને પોતાના હૈયાની શાંતિને ગુમાવી નાખે છે. અને અનીતિમય જીવન જીવવાને માટે તૈયાર થતા માનવી પૈસાના ઢગ ખડકવા માટે પેાતાના શરીરના ભાગે પણ તરડીઓ મારતા જોવામાં આવે છે. “ જર અને જોમનના કૈફ ચઢે છે જ્યાં સુખ અને શાંતિ સહુ
સળગે છે પણ ત્યાં ”
સહુ કાઈ ને એવી કલ્પના હાય છે કે જેની પાસે વધારે પરિગ્રહ છે તે વધારે સુખી છે. ધનદોલતવાળા માનવી
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
ધારે ત્યારે ઇચ્છિત વસ્તુ પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને પેાતાના મનના મનારથાના મહેલમાં સહેલાઇથી ાલી શકે છે પણ ! તે કલ્પના પાયા વિનાની ઇમારત જેવી છે. બુદ્ધિ વિનાની છે. એક ત્યાગી સ‘તને ધનની થેલી પાસ થતાં તેની કેવી દશા થઈ તે સાંભળશે એટલે ધનથી કઈ પરિસ્થિતી નિર્માણ થાય છે. તેના સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી શકશે.
કોઈ એક પુરૂષ સંસારની માઢુ માયાના ત્યાગ કરીને સન્યાસી બની ગામ બહારના ઉપવનમાં ઝુંપડી બાંધી રહ્યો અને પ્રભુભક્તિ કરવા લાગ્યા.
એક દિવસ બાજુના ગામડાના કાઈ એક શ્રીમંત ભક્તજને સન્યાસી પાસે આવી પ્રણામ કરી રૂા. ૧૦૦)ની થેલી ભક્તિ રૂપે ચરણામાં ધરી સન્યાસી પણ ભક્તજનની લાગણી ભરી ભક્તિ પાસે કશા ય ઇન્કાર કરી શકયા નહી અને સંમતિ પણ દર્શાવી નહિ છેવટે પેલા ભક્ત રૂા. ૧૦૦) ની થેલી ઝુંપડીના ખુણામાં મુકીને ચાલ્યા ગયા. સંન્યાસી અહાર જતી વખતે કઈ દિવસ પોતાની ઝુંપડીને તાળું મારતાં નહી પણ ! આજે સન્યાસીને ભારે ચિંતા થવા લાગી બીજા દિવસથી પ્રભુભક્તિમાં તલ્લીન રહેલું મન ડામાડાળ થવા લાગ્યું વચનથી રામની માળા ગણાતી જ્યારે મન સે રૂપીઆની થેલી તરફ જ નજર નાંખતું હતું. સંન્યાસીએ પેાતાના મનની શાંતિ ગુમાવી.
એક વખત માજુના ગામમાં ગયા. ત્યાં ભક્તજનાએ ઉપદેશ આપવા માટે રાકવાને ખુબ આગ્રહ કર્યો. પણ સપત્તિના રક્ષણુને ખાતર રાકાવાના માટે દીલ માન્યું નહિ.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
રખેને કાઈ રૂપીઆની થેલી ઉપાડી જશે તે ? આ ચિંતાએ એનું મન ચારે તરફથી વિહ્વળ અની ગયું અને બેચેની અનુભવવા લાગ્યું. રાત પડતાં પહેલાં પોતાની ઝુંપડીએ પાછા ફર્યાં. વળી કાઇ એક દિવસે ભક્તજનાને ઉપદેશ આપી રહ્યા હતા. તેમાં ધનની અસ્થિરતા સમજાવતા પેાતાના કર્તવ્યનું ભાન થયું તેને લાગ્યું કે આ ધનથી જ હું મારી શાન્તિ ગુમાવી બેઠે। છુ મારે એવા ધનની શું જરૂર છે, તરત જ પેલા ખુણામાં પડેલી રૂપીની થેલી ઉપાડી બહાર જઈ જેને જરૂર હતી તેવા દીન દુ:ખીઆને હેંચી આપી તેએ સ્વસ્થ અને શાંત થયા અને તે દીવસથી તેમનું મન પ્રભુભક્તિમાં અગાઉની માફ્ક તલ્લીન બન્યું.
આ દૃષ્ટાંત ઉપરથી સહુ કાઇ સમજી શકશેા કે ધનને ખજાના ભરી રાખવામાં મન આનદ્રીત રહે છે એ કલ્પના ખાટી છે.
મનને અશાન્તિમાં મુકનાર ધન એક પ્રખળ સાધના છે. માનવી પાસે ધન આવે છે એટલે તરત જ દુષ્ટ મનાવૃત્તિઓ પેદા થાય છે. અને તે મનાવૃત્તિઓને પોષવા માનવી ચાતરફ વલખા મારે છે.
માનવીના મનની નિમળતા ટકાવી રાખવા નીતિમય જીવનની આવશ્યકતા છે. અન્યાય અને અનીતિથી એક પણ પાઈ પાતાના ખજાનામાં ન આવે તેની હરપળે ચિંતા સેવવી ઘણી જરૂરી છે. છતાં તે આજે જોવા મુદ્દલ મળતું નથી અને તે જ કારણે આજે કાઈ પણ માનવીનું મન ઠેકાણે નથી અન્યાય અને અનીતિ વધી છે વ્યવહાર તદ્દન
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩ જુઠું બને છે સત્ય અને સદાચારને તિલાંજલી અપાઈ રહી છે. અને કેટલાકે સ્પષ્ટપણે એમ પણ કહે છે કે આ દુનિયામાં નીતિમય જીવન જીવવા જઈએ તો ભૂખે મરવું પડે તેમ છે. પણ આ કલ્પના પેટી છે.
અનીતિ દ્વારા પૈસે એકઠો કરનાર જેટલા સંતેષથી ભોજન જમી શકતા નથી તેટલા સંતેષથી નીતિપૂર્વક કમાનાર માનવી ભેજન કરી શકે છે.
નીતિમય જીવન એ જ શાંતિને માર્ગ છે. અનીતીમય જીવન એ જ અશાંતિને માર્ગ છે.
ભારત એક વખતે નીતિપ્રધાન દેશ હતે. અહીંની હલકી પ્રજામાં પણ નીતિના સંસ્કાર ભરપુર હતા ત્યારે આજના ભારતની પરિસ્થિતિ ઉલ્ટી છે.
અન્ય દેશોમાં નીતિનું રણ બહુ વધી રહ્યું છે. ત્યાં સૌ કઈ પ્રમાણિકપણે જીવન જીવવા પ્રયત્ન કરે છે ત્યાં છાપાઓ વેચનાર ફેરીએ પોતાના સ્થાન પર છાપાઓ મૂકી બાજુમાં એક ખેડું મૂકી પિતાના સ્થાનમાં ચાલ્યો જાય છે. જેને છાપાની જરૂરત હોય છે તે આ જગ્યા ઉપર આવી છાપાની કીંમતના પૈસા ખામાં પહેલા નાખી પછી જ છાપું ઉપાડે છે. ત્યાં કઈ પણ માનવી ફેગટ છાપુ વાંચવાની મને વૃત્તિ રાખતું નથી ત્યારે આજે આપણે ત્યાં શું પરિસ્થિતિ છે તે તે સૌ કોઈ તમે જાણે છે કે છાપું અને પિસા નાખવાની પેટી ઉપાડીને ચાલતા જ થાય.
દુનિયાના તમામ ધર્મોએ અને તેને ધર્મગુરૂઓએ અનીતિમય જીવન જીવવાની સાફ શબ્દમાં ના કહી છે. જે
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
દેશમાં રાજા યુધિષ્ઠિર અને હરિશ્ચંદ્ર જેવા રાજવી થયા તે પવિત્ર આર્યાવર્તીના માનવીએ આજે અનીતિમય જીવન જીવીને પેાતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી રહ્યા છે અને ક્રમ તાઢવાના બદલે નવા કર્મોના ગાંસડા બાંધતા જાય છે. અનીતિમય જીવન જીવવાના કારણે જ આપણું હૈયું ખાવાઇ ગયું છે યાને ખવાઈ ગયુ છે તેથી જ આજના મૃત્યુએ મેટા ભાગે હાર્ટ ફેઇલથી જ થાય છે હૈયું એકાએક દમાઈ જાય છે અને જીંદગી જીવવાની આશાઓ અધુરી રહી જાય છે પેાતાની ખરાબ વૃત્તિએને પાષવા માટે માનવી અનેક પ્રકારના અવનવા પ્રપંચેા ખેલે છે. જ્યારે તેમાં ફાવતા નથી ત્યારે તેવાઓમાંના થાડાઘણા આત્માએ ગાંડા પણુ અની જાય છે.
અનીતિદ્વારા એકઠા કરેલા ધનથી શુદ્ધ મનેાવૃત્તિ ટકતી નથી પણ અનીતિનું ધન અનીતિના માળે માનવીને ખેંચી જાય છે, અનીતિના માર્ગે ગયેલા માનવીના જીવનમાં કેવળ જગતના માનવીએની હાય-અને નિસાસાના ડાઘ જ હાય છે. અને અનીતિના માર્ગે ગયેલા માનવી જગતના એક પણ ખરાબ સ્થાનને છેડી શકતા નથી દુનિયાની શે ક્રિશામાં જ્યાં જ્યાં પાપના સ્થાને છે ત્યાં ત્યાં જઇને યુથેચ્છ પણે પાપે આચરી ધન–શરીર-અને મનની પાયમાલી કરે છે આ છે મન ઉપરના કાણું ગુમાવી બેઠેલા માનવીની દુર્દશા.
આજ સુધી દુનિયામાં જે કાંઈ અનાચારી કે અત્યાચાર થયા છે. તે બધા મન ઉપરના કાબુ ગુમાવવાના જ કારણે
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫ એવાઈ કે ખવાઈ ગયેલા હૈયાને કારણે મહાભયંકર યુદ્ધો થયા તે શા માટે તે કહેવું જ પડશે કે મનવૃત્તિઓ ઉપર કાબુ જ્યારે ગુમાવ્યું ત્યારે જ. સત્તા-સૌદર્ય-સુવર્ણમાં આશક્ત બની મન ઉપર કાબુ ગુમાવી આ જગત ઉપર ઘણા રાજવીઓએ અને શાહુકારોએ પિતાના જીવન બરબાદ કર્યા અને તેના છાંટા ઘણાને ઉરાડતા પણ ગયા.
જ્ઞાની ભગવંતે કહે છે કે મન એજ કર્મબંધ અને મેક્ષનું કારણ છે મન દ્વારા જ પ્રાણું પાપ આચરે છે અને મન દ્વારા જ મેક્ષ મેળવાય છે. સ્વ પરિણતિમાં મનને લીન બનાવવાથી જ
મેક્ષ મળે છે” પર પરિણતિમાં મનને લીન બનાવવાથી જ
ભયંકર દુખની પ્રાપ્તિ થાય છે” વિષ્ટામાં કે બીજા કેઈ ખરાબ કે ગંદા પદાર્થથી માનવી હાથ નથી તેમ માનવી ગંદા કે અપવિત્ર મન દ્વારા કેઈ શુભ આચરણ કરી શકતું પણ નથી. | મન અપવિત્ર હશે અને દરેક તીર્થોની યાત્રા કરશે, કે માળા લઈને તેના નાકાં ઘસાઈ જાય ત્યાં સુધી જાપ કરશે, કે કઈ પણ અશુભ ભાવનાથી દાન આપશે, પણ તે યથેચ્છ ફલને કદી પણ આપનારું બનશે નહિ
“મન ગ, વચન યોગ, અને કાર્ય યોગની શુભ પ્રવૃત્તિ આત્માને શાશ્વત સ્થાને લઈ જશે.”
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
“તેજ ગો ત્યારે અશુભ પ્રવૃત્તિમાં રાચામાચ્યા રહેશે તે આત્માને અગતીમાં લઈ જશે.”
મનને કર્યું તેને સઘળું જીત્યું.”
જ્યાં મનને છતાયું નથી ત્યાં જગતમાં જ્યાં જશે ત્યાં હાર થયેલી જ જાણજે.”
બગલે ભલે શરીરે સફેદ દૂધ જે હેય પણ તેનું હૈયું કાળું જ હોય છે તે કણ નથી જાણતું.
બગલાનું ધ્યાન પણ ઘણી વખત કોઈ સંત કે તપસ્વી કરતાં પણ ચઢીઆતું હોય છે પણ તેને મગમને વૃત્તિ હિંસાને માગે કે માછલા મારવાના માર્ગે વળેલ હોય છે.
સરલ મનના માનવીઓ આજે જગતમાં શોધ્યા પણ જતા જ મનના જડતા નથી જગતને સરલ જેવા ઈચ્છતે માનવી પોતે સરલ બનવા ઈચ્છા પણ રાખતું નથી.
જ્યાં સુધી પિતે મનથી નિર્મળ ન બને ત્યાં સુધી બીજાઓની પાસે નિર્મળ મનની આશા રાખવી એ નકામું છે.
સહુ કોઈ નિર્મળ બને, હૈયું નિર્મળ બનાવે, મનને પવિત્ર રાખે અને તે મનને પવિત્ર બનાવવા માટે જ્ઞાની પુરૂએ બતાવેલા માર્ગને અનુસરો.
મનને નિર્મળ શુદ્ધ અને પવિત્ર રાખવા માટે શુદ્ધ વિચારો, શુદ્ધ આલંબન, સત્યધર્મની આચરણાની જરૂર છે. સારા સંત ત્યાગી પુરૂષને સમાગમ જરૂરી છે
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
સાદુ અને અપરિગ્રહી જીવન જીવવું આવશ્યક છે. સારા પુસ્તકાનું વાચન, અભ્યાસ, મનન, સદ્ગુરૂએદ્વારા ઉપદેશેનું શ્રવણુ, વિગેરેની ખાસ જરૂરીઆત છે. જેનું મન નિર્મળ હશે તે આત્મા કાર્ય સિદ્ધિ તરત જ કરી શકશે. જગતમાં વિશ્વાસનીય બનશે અને પ્રાણી માત્રને પૂજવા ચેાગ્ય પણ ખની શકશે પણ કયારે ? જ્યારે મન પવિત્ર હશે ત્યારે.
હૈયાનુ હેત ખાઈ બેઠેલા માનવીએ કેટલીહદે જઇ પહેાંચે છે. તે વિષે એક ડાકટરના જીવનના પ્રસંગ છે. તે બહુ સમજવા જેવા છે.
અતિ નાનું નહિ તેમ અતિ મેઢુ નહિ તેવા મધ્યમ વસ્તીવાળા એક ગામમાં એક ડાકટરે દવાખાનું' શરૂ કર્યું હતું.
ડાકટરના અભ્યાસ કાળ બહુ ગરીબીમાં વીતેલે. નાનકડા ગામમાં ગરીબ કુટુંબમાં જન્મ થયેલા પેાતાની નાની ઉંમરમાં જ પિતા ગુજરી ગયા માતાએ તેમનુ પાલન પાષણ કર્યું. ગરીબી હાલતમાં પણ અનેક પ્રકારના દુઃખા વેઠી પેાતાના બાળકને ભણાવવાની કાળજી રાખી.
માતાના મનના મનારથા હતા કે મારા માળક ભણી ગણીને મેટા થશે એટલે હું સુખના દીવસેા જોઈશ. સુખના સ્વપ્નાની આશા એ માતાએ પુત્રના ભણતરની ખાતર ઘણા દુ:ખા સહન કર્યો અનેક પ્રકારના કષ્ટદાયક કાર્ય કરીને પોતે પેાતાનું શરીર શેાષવી નાખ્યું. બાળક પણ પ્રથમથી જ અભ્યાસમાં ખુખજ ચીવટ-કાળજી રાખતા અને પેાતાની સ્થિતિના સંપૂર્ણ ખ્યાલ હતા કે હું ભણીને મારી માતાના સુખના સ્વપ્નાને સિદ્ધ કરીશ એવા મનારથામાં મ્હાલતા
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ પુત્ર કેઈ વખત માતાનું દુઃખ જોઈ તેમજ પોતાના પ્રત્યેની અપાર મમતા જોઈ એનું હૈયું ઘણી વખત રડી ઉઠતું. - “ગરીબી” એ કેવું અસહ્ય દુઃખ છે કે તેને અનુભવનાર જ -જાણી શકે છે કે આ પુત્ર પણ ગરીબીને સાક્ષાત અનુભવી રહ્યો હતે. આવેલી ગરીબીએ તેના હૈયાને કેતરી નાખ્યું હતું. મેટ્રીક સુધી તે માતાએ દળણા દળીને, લોકેના પાણી ભરીને, અને બીજા એવા નિર્દોષ કાર્યો કરીને પુત્રને ભણાવે.
પુત્રની ઈચ્છા હતી કે “હું ડૉકટર થાઉં” પણ ડેકટર થવાય શી રીતે?
મેટ્રીક સુધીનો અભ્યાસમાં થોડા ખર્ચથી ચાલતું પણ ડોકટરીના માટે કેલેજમાં ભણવાની ફી, પુસ્તક તથા હિસ્ટેલમાં રહેવાનું વિ. માટે ખર્ચ થાય, તે માતા ક્યાંથી કરી શકે ?
પછી પિતે કે સારા સજજન વેપારીને ત્યાં એકાઉન્ટ તથા ટાઈપનું કામ કરવા પાર્ટ ટાઈમ કરી રહ્યો. નેકરીને મળ પગાર કેલેજ ખર્ચમાં વાપરીને ભણવાનું ચાલુ કર્યું સંસ્થાઓ તથા ઉદાર ધમીજને પાસેથી સહાયતાપણ મળવા લાગી.
આવી પરિસ્થીતીમાં પણ મહેનત કરીને તેમજ સ્કેલરશીપ મેળવીને ડૉકટર બનવા માટેની છેલ્લી પરિક્ષા આપી અને સંતોષકારક પરીણામ આવ્યું. પિતાને ડૉકટર થવા માટે મને રથ પૂર્ણ થયો.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
સામાન્ય કુટુંબમાંથી ડૅાકટર થનાર પા પ્રથમ જ હતા. પેાતે દવાખાનું શરૂ કરે. તેટલામાં સુખના દહાડા. જોવાની રાહ જોતી માતા અતિશય પરિશ્રમથી શ્રમીત બનીને માંદગીના ખીછાને પડી એ દિવસના તાવમાં માતાનું પ્રાણ પખેરૂં ઉડી ગયું. ડૉકટર બનવાના પુત્રના મારથ પૂર્ણ થયા, પણ ડાકટર અની માતાને સુખી કરીશ એ મનેારથ અધુરો જ રહ્યો. ડૅાકટરના દુઃખના પાર ન રહ્યો.
અત્યાર સુધી એના જીવનના બધા જ આધાર તે માતા ઉપર હતા હવે જગતમાં પોતે એકલા પડી ગયેા. તેને હિંમત આપનાર કાઈ નહેાતું, પણ ! “દુ:ખનું એસડ. દીવસ ” તે કહેવત અનુસાર દિવસેા વીતવા લાગ્યા અને દુઃખના ભાર એટેક થયે કાઈ સારા ગામમાં દવાખાનુ શરૂ કરવાનું નક્કી કર્યુ.
પણું! દવાખાનું શરૂ કરવા જેટલા પણ પૈસા પેાતાની પાસે ન્હાતા. પૈસા વિના દવાખાનું શી રીતે શરૂ થાય ! તેનો મુંઝવણમાં મન મુઝાવા લાગ્યું.
પણ! તે વખતે ગામડાઓમાં કોઈ ડાકટર મલતા જ નહિ. તેમાં આ ડૉકટર નવા થયા છે. તેની સૌ કાઈને જાણુ હતી. ગામના ભલા માણસાએ જોઇતી રકમની સહાયતા કરી પેાતાના ગામમાં દવાખાનું શરૂ કરાવ્યું.
ડૉકટરની માયાળુ પ્રકૃતિથી અને ખંતીલા સ્વભાવથી ખીમાર આત્માઓને ઘણી શાંતિ મળતી અને લગભગ બધા જ દરદીઓને થાડા ` ખર્ચે જલ્દીથી આરામ થતા જેથી.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
ડૉકટરને ખૂબ જ યશ પ્રાપ્તિ થવા લાગી. અને આજુબાજુના ગામડામાંથી લાકા દવા લેવા માટે આ ગામમાં ડાકટર પાસે આવવા લાગ્યા. ડાકટરને કીતિ અને કલદાર બન્નેની પ્રાપ્તિ થવા લાગી અને ધીમે ધીમે ડાકટરે પણ સમાજ ક્ષેત્રમાં કાર્ય કરવા માંડયુ.
ડૉકટરની વાણીમાં મીઠાશ હતી, વકતૃત્વ શકિત પણુ મુખ જ સારી હતી, ગામમાં કે આજીમાજીના ગામડાઓમાં જ્યાં કાઈ સારા પ્રસંગ આવતા ત્યાં ડૉકટરને ખાસ આમત્રણ મલતું ડૉકટર પણ લેાકલાગણીથી ત્યાં જતા અને પેાતાની વાગ્છટા વડે સૌને આંજી દેતા, એક બીજાના *જીઆ કંકાસા મીટાવવા માટે અથાગ પ્રયત્ના કરતા અને તેમાં તેઓને અસાધારણ સફળતા પ્રાપ્ત થતી. સામાજીક પ્રવૃત્તિએમાં પોતાના આર્થિક કાળા પણ યથાશક્તિ જરૂર આપતા છતાં રોજીંદા વ્યવહારમાં તે ઘણી કરકસર રાખતા. તેમના દવાખાનામાં પૈસા હાય તેને જ આશ્રય મળતા પૈસા ન હાય તા તેને તે ઉભા પણ રહેવા દેતા નહિ. કાઇપણુ ગરીબને પૈસા વગર દવા કે સલાહ સુદ્ધાપણુ એકેય દિવસ આપી હોય તેવું બન્યું હતું.
દાન આપવામાં તે પાછું વાળી જોતા નહિ પણ કોઈને મફત દવા આપવી પડતી તે તેમને ઘણું દુઃખ થતું આ તેમની વિચિત્ર પણ પરસ્પર વિરોધાભાસ વાળી વૃત્તિને લીધે પૈસાદાર લેાકેાને તેા વાંધા નહિ પણ તેમની કુદરતી શક્તિઓના લાભ ગરીબ લેાકાને કદાપિ મળતા નાંહું. ડ્રાકટર થયા પછી પાતાની પાછલી સ્થિતિ તદૃન ભૂલી ગયા
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
હતા. ગરીબાઈ એ એમને સ્વપ્નની માફક બની ગયું હોય તેમ લાગતું હતું. પેાતે બીજાના પૈસા લઈ સંસ્થાઓની સ્કોલરશીપા મેળવી ભણ્યા હતા. ડાકટર થયા હતા. આ અધું સુખના ઘેનમાં ભૂલાઈ ગયું હતું ખરેખર! ડાકટરે પેાતાની માણસાઈ સાવ વિસારી દ્વીધી હતી.
એક દિવસ એક બાજુના ગામડામાંથી એક ગરીબ ખેડુત એ માઈલ પગે ચાલી હાંફતા હાંકતા આ ડાકટરના દવાખાને આવી પહોંચ્યા આ ગરીબ ખેડુતના એકના એક દીકરા છેલ્લા થાડા દિવસથી ભયકર બિમારીમાં પડયો હતા. ઘરગથ્થુ' ઘણા ઉપચારો કર્યાં છતાં કાંઈ વળ્યું નહિ તાવ શત્રિ દિવસ રહેવા લાગ્યા. શરીરના ગાત્રા ઢીલા પડી ગયા હતા. શ્વાસ રૂંધાતા હતા ઘડી બેઘડી પછી આ બિમાર વ્યક્તિનું શું થશે તે પણ અકલ્પનીય અને અકથનીય વસ્તુ હતી.
ગામના એક ભાઈની સલાહથી આ ગરીબ ખેડુત આ ડૉકટરના દવાખાને દવા લેવા આવ્યા. ડૉકટરને ખેડુતે બધી વાત કરી, ડૉકટરે કેસ તૈયાર કર્યાં, કમ્પાઉન્ડરે દવાની આટલી ભરી આપી અને પડીકા આપ્યા. દવાની ખાટલી અને પડીકા લઇને ચાલતી પકડી. ત્યાં ડોકટરે તેને ખુમ પાડીને ઉભા રાખ્યા. એય! દવાના પૈસા તે આપતા જા. આ કાઈ ધર્માદા દવાખાનું નથી. દવાના ખાર આના મુકતા જા ખેડુતે કહ્યુ` કે ડાકટર સાખ ! મારી પાસે બાર આના નથી આ ચાર આના છે તે લેા. બાકીના આઠ આના આવતી કાલે આવીને જરૂર આપી જઇશ.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ ખેડુતે નિખાલસતાથી પિતાની પરિસ્થિતી રજુ કરી અને પિતાની પાસે જે કાંઈ હતું તે ધરી દીધું પણ! ડોકટરે ઓછા પિસા લેવાને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં ઈન્કાર કર્યો, અને પુરા પૈસા આપીશ તે જ દવા મળશે, પૈસા ન હોય તે દવાના પડીકા મુકીને રસ્તે પકડ. અહિં એ ધર્માદે કરવા બેઠા નથી એમ બધાને જે આપ્યા કરીએ તે દેવાળું કાઢવું પડે. ખેડુત કરગરીને આંખમાં આંસુ લાવી ડૉકટરને પગે પડી કહેવા લાગ્યું કે હે ડાકટરસાબ? આ ગરીબ માણસ ઉપર તે દયા કરો. બિમાર પડેલો મારો એકને એક દિકરો છે ઘરના ઘણા ઓસડ કર્યા પણ જ્યારે તાવ બીલકુલ ન ઉતર્યો ત્યારે બાજુના પાડોશીની સલાહથી તમારી પાસે દવા લેવા આવ્યો છું.
લકે કહે છે તમે ખુબ જ દયાળું છે અને ગરીબના બેલી છેસમાજના ભલા માટે ખુબ દાન કરે છે. તે શું તમે આટલી મારા પ્રત્યે લાગણી નહી દર્શાવે ! દાન તરીકે દવા પણ નહિ આપે.
- તમારી દવાના દાનથી મારા એકના એક પુત્રને જીવીત દાન મલશે. પ્રભુ તમારું ભલુ કરશે. વારંવાર કરગરતે ખેડુત ડોકટરને વિનવવા લાગ્યો. છતાં માણસાઈ પરવારી ચુકેલા, પિતાની પૂર્વ અવસ્થાને ભુલી ગયેલા આ ડૉકટરને હૈયામાં ગરીબ ખેડુત પ્રત્યે અંશમાત્ર પણ લાગણી પેદા થતી નથી છેવટે ડૉકટરે આઠ આના ઓછા લઈને પણ દવા નજ આપી. આંસુના ધોધ વહાવતે ગરીબ ખેડુત દવા લીધા વિના ભાંગેલા હૈયે પિતાના ગામ ભણી પાછા ફર્યો.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
રસ્તામાં એક પંદર વર્ષની ઉંમરના યુવાન બાળક સાયકલ ઉપર ફરી રહ્યા હતા તેમાં મેાટરની હડફેટ લાગતાં ઘાયલ થઈ જમીન ઉપર પડયા હતા. ડ્રાઈવર મેટરને પુર વેગમાં હંકારી નાશી છૂટયા હતા. ખાળક ખૂમા મારતા જમીન ઉપર પડયા છે પણ તેની નજરે કાઈ પડતું નથી. આ ગરીબ ખેડુતની નજર તે બાળક ઉપર પડતાં જ તેનું હસું હાથ ન રહ્યું ને બાળક ઘાયલ થઈ ને પડચે હતા તે તરફ બાળકની ચીસેા સાંભળીને દોડયા. તુરત જ બાળકને પોતાની કાંધ ઉપર લઇ પેાતાની ઝુ'પડીમાં લાવ્યેા.
એક બાજુ પેાતાના જ ખાળક ભયંકર માંદગીમાં પડયા છે. જીવવાની પણ આશા નથી. ડૉકટરે આઠ આના આછા હાવાના કારણે દવા પણ ન આપી. હતાશ થઈને ઘેર આવ્યા છે છતાં રસ્તામાંથી લઈ આવેલા કોઇ અજાણ્યા બાળકની તુરત સારવાર કરવા લાગ્યા.
લેાહી વહી રહ્યું છે. તેને રાકવા માટે રૂ ખાળીને લગાડવું હતું પણ રૂ ઘરમાં હતું નહિ, એક જીનુ ગાભા જેવું એકનું એક એશીકું પાતાના બાળકના માથા નીચે રાખેલું હતુ. તે લઇને તેમાંથી રૂ કાઢીને સળગાવી ઘા ઉપર લગાવી, પાટા બાંધી આરામથી સુવાડયા,
આ છેાકરેશ ડાકટરના પેાતાના હતા. સાંજ થવા આવી છતાં છેકરો ઘેર આવેલે નહિ હાવાથી ડાકટરે ચારે તરફ તપાસ કરવા માટે માણસાને મેકલ્યા.
પુત્રના ખાવાયાથી ડાકટરના જીવ ઉંચે ચઢી ગયા. ડાકટરની શાંતિ ખાવાઈ ગઈ. મન બેચેન ખની ગયું.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
વિચારમાં અને પુત્રની રાહ જોતાં, રાતના અગીયાર વાગ્યા જેમ જેમ ઘડીઆળના કાંટા ફરતા જાય. તેમ તેમ ડોકટરની બેચેની વધતી જતી હતી. તેવામાં એક માણસે આવીને ખબર આપી કે તમારો છેકરો મોટરના અકસ્માતથી ઘાયલ થયો છે. અને બાજુના ગામમાં એક ગરીબની ઝુંપડીમાં સારવાર પૂર્વક આરામ કરી રહ્યો છે.
ડોકટર તરત જ ગરીબની ઝુંપડી પાસે આવી પહોંચ્યા, લોકેએ ડૉકટરને આવકાર આપે. અને બાળકની સુખ શાંતિના સમાચાર આપ્યા.
પેલા ગરીબ ખેડુતના ઘરમાં બે માંદગીની પથારી સાથે રાખવી તે ઠીક નહિ લાગવાથી પડેશીઓની સલાહથી ડૉકટરના છોકરાની પથારી પડોશીની ઓસરીમાં કરવામાં આવી હતી. ડકટરે બાળકની પથારી પાસે જઈને તરત જ ઉપચારો કરવા માંડ્યા. અને બાળકને શાંતિવળી બેભાન બનેલા પુત્રે ભાનમાં આવી પિતાના સામે દ્રષ્ટિ નાખી પિતાને જોઈને પુત્રે આછુ સ્મિત કર્યું. ત્યાં તે તરત જ બાજુમાંથી મેટેથી રડારોળને અવાજ આવ્યો. ત્યાં ડાકટરે બાજુમાં બેઠેલા બીજા માનવીને પૂછયું કે બાજુની ઝુંપડીમાં શું છે ?
ત્યાં તરત જ જવાબ મળે કે –બાજુના ગરીબ ખેડુતને એકને એક દીકરો મરણ પામે. જેના પિતાએ તમારા બાળકને મેટરના અકસ્માતમાંથી ઉગારી લીધે. અને પિતાના પુત્રની પણ દરકાર નહી કરતાં તમારા પુત્રને બચાવવા માટે અને વહેતા લેહીને બંધ કરવા માટે ઘરમાં
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
રહેલું એકનું એક એશીકું ફાડી રૂ કાઢી બાળીને લગાડવું. તેના જ ખાળક આજે વખતસર દવા ન મલવાના કારણે મૃત્યુ પામ્યા.
આ વાત સાંભળતાં જ ડાકટરને બહુ આઘાત લાગ્યા, અને પાતે કરેલા અપકારના પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા. તેણે તુરત જ પેાતાના બાળકની પથારી પાસેથી ઉઠીને ગરીબની ઝુંપડીમાં જઈ ગરોબના પગમાં પડી પેાતાના અમાનુષી અને તુમાખી ભર્યાં વર્તાવ બદલ માફી માંગી.
પણ હવે માફી માંગે વળે શું. માફી માંગવાથી મરેલા બાળક પાછો આવનાર નહેાતા. છતાં ય ડાકટર પ્રત્યે જરાએ ગરીબ ખેડુતને રોષની લાગણી પેદા થતી નથી. અને ડાકટરના દોષ ન દેતાં પેાતાના ભાગ્યને જ દોષ દેવા
લાગ્યા. આ છે. ગરીબ ખેડુતના હૈયામાં વસેલી
માનવતા.
હૈયુ ખાઇ બેઠેલા અને માણસાઇ ગુમાવી બેઠેલા ડૉકટરનુ' આ આખા ય પ્રસંગથી જીવનનું મૂળપાયામાંથી પરિવર્તન થઈ ચુકયું. તે દિવસથી ડૉકટર ખીજા બધા કામે અને લાભેા પડતા મૂકીને લેાકેાના દુઃખા દૂર કરવા તુરત જઇ પહેાંચતા,
તમે પણ કદાપી હૈયુ ગુમાવી ન બેસશે ગરીબે! પ્રત્યે હમદદી ભરેલું હૈયું રાખી ભલાઈના કામે કરી માણુસાઈ ટકાવી રાખજો. હૈયુ ઠેકાણે રાખા એ આજના પ્રવચનના સાર છે. મન, વચન અને કાયા એ ત્રણે યાગ ઉપર અને એટલે સંયમ રાખા મનશુપ્તિ-વચનગુપ્તિ–કાયગુપ્તિનું કડક
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
રીતે પાલન કરશે તે ઘોર ભયાનક પાપમાંથી તમારે આત્મા સહેલાઈથી બચી જશે. જ્યારે મન-વચન અને કાયા ઉપર સંયમ આવશે ત્યારે જ આત્મા ઉર્ધ્વગતિ તરફ પ્રયાણ કરશે.
મનને માંકડાની ઉપમા આપેલ છે. માંકડું જેમ મનમાં આવે તેમ કુદાકુદ કર્યા કરે છે તેમ મન પણ શીવ્ર ગતિએ દેહાદેડ કરે છે જેમકે ઘડીકમાં લંડન તે ઘડીકમાં ઓફીસે ઘડીકમાં લંકા તે ઘડીકમાં પેરીસ માટે જ કહેવું પડે છે આ માંકડા જેવા મનને સ્થિર બનાવજે અને ભુલાઈ ગયેલી માનવતાની સરીતાને ફરીથી અંતરમાં વહેતી કરવા માટે પ્રયાસ કરશે તે જરૂર એક દિવસ એ આવશે કે જન્મ અને મરણના ફેરાથી મુક્ત બની શાશ્વત સુખને પ્રાપ્ત કરશે. શુભંભવતુ.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
--- !
सम्यग दर्शन ज्ञ
धमनी સંસ્કૃત સાક (28ી ગુજરાતી તમાપૂજાતના પુસ્તકો ભારે
COM
' જશવંતલા૬ ૮૨૩૮, ૨પાસુરચંદ
3
4
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
रित्राणि मोक्ष मार्गः
SSSSS
ટકાઉ બાઇન્ડ
(સસ્ત૨ફા૨ન
ઉપકરણો છે. તિર્થધટો ઉછાપો
ક
G//i,
JUSSI
AEAEGH 03 aÊd
Ceppe Right
ગરધરલાલ 1. અમદાવાદ.
B ë ી #] GGAG૭ ૭ |
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ અમારાં નવાં પ્રકાશનો સતી સન્નારીની અમરકથા મહાસતી નર્મદાસુંદરી લેખક : મુનિ ભાનુચંદ્રવિજય આમુખ : ગુણવંતરાય આચાર્ય કીંમત : 2-8-0 | સ રકાર જાત ભાગ 1-2 છે જેમાં પૂ. પંન્યાસ પ્રવરના યાદગાર વ્યાખ્યાનો સંગ્રહ કરવામાં આવેલ છે. અવતરણકાર મુનિ ભાનુચવિજય શા. ચીમનલાલ પાલીતાણાકર કીંમત : 1-12-0 છપાય છે આ બાર પર્વની થા (ભાષાંતર ) પ્રતાકાર છપાય છે ? * - - પ્રાપ્તિસ્થાન (1) જસવંતલાલ ગીરધરલાલ શાહ 1238, રૂપાસુરચંદની પોળ–અમદાવાદ. (2) બેઘરાજ જૈન પુસ્તક ભંડાર ઠે. ગાડીની ચાલ–કીકાસ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૨ -