Book Title: Sankalit Sanskrit Niyamavali Author(s): Bhuvanbhanusuri, Divyaratnavijay, Abhayshekharsuri Publisher: Jayaben Ratilal Shah Jain Pathshala Catalog link: https://jainqq.org/explore/032142/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battttttttttttt saMkalita saMrata niyamAvalI preraka-Adya saMklanakAra parama pUjaya, vardhamAnataponidhi AcAryabhagavaMta zrImadvijaya bhuvanabhAnuM sUrIzvarajI mahArAjA parama pUjaya, paMnyAsapravara sva. zrI pavijayajI gaNivara ma. vartamAna saMklanakAra parama pUjaya adhyAtmayogI AcAryabhagavaMta zI.vi. klApUrNasUrIzvarajI ma.nA praziSya munivara zrI divyaratna vi.ma.sA. saMzodhaka vidvAna munivara zrI abhayazekhara vi.ma. prakAzaka jayAbena ratIlAla zAha jaina pAThazAlA derAsara pharIyuM baroDA benka vALI gallI aMjAra (kaccha) Anjar Kutch PIN 370 110 Copies - 1000 Rs. 25-00 Laserset on DTP by : HANSA COMPUGRAPHICS, Bangalore - 1 0 70530, Printed by : INDOVIJAY OFFSETS Bangalore - 40 che Res: 73274 SONG * Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % WITH BEST COMPLIMENTS FROM : @ @ 8 (1) @ @ @ @ @ Laxmipuri Jain Sangh Kolhapur Sha. Mishrimalji Gulabchandji Nahar, Bithora Kallan. Late Dalichandji Bhikamchandji Ostwal. Banaglore. Sanghvi Melawala Mahendrakumar Kundanmalaji, Bangalore. Sha. Pukhraj Hirachand C/o Baldota Bros, Bangalore. Smt. Jadavibai Pukharajji Chuupada Ahore (Raj). Sha. Uttamchandji Misrimalji Shrimal. (Marwad Junction) B.lore Sha. Hirachand Phoolchand & Co. Chickpet, B'lore. Ratanlal Bhanwarlala Hiran, C/o Hiran Charitable Trust, B'lore. Mayur Silk Emporium. Jumma Masjid Road, Bangalore. Sha. Kundanmalji Jitmal Parasmal. Bangalore. Sha. Pukhrajji Kaniramji Pandya, Sadadi (Rajasthan). Sha. Dungarmalji Punamchandji, C/o Bangalore Saree Udyog. Sankaria Silk Kendra, 73, C.T.St., Bangalore. Sanghvi Meghrajji C/o Mysore Paper suppliers (11) Ta Ta $(12) $(13) 8(14) 8 (15) Ta Ta Ta 14 Ta Ta % Ta ra prApti sthAna (1) prakAzaka- jayAbena ratIlAla jaina pAThazAlA aMjAra. (2) divyadarzana kAryAlaya 68, gulAlavADI trIjA mALe muMbaI-3. (3) lAlabhAI trikamalAla 456 e, zAMtinAthanI poLa, amadAvAda. Ta ra Ta ra Ta Ta Ta 4 Ta sva. mohanalAla jagajIvana zAha tathA sva.gulAbabena mohanalAla : zAha nA Atma samaraNArthe. zrI. ratIlAla bhAInA suputro sUryakAMtabhAI tathA tamAma bhAIoe A pustaka prakAzanamAM rU.7500-00 no suMdara Arthika sahayoga Apyo che. te badala dhanyavAda pAtra che. % Ta ra Ta ra Ta ura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azirvacanam ane nAM putaLuM tALu tattva ane madhuM zaka mo saMdhUna prAkRta mAM racAyelA che,te saMge, saMskRtanA prajA mATe kAcana simananuM2 navI bhI 494nAMga mATe bhAMg2AnI saMskRta be lU racAyelI che.khe tALu saraLa jaDe ke de emAM tuM ja vakspomAM khAsa lo nI A bUmAM na pati khelibrU mane jermInI ja AlekhanAra khAvelA che khabhAne viSe sAvA ne kA karavAmAM banA A bUruM khAyojana khaMdra kRti % ravi, viSNu yaMbila tadana sa khAdha che, ane bhAbharasika khAyAmAM bhinna svii pralanA viSma che. teNe A khAmomAM sAro parama vacce kema F nAM yudhdha lAbha haTAvI jAta, parine kula humartha saMskRta bhASAnA aA sAtA bane eja ma taMtra1 1, bilansa,ra nadapa, beMgalora vikma nabhAnusUi nArka glA pustakanA TUM/ko saMskRta bhASA sArI rIte sama naeNzanA lAmAM pUrNa kerA hera mana che (1) nAmanAM rUpo yaha pati nahiM, paraMtu khArI rIte maLavAnAM kharelAM bI eka dilajitanA 3pa ko javAnAM, hAtaH rAmaH rAmau rAmAH, rAmam rAmau rAmAn / jAmA ubh saMbodhyatva supta mAtra baeNMkananI rUpa, dAna, rAme) rAkham rAmAne rAkhama ne kema pI mAtra jananAM 12mAtmyam |jI ja dvitra lakhyuM saMbodhanana 1 A rIte badhA nAma vAmana pa gojanA mo, " rAma: 4 rAmempaH >> ne zana mAM maLete brhmabodha mATe ke naSA nathI ) he, bhAdrajI nI talA, mAsa samaya rojabu je jenAM 31 31 che. o rUponuM pArA va tuM lai enA upnamAM nathenA rUponuM pavyayaki pahele lakhana punarAvartana kyuM evuM kAvyonuM d 7 rAmANAm 7 rAmeSu (5) khmu, cosa prAika baeNnA dayakALanA tara kuMpaLa roja bane jAM (2) bU AtAM nAmonuM pa Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000 0 0 0 prAstAvika kiMcita eko'pi zabdaH samyakprayuktaH svarge kAmadhugbhavati A paMkti zabdaprayoganI mahattA darzAve che. tIrthakaranI vANI 3pa guNothI yukta : hoya che. temAM vANInA doSothI rahitatA paNa eka guNa che. susaMskRta zabdonI A mahattA * che. jema apazabdo azAMtinA bIja vAvI barabAdInA kAraNa bane che, tema suvacana paNa jo susaMskRta na hoya, to AMdhI sarjI zake che. 'gadhIvata' nA sthAne 'kaMpIyatA' zabda sarjelo itihAsa suvidita che. tethI zabdone sabhya saMskArita banAvavA vyAkaraNanuM jJAna khuba Avazyaka che. vyAkaraNane yAda karIe eTale saMta vyAkaraNanA be mahAna praNetA yAda AvyA vinA na rahe. vartamAnamAM zrI pANIni ane kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrasUri mahArAje banAvelA vyAkaraNo ja prAya: paThana-pAnamAM che. A banne mahApuruSoe vyAkaraNanA niyamonuM sUtrabaddha saMklana karI saMskRtabhASAne sAyanTIphIka bhASA (SCIENTIFIC LANGUAGE ) - sizzy22 AL COMPUTER LANGUAGE) banAvI dIdhI che. gaNitanA nirapavAda siddhAntonA AdhAre vartatuM komyuTara saMskRta bhASAne sauthI propara bhASA ( proper language) gaNe che. bhagavAnanI AjJAmujaba jIvana vyatIta karatAM sAdhu-sAdhvIone divasabharamAM 15 klAkano svAdhyAya karavAno che. saMskRta bhASAmAM nibaddha suvizALa sAhityanA adhyayana vinA te zakya nathI. Ama saMskRtabhASA badhAe ja abhyAsa karavA yogya che. ane tethI saMskRta vyAkaraNanuM jJAna khuba Avazyaka che. vartamAnakAlInajIvonAAyuSyaane medhAnI alpatA joIpa.pU. nyAyaviAda, vardhamAnataponidhi A.de.zrI.vi. bhuvanabhAnusUrIzvara ma.nA ziSyaratna laghubaMdhu saMprAptasamAdhi sva. paM.pU. pavavijaya gaNivare "aiyugIna jIvo kevI rIte zIghra-saraLa tAthI saMskRta vyAkaraNanuM jJAna meLave evI karuNAbhAvanAthI prerAi uparokta mahAvyAkaraNomAMthI cUMTI cUMTI mahattvanA niyamonI rUparekhA dorI. ane pachI to siddhAnta mahodadhi Ade.zrI.vi.premasUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyamAM e saMklananA AdhAre adhyayanano zirasto cAlu thayo. anya samudAyo paNa AkarSAyA. vAraMvAra e niyamAvalInI mAMgaNI thatI. A Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * A badhI vAtane dhyAnamAM lai pa.pU. suvizALa garachanAyakaAcAryavaryazrI vi. bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanI preraNA ane kRpAthI pa.pU. adhyAtmayogI AcArya deveza.mI.vi. kalApUrNasUrIzvarajI ma.nA ziSya pU. viddharyazrI kalAprabha vijaya.ma.nA ziSyaratna vardhamAna tapasvI thI divyaratna vijaya mahArAje khaMtathI e niyamAvalI nuM saMklana karyuM. pU.nyAyakuzAgradhI mArA guruvaryazrI abhayazekhara vijaya mahArAje sUmadaSTithI AmUlacUla nirIkSaNa hovAthI A saMklananI upAdeyatAmAM jambara vadhAro thayo che. saMskRta vyAkaraNanI A koi TekSa buka (Text Book) ke rensa buka (Reference Book) nathI. paraMtu niyamasaMklanano eka alpa prayAsa mAtra che. tethI sudhArA vadhArA aMgenA sUcano AvakArya che. saMskRta abhyAsuvarNa niyamonI noTa banAvavAnI kaDAkUTamAMthI bace, ane eTalo samaya niyama yAda rAkhavAmAM ane rUpono pATha karavAmAM phALavI zake, eja zubha udeza che.paripUrNa thAya tevI abhilASA che. A granthasarjanamAM Arthika sahakAra dAtAo tathA FreepaperdenAra mahAnubhAvo dhanyavAdapAtra che. teo badhAno ullekha anyatra karela che. aneka munivarone anekavidha sahakAra prApta thayo che. e Na avismaraNIya che. Hansa Compugraphics nA pArTanarazrI azvinabhAI, kalpeza, tathA tejasa ane Indo Vijay OffsetnAvijayabhAe zIdhra-suMdara komyuTara TAipa kampojhIga ( computer type composing ) ane prinTIMga printing) krI ApyuM che. teo paNa dhanyavAda pAtra che. ane sahu koI saMskRta bhASAnA mAdhyamathI zAstra adhyayana dvArA saMskRta jIvana jIvI zreya: pAme tevI zubhecchA. BANGALORE 11 th MAY 1989 mu. ajitazekhara vuiM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 , 29 viSayAnakama 1) vArNa vicAra 1 25) zvastana, sAmAnyabhavi, kriyAti. 2) zabda tarUpanA prakAra AzIrvAdArthanA niyamo 3) kALanA cha-arthanA cAra bheda 26)parokSa bhUtakALanA niyamo 4) gaNa-gaNakArya svarUpa 27)aghatana bhUtakALanA niyamo 5) 146, tathA 10mAM gaNanA niyamo 28)saMkhyAvAcaka zabdo 6) cArakALanA pratyaya-tathA niyamo 29) saMkhyApUraka zabdo 7) svara saMdhi 1 30) aniyamitanAmanA rUpo 8) saMdhi na thavAnA sthAna/choDavAnAmu 6 7 31) svAmitvadarzaka pratyayo 9) vyaMjana saMdhi 3ra) svi-pratyaya 10)visarga saMdhi 13 33) adhiktA-zreSThatA darzakavizeSaNa 11) vibhaktinI samajuti 34) prerakarUpanA niyamo 12)vAkyaracanAnAM niyamo 35) icchAdarzaka (sanana) 13) karmaNi prayoganA niyamo 21 36) 19 pratyaya 1) vyaMjanAntanAmonA niyamo pratyaya 24 37) samAsa prakaraNa 15) hetvartha vagere dattanA niyamo 8) kanda samAsa 16) pahelI bukanA aniyamita dhAtuo 33 39) tapuruSa )vibhakti 17) bIjI bukanA gaNonA cArakALanA (2) nartapuruSa ) karmadhAraya 1 niyamo 35. 8) 5-8 gaNanA niyama () dvigutapuruSa 5) prAdi. tapuruSa 11 19) navamo sAtamo gaNa 6) gati tatparuma 7) upapada tapuruSall' 20) bIjA gaNanA niyamo 40) tatpa.nA uttarapadamAM pheraphAra 21) trIjo gaNa 41) tatpa. mAMliMga vidhAna rara) seTa, veTa, aniTa kArikAo 45 42) bahudIki samAsa 43) avyayIbhAva samAsa . . . . . ' 23) zvastana bhavi Adi cArakALanA 47 pratyayo jaja) karmathatihAra samAsa . . . - 2) cha kALanA sAmAnya niyamo ja5) susupsamAsa/pUSodarAdi samAsa . . . 46) kUdana pratyayonA niyamo 47) takti prakaraNa saMhA e.eka vavacana vartaka vartamAnakALa bI. bIjo, nagnatIya vAta. zastana bhUtakALa ada aghatana bhUtakALa. sAmA = sAmAnya. bhavi. = bhaviSyakALa.pu. = puNya vibha. = vibhA tapura tapuruSa = dvivacana, bahu = bahuvacana pa. para. parasmapada A. Atmapada 3 48 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kula varNa + 46 temAMthI.... svara +13 vyaMjana + 33 = 46 vyaMjananuMvargIkaraNa - (1) deg 13 aghoSa vyaMjana. (2) deg 25 sparza vyaMjana -> 020 ghoSa vyaMjana. = 33 kaMThya na tAlayana 44 4 mUrdhanyana p daMtyana ohma na zrI naMdIkara pArzvanAthAya nama: uSmAkSara 19 0 dIrgha svara * F* v p* \s o 0 - anusvAra gha.meM / : visarga dA.ta. maiM / 25 sparzavyaMjana F 5 4 O hAsya svara - 6, 6, 3, RR, tR = 33 anunAsika gh 1 3 uSmAkSara 4 aMta:stha (ardhasvara) 5 1 mahAprANa aMta:stha mahAprANa | | 94 6 20kahe che. -13 aghoSa 20 ghoSavAna 5 anunAsika ane 4 aMta:stha vyaMjana sivAyanA 24 vyaMjana Ta kahevAya O sivAyanA vyaMjana 20 kahevAya. * uparokta 9, 3 uSmAkSara ane haiM svara vicara svara-13 temAMthI.... F 43 44 - sAdA + Ja, rUM,, , () - saccAra - , i, o, gau = 4 - hasva svara pa - dIrgha sAdA svara - 4 - dIrgha sandhyakSara - 4 4 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ >> ke ke ke ma + rU ke huM = 4 - ma + 5 = ? | mA + ke 5 = go | A + ga = gau - zabdanA be aMza - 1. prakRti A cAra svara A rIte saMdhithI banatA hovAthI saccakSara kahevAya che. 2. pratyaya 1. prakRti 2. pratyaya dhAtu nAma dhAtu - |nAma ke dhAtu je mULa zabdo yiAne jaNAve che. dA.ta. "pa" vat "nam' vagere... ke nAma - je mULa zabda vastune jaNAve che. dA.ta. pRda "vIta "nRpa' vagere... ke rUpa mULa zabdo parathI je zabdo vAkya prayogamAM bolAya tene rUpa kahe. rUpa be prakAre 1 dhAtuM + pratyaya = dhAtunuM rUpa dA.ta. vati | 2 nAma + pratyaya = nAmanuM rUpa dA.ta. ninaH | 1dhAtu parathI je zabda bolavAmAM vaparAya te dhAtunuM rUpa kahevAya. .ta. 'pati' 'vati ityAdi. 2 nAma parathI je zabda bolavAmAM vaparAya te nAmanuM rUpa kahevAya. gha.ta. nina: "mAtA ItyAdi.... saMyakata vyaMjano = joDAze * 2 +5 = 8. * 5 + 7 = 9. * 6 + = * s + = + 2 = . * 6 + 6 = 6 * n + ga = . ' + 5 = . t + = 2. * 6 + da = . * va + ta = $/ta. + 1 = * 6 + = he. 0 6 + ta = * 6 + = * 6 + na = * 6 + = hR. * 6 + ma = 8 * + + = * s + s + ra =stra * 2 + kha = kriyApadanA rUpo cha kALamAM ane cAra arthamAM thAya che. arthAta dhAtune pratyaya lAgIne thatA rUpo dasa prakAranA che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kALanA cha bheda na vartamAna kALa, bhUtakALa traNa prakAre, bhaviSyakALa be prakAre. VO vartamAna kALa vartamAnanI kriyAnuM sUcaka rUpa te vartamAkALanuM rUpa. gha.ta. sa gucchati = te jAya che. 0 bhUtakALa - (1) hyastanabhUtakALa (2) adyatanabhUtakALa (3)parokSabhUtakALa. (1) bhUtakALamAM thayelI kriyAnuM sUcaka rUpa te hyastanabhUtakALanuM rUpa. dA.ta. so macchat = te gayo. (2) 24 klAkamAM thaI gayela kriyAnuM sUcaka rUpa te adyatanabhUtakALanuM rUpa. ghAta so gAma = te gaikAle gayo. (3) A aitihAsika vAta jaNAvatA, B aNagamatI vAtane sAva uDADI devA mATe bolAtA atyaMta jUThA ane C abhAna avasthAmAM bolAtA-- vAkyomAM parokSanA rUpo vaparAya che. dA.ta. 2 rAmo ronA vamUva = rAma rAjA thayo. b eke bIjA para AkSepa karatAM kahyuM te kAnapuramAM corI karI tyAre e vAtane UDADavA bIjo kahe huM kAnapura gayo nathI. ahI parokSakALanoprayogathAya. arthAta... garlDa #Anapura ne nAma c nidrAthI marda vitattApa = nidrAmAM meM vilApa karyo *traNe bhUtakALanA sthAne adyatanabhUtakALa no prayoga paNa thAya che. *posa ane adyatanabhUta nA sthAne hyastanabhUta no prayoga paNa thAya che. O bhaviSyaphaLa - 1. zyastanabhaviSyakALa 2. sAmAnyabhaviSyakALa. 1. bIje divase thanArI kriyAnuM sUcaka rUpa te zvastanabhaviSyakALanuM rUpa. .ta. sa o nayapure anta = te AvatI kAle jayapura jaze. 2. koi paNa bhaviSyamAM thanArI kriyAnuM sUcaka rUpa te sAmAnyabhavi nuM rUpa. dA.ta. sa nAgapura madhyati = te nAgapura jaze. *zvatanabhaviSyanA sthAne sAmAnyabhaviSyano prayoga paNa thAya che. arSanA cAra prakAra - 1AjJArtha. 2 vidhyartha ukiyAti cartha AzIrvAdArtha. V1. AzAI - koIne AjJA karavA ke potAnI icchA jaNAvavI vagere arthamAM A arthanA (pratyaya yukta) rUpo vaparAya che. jemake pitA putrane AjJA kare ke "ghaDo lai Ava' tyAre paramAna evo prayoga thAya. mAre sAmAyika karavuM che. (karavAnI icchA che) to 'marda sAmayi ravALi' evo prayoga thAya. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vitha - Ama karavuM joie ityAdi vidhi jaNAvavAnA arthamAM ke saMbhAvanA vagare arthamAM A arthanA (pratyaya yukta) rUpo vaparAya che. dA.ta. (1) zrAvake ubhayaTaMka pratikramaNa karavuM joIe. zrAva 35yad pratikramAM pharyA (2) teno Aje AvavA saMbhava che.="so mAM chetu ' 3. kriyAtipacarya - prathama kriyA para bIjI kriyA AdhAra rAkhatI hoya tyAre A arthanA (pratyaya yukta) rUpo vaparAya che. A kiyatipasyarthane satArtha paNa kahe che. temaja AnA rUpo traNe kALanI saMbhAvanAmAM vaparAya che. .ta. jo te bhAsyo hota to pAsa thAta __ = 'apaThiSyat tarhi uttIrNo abhaviSyat / / 4. AzIrvAdAI - koIne AzIrvAda ApavA ityAdi arthamAM A arthanA (pratyaya yukta) rUpo vaparAya che. a.ta. tAruM kalyANa thAo= "tava jyA mUyAt uparokta cha kALa ane cAra arthamAMthI be kALa ane be artha gaNakArya sahita che. vartamAnakALa, ghastanakALa, AjJArtha vidhyartha) ane...zeSa cAra kALa ane be artha gaNakArya rahita che. (adyatanabhUtakALa, parokSabhata 0 zvastana/sAmAnyabhaviSya 0 kiyAtipatyartha/AzIrvAdArtha) * gaNa eTale zuM? eka sarakhA rUpavALA dhAtunA samudAyane gANakahe che. saMskRtamAM tamAma dhAtune dasa gaNamAM vibhAjita karelA che. gaNarya eTale zuM? te te gaNanA vikaraNa pratyaya lAgatA dhAtumAM thatA pheraphArane gaNakAryakahe che. prathama thakamAM - gaNakArya sahitanA kALa/ arthano samAveza che. tethI cAra (1, 4, 6, 10) gaNanA dhAtuonA be kALa (vartamAna/ ghastana) nA ane be arthanA (AjJArtha7 vidhyartha) rUpo Avaze. dvitIya bukamAM- gaNakArya rahitanA kALa/arthano samAveza che. tethI cha (2, 3, 5, 7, 8, 9) gaNanA dhAtuonA uparokta be kALa ane be arthanA rUpo temaja daza (1thI10) gaNanA zeSa cAra (adyatana/parokSabhUtakALa ane zvastana / sAmAnya bhaviSya kALanA ane be (kiyAtipatyartha/AzIrvAdArtha) arthanA rUpo Avaze. dhAtu + gaNanI nizAnI aMga. aMga + kALano ke arthano pratyaya = 5 bane. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNa 3-> *** paka a na,n dhAtunI vacce Ave. u nA,nau,n nu aya vikAraka. 1lA, 4 thA, 6 ThThA ane 10 mAM gaNanI nizAnImAM aMtema hovAthI te Ja kArAMta aMgavALA kahevAya che. tenA rUpo karavA sarala che. tethI A cAra gaNane prathama bukamAM lIdhA che. vikAraka- je gaNanI nizAnI lAgatA dhAtunA svaramAM pheraphAra thAya te nizAnI vikAraka kahevAya ane na thAya te avikAraka kahevAya che. dhAtune gaNanI vikAraka nizAnI lAgatA dhAtunA svaramAM yathAsaMbhava pheraphAra thAya te pheraphAra be prakAranA thAya - guNa ke vRddhi dasa gaNanI nizAnIo nizAnI rana guNa+ Ja vikAraka 0 0 dvirukti. ya >>ja gaNa *'+ meM + Ja ***** guNa vRddhidarzaka koSTaka ***** a iI 3, , tR, a o ar al A au Ar Al cothA ane chaThThA gaNanA dhAtuone gaNanI nizAnI lAge tyAre dhAtunA = -no svaramAM leza mAtra pheraphAra thato nathI. dA.ta. *nRta nRt + ya + ti = = - *sa 1904 nRtyati = te nAce che. (gaNa cotho) *'sukha'na| mRt + Ja + ta = mRti = te sarje che. (gaNa cho) 2pahelA gaNanA dhAtuone gaNanI nizAnI lAgatA aMtya koi paNa svarano ane upAMtya hastasvarano guNa thAya che. dA.ta. nI'- nI + a ne ka 5 nizAnI eTale vikaraNa pratyaya. nizAnI - mo + Ja Ja = nava (aMga) nati (rUpa) = mava (aMga) mati (rUpa) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * budh + budha+a = bodh + a = bodha (in) bodhati (35). 2.dazamA gaNanA dhAtuone gaNanI nizAnIya lAgatA aMtya koi paNa svaranI ane upAMtya nI vRddhi thAya. temaja upAMtya hasvasvarano guNa thAya che. au... *'dR'+ dR + aya = d+ Ar + aya = dAraya() dArayati (35) * ghuS + ghuS + aya = ghU + o + S + aya = ghoSaya (in) ghoSayati (35) a516 kath, gaNa, rac, prath, spRha, mRg // 7 tumao samai gaNanA hovA chatAM dhAtunA svaramAM guNa/vRddhi thAya nahiM. u.d. * kath- kath + aya = kathaya (1) kathayati (35) ... kAthayati 35 na. thAya. kriyApadanA rUpo banAvavA mATenA pratyayo be prakAranA che. 1. paraaipadI pratyaya. 2. AtmapadI pratyaya cAra #LanA pratyAya parasmapadI AtmopadI 1 vartamAnakALa eka 0i bahuvacana eka ddhi bahu prathama 135 + mi vas mas / e vahe mahe dvitIya 535 + si thas tha se ithe ve tRtIya 535 + ti tas anti te ite ante Re 2. hAstanabhUtakALa xyama 135 + : am va ma dvitIya 535 + s tam ta || tRtIya 535 + t tAm an / thAH ta vahi mahi ithAm dhvam itAm anta 55ma 15 + Ani Ava dvitIya 535 + 0 tam tRtIya535 + tu tAm 3. Ama ta antu Avahai Amahai ithAm dhvam itAm antAm tAm Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama 135 + Iyam Iva dvitIya 535 + Is Itam tRtIya 535 + It ItAm ja vidhyartha Ima Ita / IyuH / Iya Ivahi Imahi thAH IyAthAm Idhvam Ita IyAtAm Iran 1ma thI ane thI zarU thatA pratyayanI pahelA aMganA aMtya ga no nA thAya che. ane 4 thI zarU thatA pratyAyanI pahelAM ma no lopa thAya che. ...*'gama(gaccha)'+ gaccha + mi = gacchAmi / gaccha + am = agaccha + am = agaccham / 2. hyastana, adyatana ane kriyAtipacarthanA pratyaya lAgatA vyaMjanAdi dhAtunI pahelAM ma no Agama thAya che. ane svarAdi dhAtumAM AdyasvaranI vRddhi thAya che.. .ta. dAktanabhUtakALa adhatanabhUtakALa kiyAtipacara gam+ agacchat. agamat. agamiSyat. upasargavALA dhAtumAM upasarga ane dhAtunI vacce A kArya thAya che. au.to ava + gam = avAgacchat / 12 saMdhi 5 (-15 minI 1. a A + a A = A . * a + a = A. u... atra + azokaHH = atraashokH| * a + A = A. .. jina + AjJA = jinAjJA / ___ * A + a = A. u. zAlA + atra = zAlAtra / * A + A = A. ... AjJA + AdaraH = AjJAdaraH / Del: 2.... no 12 'a' sUyA a15 ane, 'A' suuy1|| a19 bhUya che. .. * atrA'zokaH / * jinA''jJA / 2. a A +syAhI i, u, R, lu - baMne svaranA sthAne pachInA svarano guNa thAya. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meTate ... a A + i I = e a A + u U = o - a A + R R = ar a A + lu 3 = al u... atra + iti = atreti / * dina + IzaH = dinezaH / * mAlA + icchati = maalecchti| * ramA + IzaH = ramezaH / * sUrya + udayaH = sUryodayaH / * mahA + RSiH = maharSiH / * vRkSa + Urdhvam = vRkSordhvam / * sidhda + RSiH =siddhrssiH| * krIDA + unnati = kriiddonntiH| a a A + e ai = ai (jane 12 bhaNIne) a 3 A + e = ai a A + ai = ai .... atra + eva = atraiva / * sadA + eva = sadaiva / * atra + airAvataH = atrairaavtH| * mAlA + aicchat = mAlaicchat / 4. a A + o au = au (jana spa2 bhaNIna) 3... jina + oghaH= jinaughH| * bimba + oSThaH = bimbausstthH| * gada + auSadhiH = gadauSadhiH / 5.65 hI i, u, R, la + satIya 12 = potapotAno 252 / / a... nadI + IzaH = nadIzaH / * vAri + iti = vaariiti| * madhu + udakam = madhUdakam / * kartR + Rte = kartRte / 6.253I i, u, R, + vitIya 12 = maza: ya, v + [Readlya 212. gha... * nadI + atra = nad + y + atra = nadyatra / * madhu + iti = madh + v + iti = madhviti / * pitR + AjJA = pit + r + AjJA = pitrAjJA / |5. e, ai, o, au, + a n 12 r = maza: aya, Aya, av, Av + a5 252 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 1 : + ghaAta * mate+mAtmAnam = ma + + AtmAnam = macatayAtmAna garavI + 3tvatata = an + Av + 3tvatataH = avAvu~tataDA uparokata gad gat vagerenA r r no vidhelopa thAya che. ane... tyAre pharIthI saMdhi thAya nahi. .ta. tamai rUti = tasmati = tasmA ti | * 1 + ta = rAmayiti= rAma ti ! * gathvI + 3tvatataH = navInuvaMtati = azva 3tyatataH | * manyate + AtmAnam = manyatayAtmAnam manyata AtmAnam / nIcenA sthAnomAM sAMdhi thAya nahiM. | 1. koipaNa nAmake dhAtunAddhivacanane aMte rahela dIrgha chuM "ka" ke "' pachI koi paNa svara Aveto saMdhi thAya nahi dA.ta.0 + Arohanti = zirIgaronta .. * vanya + gamU = vegam | 2. padanA aMte che ke je Ave to saMdhi thAya nahiM. parantu pAchaLanA mano lopa thAya che. ane kyAreka avagrahacinha mUkAya che. eno uccAra thato nathI. .ta. * vane + garavo gati = vaneDoti | 3. gamI ke an + koi paNa svara dA.ta.0 gamI + maravA = saMdhi thAya nahiM _| = manImavA | ja. 1thI 7 sudhInA svara + hastha 28 = virbhe saMdhi thAya. ane jayAre vikalpa saMdhi thAya nahi tyAre parvano dIrdhasvara hasva thAya. dA.ta. pitA+afSa = vitarSi athavA pitaRSiH | | saMdhi chUTI pADavA mATenA keTalAka muddAo - 1. 5 kArAMta zabda pachI repha(6) hoya to tyAMga kema no tra sAthe saMdhi hovAno saMbhava che. . ta * sirSa siddha + trividA * maharSi mahA + RSiH | Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. saMyukta vyaMjananA ane 'p,b,' hoya to tenI jagyAe anukrame rU, 3, RR * svaranI saMbhAvanA samajavI. ane saMyukta vyaMjana upara je svara hoya tene pachIno svara samajavo. A.ta.<= 'ayyatra + api + atra / 'dhAtratra' + thAtR + atra|miita' - madhu + ti / 3. a saMbhavita saMdhi sthAne ga * pachI * hoya to 'T' " ? *ga' pachI 'va' hoya to 6 " * A" pachI 'T" hoya to * pachI va" hoya to sau * samajavA. 6 9 ane 6' para je svara hoya, te pAchaLano svara emaja rahe. = dAta 4 manyatayAtmAnam manyate AtmAnam / , 9 b sAmAnyathI be svaranI saMdhi thayela na hoya to visargano lopa thayela samajyo. athavA to * V,o ' nI jagyAe 'a' ane te,au nI jagyAe 'A' thayela samajavo. dA.ta. A rAma icchati = JAma: kRcchati / athavA... me kRti / 4 manya iti manye iti / vyaMjana saMdhi * sparza vyaMjana 25 5 anunAsika = (20) 1 = 0 - * 20 + 3 uSmAkSara + 6 = (24) (kSudra) 134 1. 20 + aghoSa svavargano prathama vyaMjana + aghoSa. = 3. 20 + = svavargano anunAsika athavA svavargano trIjo vyaMjana thAya pratyaya sivAyano anunAsika A.ta. Ar + t + ta = huM' 10 2 201 ghoSa ke pratyaya sivAyano svara = sva vargano trIjo vyaMjana + ghoSa ke pratyaya sivAyano svara &k & v + ma = udgama 14 vanAt + Agacchati vanAdAgacchati / paNajo pratyayanosvara hoya to A saMdhi na thAya.paNa svara vyaMjanamAM bhaLI jAya. dA. ta. A mat + A - mA thAya. paNa maravA na thAya kemake 'A' svara pratyayano che. dA.ta. A tar+mura = = ti = - pratyaya sivAyano anunAsika tanmurAri / tti / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo. pratyayano anunAsika hoya to pUrvano nitya anunAsika thAya che. u... 0 vAg + maya = vAGmaya / 0 cit + maya = cinmaya / 4. 20+ha hoya to ha sthAna pUrvanAvanoyotho vyaMzana yAya. u... ud + hAra = uddhAra / . vAg + hastau = vAgghastau / 5. 20 + 206nI himAMz + 252, ardha52 anunAsira = 20 + vilpe cha +912, ardhasva2 anunAsi u.t.. avadat + zaThaH = avadatchaThaH / ane...niyama 14 thI avadacchaThaH / . 6. pahAte n 5i + c cha, T Th, t th + . adhuTa hocato = anusvAra ane.. . c cha, T Th, t th + adhuT / anu me z S s / (dhuTa sipAyanazana ane. 12) u.to narAn +ca= narAMzca / 7 narAn + TIkate = narAMSTIkate / 0 biDAlAn + tADayati = biDAlaoNstADayati / 7. me 154mAM n + mAkSara r , ha.. .) = anusvAra + mAsa2 ra 3 ha ud0 vidvAn + s + au = vidvAMsau / . han + si = haMsi / 7 ran + ramyate = ramyate / 8 n + l - u.ta. asmin + loke = sAnunAsi l + l - = asmilloke / 9 yAntasya52 52 G N n + o 12 = G N n 14ya + I // 12 uto bhagavan + iti = bhagavanniti hAsya2 52 G N n hoya, to sAniyamanAn. # bhagavAn + atra = bhagavAnatra 6. R S pachI panta na Ayeto n no N thAya che. jenI pathye dhya, Adhya, ya, va, ha, 12 Aye to / n no N thAya che. u.a@ Rna = RNa / 7 pra + namati = praNamati / ' 0 rAma + ina = (rAmena) rAmeNa / 0 pUrvAhna pUrvAhaNa / parantu, narAn mAM narANa nathAya ubha n uid. cha. ( apavAda - jo jUnI pAchaLa tarata daMtyavyaMjana hoya to ? no jU na thAya.) : 11 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ___... 'ramante' sAsthAne. 'ramaNte' na thAya,bha n pachI tya ta che. 1417. mpa zavyaMzana ! = anusvAra ke pachInA vyaMjananA vargano anunAsika +parza vyaMjana. ud.0 grAmam + gacchati = grAmaM gacchati ath| grAmaGgacchati / . sam + bandhaH = saMbandhaH atha sambandhaH / 12...: / m . + ya v l ... sam + yacchati = anusvAra 3 ___ = saMyacchati sAnunAsi - y v l atha to y v l !'' _ sayyacchati / 413. m + r mAsaha 7 ... grAmam + rakSati = avazya + r mA23 ha | = grAmaM rakSati / anusvAra vanam + sarati =vana sarati / . bAlam + hasati = bAlaM hasati / 14. uaeya vyaMnA yogamAyanoTAmo yathAya. - | murdhanya vyaMjananA yogamAM daMcano teTalAmo mUrdhanya thAya. u.tat + TIkA = taTTIkA / mArSa + ti = mArTi / - t| tat + ca = tacca / tad + jJAtvA = tajjJAtvA / sa .. avadat + chaThaH = avadacchaThaH / ____ 15. tya+ la - ... bhagavat + lIlA ___ - l + la _ = bhagavallIlA / 16. 6152, mA adhyayasano A + cha = spas52, mA adhyayasano A + ccha ...) ava + chidyante = avacchidyante / pari + chedaH = paricchedaH ) mA + chinddhi = mAcchinddhi / / A + chidyante = Acchidyante / 17.hI-52. + cha .... lakSmI + chAyA __ = hAIs52 + ccha vidaye thAya - = lakSmIcchAyA / lakSmIchAyA / / 18. a A sipAyana spa dhya + s H = a A sipaayn| 12 ya ra + Sa ii .d.) vAk + su = vAkSu / / rAme + su = rAmeSu / 12 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11319. 5nta s no visarga thAya che. ..* zanais zanais = zanaiH zanaiH / / 20. 54Anta s r + aghoSa zUnya -ut * punar + punar = visarga + adhoSa zUnya - = punaH punaH 21. r + r d + da Aye to pUrvano ra da sopAya ana tenI pUrvano s52 hAI thAya cha. .d. * punar + rathena = punArathena / * lida +Dhi= lIDhi / * hariH rakSati = harir + rakSati - harIrakSati / | 22. sam, pari, upa + kR . sam + kriyate = saMskriyate / sam, pari, upa + skR - * pari + kAraH pariSkAraH . upa + kAraH upaskAraH / || niyama srvtr|| 5to nathI. u... upakAraH / 23. c j + 24mAno dhoSa vyaM -ut. vAc + bhyAm - = g + 24 bhAMno ghoSavyaMzana = vAgbhyAm / 24. c , j + adhoSa vyaMzana Fut. * vAc + su __ = k + aghoSa vyaM - - vAkSu / 25. nAmanA padanA ane aneka vyaMjana Ave to prathama vyaMjana rahe bAkInA vyaMjana lopAya ane prathama vyaMjananA sthAne svavargano prathama ke tRtIya vyaMjana thAya che. ud * marut + s = marut : marud / 26. ud + sthA1 d. * ud + sthAya = ud + thAya ___ = ud + thA _ = niyama pAthI. utthAya / / 27. me 11 5 i r + k kh 3 pa ph = S + k kh 3 p ph au.t.* nir + kAzaH = nisskaashH| * nir + khanati = niSkhanati / * nir + padyate = niSpadyate / * nir + phalam = niSphalam / visa "1. a + visarga + a dhoSa - ud * naraH + aTati na bhaNIna o + a ghoSa / = naro'Tati / * naraH + gacchati = naro gacchati / / 2.a+visa + a sivAyano 252 | u.t.* naraH + icchati - a+ visanolopa+ a sivAyano52 - = nara icchati / 13 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . A : : : jo lona dhaav| . = A + visarga do5 + 2523 dhoSa vyaMjana ... * narAH aTanti = narA aTanti / * narAH icchanti = narA icchanti / * narAH gacchanti = narA gacchanti / NOTE :- ra bhUrdhanya SnA sthAna visarga thaye hoya. to rota niyama na lAge.paraMtu ? ke 6 mA svara bhaLI jAya. d. punaH Agacchati = punarAgacchati / // 4. a A sipAyano sva2 + visarga + 2523 ghoSavyaMzana = a A siAyano 252 + r + 252 ghoSa vyaMjana d. * hariH + gacchati = harirgacchati / ___* hariH + aTati = hariraTati / 5.visarga + c cha, T Th, t th .. ___z + c ch - * rAmaH + calati = rAmazazcalati / S + T Tha, * rAmaH + TIkate = rAmaSTIkate / s + t th - * rAmaH + tarati = rAmastarati / visarga + z S s 1 . bAlaH + zAmyati - vikSye / z S s - = bAlazzAmyati / bAlaH zAmyati / z S s / * bAlaH + SThivati = bAlaSSThivati / bAlaH SThivati / bAlaH + sRjati = bAlassRjati / bAlaH sRjatiH / 7 visarga + z S s + aghossvyN04| = vistA5 + z S s + adhoSavyaM athavA z S s ..* niH + spRhaH = niHspRhaH / * nispRhaH / * nisspRhaH / 8||dhym saH bhoH, eSaH + vyaMzana-_ut. * saH+gacchati = visanolopa + vyaM - - sa gacchati / * bhoH + janAH - bho janAH / * eSaH + ramate = eSa ramate / 9 visargano lopa thayA pachI saMdhi thAya nahI ut * rAmaH icchati = rAma icchati / / 14 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktinI samajatI | prathamA vibhakti ktane lAge. dvitIyA vibhakti kamane lAge. tRtIyA vibhakti karaNane lAge. caturthI vibhakti saMpradAnane lAge. paMcamI vibhakti apAdAnane lAge. chaThThI vibhakti saMbaMdhane lAge. saptamI vibhakti adhikaraNane lAge. ane.. aMtanI vibhakti saMbodhanamAM lAge. koNa kare che? - . joti ? gujarAtI pratyaya 1. : 1 koNa? Jrameza 2. kim zuM? Tim (zUnya) 3. vena zenAthI? hastena vaDe, dvArA) 4. kasmai zA mATe? zugRhoya ] mATeT vAste, sAru, khAtara.) (konA mATe) kasmAt zemAMthI? muviMDA| mAMthI|pAsethI, uparathI, nelIdhe.) 6. varca, konuM? | devasya || nI no, nI, nanA, roTarI, rurA) 7. varmina | kayAM?' mApa | mAM |nIce, upara, aMdara, viSa, aMge) 1kiyAno kartA. - A che kAraka kahevAya che. 2.kriyAnuM karma. NOTE:- kriyApadane lIdhe thatI vibhakti 3.kriyAnuM karaNa. te kAra vibhakti kahevAya che. 4.kriyAnuM saMpradAna ... vRkSAt patati / rathena gacchati ramezaH 5.kriyAnuM apAdAna grAmam / mahezaH rAmazca gacchataH / 6. kriyAnuM adhikaraNa II kriyApadanA sivAyanA padane lIdhe lAgatI vibhakti upapadavibhakti kahevAya. dA.ta. maheza rAmeLa sad gacchati | 15 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vAkaca racanA vAnA niyamo dhAtanA kyA arthamAM kai vibhakti? | udAharaNa 1. jam vagere dhAtumAM javAnA sthAnane dvitIya lAge. gAma nacchati | kyAreka caturthI paNa lAge che. | grAmAya gacchati / 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2. d zat vagere | je kahevAnuM hoya tene dvitIyA. dhAtunA arthamAM.. jene kahevAnuM hoya tene dvitIyA. catuthI ke SaSThI lAge. uM, nupAya, nRpa thAM thata 3.zI mA ane A dhAtuo jo madha upasarga sahita hoya zista to je sthAne kriyA thai hoya te | madhyAsama | sthAnanA nAmane dvitIyA lAge. mArohati | 4. A + + dhAtu | jayAM caDhavAnuM hoya tene dvitIyA | (AroharaNa karavAnA vibhakti lAge che. arthamAM) 5. pR6 dhAtu. jenI spRhA hoya ene caturthI ke vizve dvitIyA paNa thAya. movAya pRdayati | moH mRdata 6. prati + rA dhAtunA arthamAM nA badalAmAM ApavuM' e arthamAM ApavAnI vastune dvitIyA vibhakti lAge ane. badalAmAM levAnI vastune paMcamI vibhakti lAge che. tailebhyo mASAn pratiyacchati talanA badalAmAM | aDada Ape che.) *** *** 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 16 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhNabhyo modakAn dadAti / yacchati 7. rA(trIjo gaNo | jene ApavAnuM hoya ene catuthI (chuM ) vagere | ane je vastu ApavAnI ApavAnA arthavALA hoya tene dvitIyA vibhakti dhAtuomAM. lAge che. 8. mR vagere smaraNa | jenuM smaraNa hoya tene dvitIyA | arthavALA dhAtuomAM. athavA...chaThThI vibhakti lAge. | mAtara mAtuH vI mAta ! | hariH rAmAya zata 9. pRdevAdAra hovuM arthamAM) dhAtumAM... devAdAra vyaktine prathamA. leNadAra vyaktine caturthI. ane devAnI vastune dvitIyA lAge. devAdAra leNadAra niSkAn dhArayati / devAnI vastu 10. r dhAtumAM jene game je vyakti khuza thAya vAtAva mo: tene caturthI lAge. ane.. | rovatA je vastu game tene prathama lAge. (gamavAnA arthamAM) 11. dhAtunA.. karmane dvitIyA ke SaSThI vibhakti lAge. | prasavAn / prasavAnAm iisstte| 12 krodha, droha, irSA | jenA para krodha vagere hoya | zreSThI phirAra asUyA Adi ene caturthI vibhakti lAge. gRti artha vALA dhAtuomAM.. uparsaga sahita dhAtu hoya to | zreSThI vira dvitIyA vibhakti lAge.ane... | saMgRti | ja ajIva vastu hoya to zreSThI karmaNi saptamI vibhakti lAge. vyati 17 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kai vibhakti ? udAharaNa dhAtunA kayA apadanA yogamAM 1. vinA avyayanA yogamAM.... | bIjI, trIjI athavA paMcamI vibhakti lAge. dharma gharmana gharmAt vinA na mokSaH / 2trakate (vinA) nA | yogamAM | dvitIyA athavA paMcamI vibhakti lAge. puNya, puNyAt | 2Dhate na nIvitam | 3 ma, , tam vagere avyayo.... tenAthI saryuM evA arthamAM garta vartana | vaparAyA hoya tyAre jenAthI saryuM viM nItina | | vagerene tRtIyAvibhakti lAge. | Rrti tena ! | |4. zarIranA avayavamAM | zarIranI khoDa batAvatA avayavane tRtIyA lAge. | pAdena khaJjaH / 5. sada, sarSa sAme jenI sAthe hoya te vyaktine | mama arthamAM.. | tRtIyA vibhakti lAge. rAmeNa saha kacchatA 6.fdha, mantara vagere jenA para dhikkAra Adihoya avyayanA yogamAM.. tene dvitIyAvibhakti lAge. dhik! jaalmm| rAmamantarA na gacchati 7.tulya, sA vagere jenA tulya/sadeza hoya tene samAnArthI zabdonA | tutIyA ke SaSThI lAge. yogamAM pitrA, pituH sazaH | mAtrA, mAtuH tulyam 8. nama: avyayanA yogamAM.. jene namaskAra hoya ene caturthI vibhakti lAge. namastubhyam / jinAya namaH / 18 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. svasti,svadhA, mad jenuM kalyANa vagere icchIe svI avyayanAyogamAM. necaturthI vibhakti lAge. svasti saghAya / gaye vANI | 10. hitanA yogamAM januM hita IcchIe ene caturthI vibhakti lAge. ziSyAya hitaM icchati / 11. utpatti arthamAM. jayAMthI utpatti hoya tene paMcamI vibhakti lAge. paMkAt jAyate iti paMkajam / 12. pRtha, nAnA, mitra, jenAthI bhinna hoya tene anya vagerenA yogamAM paMcamI vibhakti lAge. ghaTAt anyaH paTaH 13. mI, maya, vagere bhayavAcaka arthamAM.. jenAthI bhaya hoya tene paMcamI vibhakti lAge. caurAt bhayaM vartate / vyAghrAt bhayam / 14. zreSTha, pradhAna, jeomAM zreSTha, pradhAna vagere | rAma: nUpa prathama vagere arthamAM hoya eneSaSThI ke saptamI lAge. navu va zreSTA Ane nirdhAraNaSaSThI/saptamI vibhakti kahevAya che. jAmAtari snihyti| 15.sneha, vizvAsa janA para sneha Adi hoya | mAtuH putre atIvasneho vagere arthamAM.. tene saptamI vibhakti lAge. vati | upasarga * sama, nava, pra + Daa Atmapada bane. satiSThate, mavatiSThate, pratiSThate + + (uThavuM/ugavuM) Atma-pada bane. sUrya namaste | * vi + na =vijaya thavo) Atmapada bane. vijayate | * vi, ga, pari, 35 + ra paramaipada bane. viramati, bAramati, pariramati, uparamati / 19 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gujarAtImAM je kriyAne sahAyakAraka o' evuM kriyApada lAgatuM hoya te kriyAnuM saMskRtamAM AjJArtha rUpa vAparavuM ane enA gauNakarmane prathamA vibhakti lagADavI dA.ta. mUrkhAone babaDavA o = mULuM khattvanuM / sati saptamI * jayAre pahelI kriyAnA AdhAra para bIjI kriyA thatI hoya, tyAre pahelI kriyAnA dhAtunuM vartamAna kRdanta banAvI tenA rtAnuM vizeSaNa banAvavuM ane.. baMnene saptamI vibhakti lagADavI. dA.ta. * zathe zAti sati na suthI at anAdara arthe SaSThI abhavat - dA.ta. dhruve pazyataH athavA... gurau pati vAkya prayoga - * jayAre bIjI kriyA prathama kriyA pratye anAdara vyakta karatI hoya, tyAre prathamakriyAnA vartamAna kudanta ane rjhAne vikalpe SaSThI vibhakti lAge che. (sata) ziSyovinavamot| (sati) ziSyo'vanayamot| traNa prakAranA hoya che. 2. karmaNiprayoga. 1. kartari prayoga. 3. bhAleprayoga. 1. kartari prayoga - je vAkya prayoga kartAne mukhya kare te kartariprayoga kahevAya A prayogamAM rtA prathamA vibhaktimAM hoya, kriyApada ne anusare ane...tyAre kartAnA vacana Adi kriyApadane lAge. 20 dA.ta. banA kharTa patti = loko ghaDAne jue che. 2. karmaNiprayoga je vAkya prayoga karmane mukhya kare te karmaNiprayoga. A prayogamAM karma prathamAmAM hoya ane kriyApada karmane anusare eTale ke karmanA vacanAdi kriyApadane lAge ane tyAre rtAne tRtIyA lAge. A.ta. nai SaTa vare = loko vaDe ghaDo jovAya che. 3. bhAve prayoga - jayAM dhAtu akarmaka hoya athavA to dhAtunA karmanI vivakSA na hoya ane kartAnI vivakSA gauNa hoya tyAM bhAve prayoga hoya. A.ta. gaduMtiSThAma mayA sthIyate / NOTE :-A kriyApadane koNa pUchavAthI je javAba Ave te kartA ane kriyApadane zuM / kone pUchavAthI je javAba Ave te karma. - dhruva.. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B kriyApada haMmezA prathamAmAM je zabda hoya tene (prathamAna padane anusare che. eTaleke prathamAmAM je pada hoya enA vacana ane puruSa kriyApadane hoya. karmaNi prayoga * mULa dhAtu + + Atma-padI pratyaya = karmaNipa. a.ta. - 1 + 2 + te = are ! ' ) - ' ke ' 1 ' . ; G c28 1. karmaNi prayogamAM lAgato ja pratyaya avikAraka che. paraMtu dasamAM gaNanA dhAtumAM guNa/vRddhi thAya che. gha.ta. A | paratu ja 36-3Syate | 2. dhAtunA aMte hasva r 3 hoya to dIrgha thAya che. ghAta nA 1 - nUyate | na ni - nIyate | 3. dhAtunA aMte hasva tra hoya to teno ura thAya che. dA.ta. 5 - priyate | A $ yite | 4. saMyukta vyaMjana para hasva tra hoya tyAre ra thAya che. dAha na mR + maryati | 5.2, nA dhAtunA 2 no paNa san thAya che. ghAta mA 2 - maryata | mA nA nAgati | 6. dhAtunA ane dIrgha drazna hoya te s thAya che. | ta ma jhU nIti ja tR + tIti | paratu jo dIrgha okya vyaMjana ke ve para hoya to kam thAya che. .ta. e pU pUNyati | ma kUryata | 8. ,dhA (aMgavALA) mA, cA, kai, pa (f) lo, I (trIjo gaNa paramepada) ATalA dhAtuomAM karmaNimAM aMtya svarano dIrgha zuM thAya che. gata nA sIyate | sa yate | ma yate | 9.anyU, maga, maNa, rabdha, sa, van, raMjU dhvas "zuM zuM nyU - '1 vamaLyuM san tam k tuM A 18 dhAtuomAM anunAsikano lopa thAya che. dA.ta. 'gad gadyate | ma ma maLyate | 21 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A che saMprasAraNa vRt eTale ? svara sahitanA r A.ta. vak + ya *yan + ya pra + ya + te + te + te = k + = eTale ? vRt r r no anukrame rU, 3k + T + te v + ya + te + + zuM dore che ? payaH= dudha dohe che. kone dohe che ? = gAyane dohe che. * gopAlena goH payaH duhyate ya zuM pUchavAthI je javAba maLe te mukhyaka . / = + 3, RR thAya che. ucyate / ijyate / te dvikarmaka-- * je dhAtunA be karma hoya te dhAtu dvikarmaka kahevAya che. * kriyApadane kone ane zuM e be prazna pUchavAthI javAba jUdA jUdA Ave to e kriyApada Tvikarmaka kahevAya. dA.ta. je nRpam 22 = thAm thati ahIM thati = kahe che. e kriyApada che. . zuM kahe che? thAmthati / (2) kone kahe che? nRpam / tethI ahIM thAm ane rRpam A be karma che. * mAM payaH vompi, revattuM zata nati vagere dvikarmaka prayogo che. dA.ta. mAM payaH Topi ahIM dhi kriyApada che. pRcchayate ! A mukhya karma kahevAya. A gauNa karyuM kahevAya. A karmaNi prayoga thayo. 11. nI, p vaT A dhAtu ane tevA bIjAhnikarmaka dhAtuonuM kriyApada vAkyamAM vaparAyela hoya, ane vAkyamAM banne karmano nirdeza hoya to karmaNiprayogamAM mukhya karmane prathamA ane gauNakarmane dvitIyA vibhakti lAge che. A.ta. anI grAmaM yati kartari prayoga karmaNi prayoga. ajA grAmaM nIyate " ahIM ganA mukhyakarma hovAthI prathamA vibhaktimAM. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. , vAyu, par 4, 6, pRccha, , , , fka, mathu, mu6, temaja tevA bIjA dvikarmaka dhAtuonA vAkya prayogamAM AvelA be karmomAM gauNa karma karmaNi prayogamAM prathamAmAM Ave che. vrata $ nauH payaH kuve "vA'- ghana ghane yAdhyate | $ ni zataM nIyate revatta: | 13.$ ' dhAtuno pU Adeza thAya che. pratA - muyate | $ 'jU dhAtuno va Adeza thAya che. vAta. - 3vyate | $ 'dha dhAtuno gal Adeza thAya che. dA.ta. e jharate | $ "zI' dhAtuno zat Adeza thAya che. dA.ta. - zayyate || 14:36, , tan A traNa dhAtuomAM vikma no lopa thAya che. ane | tyAre ma no mAM thAya che. a.ta. van + cate athavA vAyate | - A rIte be che nan + nanya athavA nAyate | + prakAre rUpo tat ka tanyate athavA to te che : thAya che. 15. kartarithI karmaNi karavuM hoya tyAre kartAne tRtIyA vibhakti lAge. ane karmane prathama vibhakti lAge. temaja yiApada karmane anusare. u... vayaM zAlAM gacchAmaH = asmAbhiH zAlA gamyate / 16. karmaNithI kartari karavuM hoya tyAre ktane prathamA karmane dvitIyA ane kriyApada ktane anusare u... asmAbhiH jinezvaraH pUjyate - vayaM jinezvara pUjayAmaH / ||bhAve prayoga * ine tutIyA vibhakti lAge.. prathamA vibhakti koIneya lAge nahiM. * kriyApada tutIya puruSa ekvacanamAM vaparAya che. | zarmaka dhAtu kArikSa) lajjA sattA-sthiti-jAgaraNam, vRddhi-kSaya-dIptimaraNam / zayana-krIDA rucidIptyarthaH dhAtugaNamakarmakamAhuH / 1 / ardha- lajajA arthavALA, satA arthavALA (pUvagere), sthiti arthavALA, jAgRti arthavALA, vRddhi - laya, dIpti, ane maraNa arthavALA, zayana, krIDA aci vagere arthavALA dhAtuo akarmaka che. 23. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkya prayogamAM je kriyApadane koNa ane zuM e banne prazna pUchavAthI eka ja javAba maLe e kriyApada akarmaka kahevAya che. a.ta. 4 navA tiSThanti - ga Ite ! 10 meza gUpo mavati = zena nRpeLa pUte | AvA vAkya prayogamAM kyApada akarmaka che. e vAta uparokta be prazna pUchavAthI jaNAya che. 0 'nanA patta - kanai ? A sthaLe dRza kriyApada sakarmaka hovA chatAM karmanI vivekSA nathI. vyaMjanAta nAmo puliMga/ strIliMga nAmonA rUpa mATenA pratyayo. ekavacana dvivacana ka bahuvacana as as ) bhyAm bhyasa prathamA vibhakti na dvitIyA vibhakti tRtIyA vibhakti caturthI vibhakti paMcamI vibhakti chaThThI vibhakti saptamI vibhakti saMbodhana - bhyas bhyAm bhyAm os os Am asa napuMsakaliMga nA pratyayo prathamA-dvitIyA vibhaktimAM 2 0 zuM ? ane bAkInA pratyayo puMliMga jevA | vyaMjanAMtanAmanA pratyayonA gANa vibhAga thaze. 1. pahelA pAMca pratyayo - huM gau, ga, mam ane gau 5) 2. dvitIyA bahuvacanathI mAMDIne svarAdi9) pratyayo. 3. vyaMjanAdi pratyayo. 24 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1pahelA pAMca pratyaya mATenA niyama A prathamakita eka vacanano pratyaya lopAya tathA zabdanI te rahelA saMyukta vyaMjananA aMtya vyaMjanano paNa lopa thAya. ut. o marut + s - marut / / bhagavat + s - bhagavAnt =bhagavAn / B at, vat, mat, vas, yastA vizeSagomA papaya pratyayo bhane saMbodhanamAM upAMtye na umerAya che. ud. 0 bhagavat + as = bhagavantaH / saMzodhanamA bhagavan ! 0 dhImat + as = dhImantaH / saMsAdhanamA dhIman ! 0 zreyas + as = zreyAMsaH / saMsAdhanamA zreyan ! C vat mat as in ta moma prathama meyayanamai Sitya 12vAI yAya che. ha. bhagavat + s - bhagavAn / . tevI zara..... zrImAn / dhImAn / paremA sama....... .." D an yas vas nabhomA pai viya pratyayo pUrva patya svara dIrgha thAya che. ut. rAjan + rAjA, rAjAnau, rAjAnaH / rAjAnam, rAjAnau... / zreyas + zreyAn, zreyAMsau, zreyAMsaH / zreyAMsam, zreyAMsau.. / vidvas + vidvAn, vidvAMsau, vidvAMsaH / vidvAMsam, vidvAMsau... / E zAs jakSa cakAs daridrA jAgRpayadhAtu tema trI yAtuna vartamAna kRdanta pulliMganAmomAM lAge nahiM. u.ta. zAsat + zAsat zAsatau zAsataH / zAsatam, zAsatau... / dadat + dadat dadatau dadataH / dadatam, dadatau.... / F mahat mAM pale pAya 35i Sitya 12 hI thAya che. ta. mahat + mahAna, mahAntau, mahAntaH / mahAntam, mahAntau.. / GuthamA meyynn| 's' pratyaya 52 chata na b, ga, dn| sthAne. bhaza: bha, gha, dhthAya. ___ad. budh + bhut / guh + ghuT / duh + dhuk / (2) arati pratyaya mATenA niyama 1.a an ta nbhon| anIsvArA pratyaya pUrva do5 thAya che. parantu enI pahelAM saMyukta 5 ke 4 vyaMjana hoya to 5 lopAya nahiM. 25 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ute rAjan + rAjan + as = rAjJaH / 52ntu...Atman + Atman + as = AtmanaH / b an aMtanabhona a no pulisa/svAzimA saptamI ekavacana pratyaya pUrve vitye lopa thAya che. __ud. rAjan + i = rAjJi atha rAjani / 2.vas namo bhai eAl& pratyaya pUrvavasno us thAya, ane. 2 // us pUrva i loya to dopAya. u.d. vidvas + vidvas + as = viduSaH, viduSA tyA sedivas + sedivas + as - seduSaH, seduSA suilt | vyaMjanAdi pratyaya mATenA niyama eir pratyayanI pUrva.... 1. an in aMtanabhomAMtya nhopAya. u.ta. rAjan + bhyAm = rAjabhyAm / 2. vas ta nabhomA s no dthAya che. au... vidvas + bhyAm = vidvadbhyAm / 3. as tapamAnAmomA sno o thAya che. u.ta. manas + bhyAm = manobhyAm / bAkInA 6 aMtavALA nAmomAM northAya che. __ud cakSus + bhyAm = cakSuAm / 4. tAlavya vyaMjana saMtavALA nAmomAM tAlavya vyaMjanano bhane diz / zno k g thAcha. u.ta. vAc + bhyAm = vAgbhyAm / vAc + su - vAkSu / diz + bhyAm = digbhyAm / 52ntu... rAj viz dviS bhI T, D bhane druh muha snuha sniha mAM k, g aneTa, D thAya. te upAnaha bho t dyAya. 26 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1 1 saj khr dr y 1 5. aMtya vyaMjanamAM thatA pheraphAra (vyaMjana thI zaru thatA pratyaya pUrve vAc + vAk - vAg / || rAj + rAT-D / payomuc + payomuk - g / sRj + sRT-D bhiSaj + bhiSak - g / liha + liT-D sak - g / turAsAh + turAsAT- D / diz + dik - g / vizvavAha - vizvavATa - D / dRk - g / tviS + tviT - D / spRz spRk - g / viz + viT - D / mRz + mRk - g / praccha praTa - D / uSNiha + uSNiT - D / deveja deveTa - D / bhRjj + bhUTa - D / suvRzc + suvRT - D / upAnaha - upanad - t / dRz 1 1 1 Dabala rara muha + muk-g tema04 muT-D / naz + nak-g-naT - D / snih + snik-gtema04 sniT-D / takS + tak-g-taTa - D / snuh + snuk-g tebha snuT-D / druh + dhruk-g-dhruT - D / 6. z (viz)cha (praccha) tathA vrazc (vRzc), bhrasj (bhRsj), sRja, mRja, yaja, rAja, bhrAja 2 zobhAtya vyaMjano thAya cha. anesA no T, D thAya che.u.ta.viz + viS - viT - viD / - napuMsaka kSa banAvavAnA niyama 1. kArAMta sivAyanA nAmone prathamA bahuvacana advitIyA bahuvacanamAM upAMtye naumerAya che. si.a. jagat + jagat + i = jaga + n + t + i = jaganti / zreyas + zreyas + i = zreyAs + i (nIyana niyamayI Gui Ra) zreyA + n + s + i = zreyAMsi / vidvas + vidvA + n + s + i - vidvAMsi / 27 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. "tu kArAMta sivAyanA nAmomAM prathamA bahuvacanano upAMtya svara dIrgha thAya che. dA.ta. 4 nAmanuM ja nAma + 1 + = nAmAni | 3. ' aMtavALA vartamAna kRdantamAM prathamA/ dvitIyA vibhaktinA dvivacana ane bahuvacanamAM upAMtye 'na' umerAya che. dA.ta. che chat + chat + phre STha + 7 + s + $ = chattI | 4 accha gucchas + kaccha + = + s + 3 = cchati | paranu... "vA "pAtu vagere bIjA gaNanA ane chaThThA gaNanA vartamAna kRdantamAM prathama/dvitIyA vibhaktinA vicanamAM vikalpa naumerAya che. dA.ta. 2 yAt ka yAtI athavA thAtI ! (bIjo gaNa) che vizad - vitI athavA vizaktI | (cho gaNa) ja. trIjA gaNanA ane zA(zAsa) Adi pAMca bIjA gaNanA vartamAna kRdantamAM prathama/dvitIyA vibhaktiA dvivacanamAM naumerAya nahiM ane. bahuvacanamAM vikalpa umerAya. ekavacana dvivacana bahuvacana u.ta. 4 rAtriIjo gaNa) hatuM, hatI, dadati dadanti / che zA = zAsa, zAla, zAti ke zAnti | sagIliMga rUpa mATenA niyama 1.vyaMjanAnta vizeSaNonuM napuMsaka prathamA vibhakti dvivacananuM rUpa e strIliMganuM aMga bane pachI 'nAvI' pramANe rUpa karavA. ekavacana dvivacana bahuvacana gha.ta. mAvat mAvatI, pavityo, pavityA. * vizat + vizatI OM vizantI, vizatyau vizantyauH vizatyaH vizantyaH / 2.3 kArAMta ane kArAMta vizeSaNomAM dIrgharuM umerI pachI 'nAvI' jevA rUpa karavA Ata vahu + $ = valhI | # # $ = zastra 28 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wxxxx kUdatta vibhAga wwww kudatta eTale? dhAtune pratyaya lAgIne banatuM nAma je adhuro artha jaNAve. dA.ta. khAvAne, ramIne, lakhato vagere... kukana 1) avyayarUpa kRdanta (2) vizeSaNa rUpa datta 1 hetvartha kRdana 2. saMbaMdhakabhUtaka. 3 karmaNibhUta # 4. vartamAna kartari parame Atmane / at mAna tvA pratyaya. artha | vAne vizeSa vikAraka pheraphAra | guNa/vRddhi dRSTAMta seTamAM ? Ine. avikAraka saMprasAraNa. semAM DuM avikAraka. | bIjI bunA saMprasAraNa. | dhAtuomAM mAna nA seTamAM DuM | badale kAna lAge netun ! nItva | nItaH | | niyet |. nayanAnA vasitum / uSitvA / pitaH | | vat | zrotum | | | guvI | zrataH | | kRvat ! mArA kartum / / kRtvA / vRtaH | | rvat | jrvAgaH | voyituma | vorayitva | | rojitaH | | poraya | mImAnA 5. vartamAnakarmaNikudatta mAna 6. kartaribhUta kRdana tavat pratyaya ke artha 5 - daSTAMta - Aje vizeSaNa nIyama: | vizeSaNa nItavat | 29 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasamA gaNanA dhAtuo mATe cAlu aMga + $ + tum = hetvarthakRdanta dA.ta. rAyatum | cAlu aMga + $ + = saMbaMdhakabhUta kRdanta gha.ta. tAyitva | * guNa/vRddhi + $ + ta = karmaNibhUta kRdanta ghA.ta. ratiH | "karmaNibhUta kRdana +vat = rtaribhUta kUdana dA.ta. rativat | aMga + gat / mAna = vartamAnakUdana dA.ta. tArayat | rAyamAnaH | * karmaNiaMga + mAna = karmaNi vartamAna kRdanta dA.ta. phAryamA ! saMbaMdhaka bhUta kRdanta strI 1. karmaNi prayogamAM je dhAtuomAM saMprasAraNa thAya te dhAtuomAM ahI paNa saMprasAraNa thAya. gha.ta vaNa - pitya | 2. upasargavALA dhAtune tathA 'Syi pratyayAna dhAtuone va nA badale lAge. paraMtu jo upasargavALA dhAtune aMte hAla svara hoya to stra lAge. gha.ta. gamULa | guvanaya vinitya che 3. dasamA gaNanA upasargavALA dhAtumAM mAtra guNa/vRddhi karIne ja ke "tya' lagADavo. gha.ta. vi + 6 = vidAI | karmaNibhUta kRdanta te A. saMbaMdhabhUta kRdantanI jema saMprasAraNa thAya. vaju - pitA che. B. karmanuM vizeSaNa ane tethI karmanA liMgAdi lAge. dA.ta. rAmeLa paTI ta: | C. gatyarthaka dhAtu, pivuM, pu ane akarmaka dhAtuonuM karmaNibhUta kRdana kartaribhUta kRdanta tarIke paNa vaparAya. dA.ta. kartari karmaNi 0 rAmaH grAmaM agacchat 1 rAmeNa grAmo agamyata 0 rAma grAma taH rAmeLa grAma gataH 0 rAma grAma tivAd . D. karmaNibhUta kRdanta bhAve prayogamAM napuMsaka ekavacanamAM vaparAya. - dA.ta. vAtaH sutA = vArtana sukham | E. dasamA gaNamAM mAtra guNavRddhi thAya. dA.ta. "vu varitaH | 30 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna hita + at (125) mAna (Atmane) 1. tRtIya puruSa nhuyyn|| 35mAMthI anti (52256) ante (Atmane56) hI tenA sthAna maza: at ane. mAna sAge che. u.d. nayanti naya + at = nayat / vandante vanda + mAnaH =vandamAnaH partamAna bhArata + mAna 1. bha rtamAna tRtIya puruSa nynn| 35mAMthI ante sal mAna sAthI bane. u... nIyante - nIya + mAnaH = nIyamAnaH / 2.karmanuM vizeSaNa bane. kartAne tRtIyA vibhakti lAge. au... hariNA nIyamAnaM ghaTaM pazyati ri43 as rutu 3Ane me cha. taralatAnta + tavat 1. kartAnuM vizeSaNa bane. tethI kartAnA liMgAdi lAge. u.t. rAmaH ghaTAn akarot = rAmaH ghaTAn kRtavAn / 2. puddhirAma + kRtavat ten||35 bhagavat pramANe thAya. napuMsaliMgama kRtavat ten| 35 jagat pramANe yAya. strIliMgama- kRtavatI ten| 35 nadI mauo thAya. 3. bharAbhUtantane vat 1uuthI ne..ta. kRta + vat =kRtavat / vidhyartha Anta + tavya, anIya, ya / tavya, + 1. shue| thAya... kR + kartavyam / 2. sedabhAiunu... rakS + rakSitavyam / 3. samainwi /dhipUrvaaya uil ijAgeta ghuS + ghoSayitavyam / anIya + 1. ya... kR + karaNIyaH / 2. sabhI mAM yathAyogya zu/ji... ghuS + ghoSaNIyaH / ya_ + I A no e thAya... dA. deyam / ____II RnIziyAya... kR + kAryam / III i / unI zuethAya...nI - neyam / ku + kavyam / IV ono av thAya. ha.sa. bhU + bho = bhavyam / v sitya i / uno gupayAya.... bhuj + bhojyam / VI aMtya c no k, jano gthAya. pAMtya a nIjiyAya. __ud pac + pAkyam / / 31 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. vidhyartha kRdanta karmanuM vizeSaNa bane. kartAne tRtIyA ke SaSThI lAge. hAta mA tuM rtavyam / mama 6 rtavyam ( mAre A karavA yogya che.) 2. vidhyarthakRdanta bhAve ane karmaNi prayogamAM Ave. A.ta. mayA sthAtavyam / tR ane aja pratyaya bI * kriyA karanAra arthamAM dhAtu paraMtu athavA garja pratyaya lAge che. * haiM pratyaya pUrve guNa ane a pratyaya pUrve guNa/vRddhi thAya. 'nA' netR / nAya / rakSa rakSitR / rakSA vRSu' vadhatu / varSa ||gam gantu | "maja / * TM / aja pratyaya lAge tyAre te dhAtunA karmane SaSThI lAge. dA.ta. rAmaH janAn nayati sAdhu rAgaM hanti sAdhuH rAjasya hantA / (handu) *strIliMgamAM tR + phlAge. dA.ta.nI nau + tR + ph ane... gadda nA badale rUA lAge. dA.ta. nau + phA = nAyA / rAmaH janAnAM netA / (netR) netrI / | pheraphAra vikAraka liMga - napuMsaka gamanam / rUpa poSaLam / - = = Note :-tR pratyaya pUrve semAM rU lAge che. dA.ta. rakSit / bhAva kRdanta mAtunA arthano sUcaka kRdanta bhAvadanta dA.ta. 7m (javuM) mana (javuM) / pratyaya che ana ti a vikAraka puliMga gatvA matvA keTalAka dhAtumAM maiM pUrve p-nno -[ thAya che. gamaH 1 gatiH / ane upAMtya 6 nI vRddhi puSTi / / thAya che. A.ta. par + zeSaH / pALaH / ta pratyaya para chatAM yam ram nam gam han man tan kSaN kSiN dhAtumAM anunAsika no lopa thAya che. tvA ti saMbaMdhabhUta ku avikAraka strIliMga rAmasya gamanam che nagarasva rakSaLam je tuM / jA| nhandu / yAja / tyA, ti ane RRN ane van pratyaya che dhAtu bhAvakRdanta 'zam' tiH gata: 'man' matiH mataH Note:- bhAvadantanA keTalAka sthAne kartAne ane keTalAka sthAne karmane pachI vibhakti lAge. dA.ta. 32 = kartAne SaSThI karmane SaSThI. ta karmaNibhUtakU. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pada - dvitIya bhukanA niyamo pahelI bukanA gaNonA aniyamita rUpo gun | dhUm | viSNu | pam | pan gaNa = parasma | parame | parame paraai | parame artha chupAvavuM | tapAvavuM | javuM vakhANavu stuti karavI | gopAyati / dhUpAyati | vicchAyati | paNAyati | panAyati * ATalA dhAtuomAM kartari cAra kALamAM nitya mAya lAge. anekartari cha kALa, karmaNi, prerakamAM vikalpa mAlAge. a.ta. kopAyati....tyAdi. cha kALamAM" gopavitA athavA gopitA | karmaNimAM gopAdhyate | guNo prerakamA - gopati | gopati | "pad ane pan dhAtune Atmane padamAM gAya lAge nahiM. dA.ta.paNA panase | 2. prAram | snAza | prema | # | vanam | tram | | | khri prakAzavuM. prakAzavuM | bhamavuM cAlavuM, kaMTALavuM. gabharAvuM icchavuM. thuMkavuM | ya | sam + yun + vam ! A (11) dhAtuo, pahelA kaSTadevuM prayAsa karavo Acamana karavuM che tathA cothA gaNanA che. au... bhrAzate - bhrAzyate / bhlAzate - bhlAzyate / saMyasati - saMyasyati / 3. mam, tam pahelA tathA pAMcamA gaNanA che. .ta. makSati - moti | takSati - toti | 4.3 (tuTavuM, kApavuM) parasmapadI cothA tathA chaThThA gaNano che. data.gucati - tRti | pRca rica vU,vRja yujaja, tapa lapa 55 ,saTTa AI, Azca dhAtu pahelA ane dazamA gaNanA che. gha.ta. yogati - zaunayati | vagere. 6. vastram +, chin A cAra dhAtuno upAMtya svara paramaeNpadamAM dIrgha thAya.dA.ta.mati - ti | vAta -vattAmyati | vagere.... 33 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. zam | tam / dam / zram | mad / bhram / kSam / zAMta thavuM. thAkI javuM damanakaravuM thAkavuM. bhUlakaravI. bhamavuM mApha karavuM. A cothA gaNanA sAta dhAtuonA upAMtya svara parapadamAM dIrgha thAya che. ut zam - zAmyati / bhram - bhrAmyati / 8.daMz (parasmai) saJja (52) svaja (mAtmane) raJ (samayapI) mAtubhAbhAMzanunAsitopAya ... dazAmi / sajati / 8.lup, lip, khid, vida ,muca sica,kRta piza mA (8) 7 na dhAtuomAM cAra kALanA pratyayomAM dhAtunI vacce anunAsika umerAya che. ut lup -- lumpati / lip - limpati -te / sic - siJcati / 10. nIcenA dhAtuomAM sUcita Adeza thAya. dhmA | ghrA | mnA | R| sR| yam / dA dhamati jighrati manati | Rcchati dhAvati yacchati | yacchati | suMghag viyAra. org. | doDavuM kAbumAMrAkhavuM ApavuM. zad | vyadh / bhrasj | vazca | masj | sasj zIyate | vidhyati bhRjjati-te) vRzcati majjati sajjati-te / nAzapAma. viMdha. muM4. 5j.| M. teyAra yu. 11. 6 dhAtuno 3 cAra kALamAM sarvatra dIrgha thAya. bAkInA cha kALamAM zahi vi24 pratyaya lAge. tyAre hAI thAya... gRhati / agRhat / 12. chaThThA gaNanA'' nI pahelAM hasva ke dIrgha -3no rUm 3N thAya. ut.ri -- riyati / nU - nuvati / dhU - dhuvati / 13. zama rAnA tantra mantra cita tarja vida daMza arksa vagere dhAtuo mAtra AtmAnapadI che. bIjA prAya: ubhayapadI che. ta tantr - tantrayate / cit - cetayate / bha... -- bhartsayate 14.so, zo, do cho yothA tumA 'o' no lopa thAya che. .ta. so - syati / zo - zyati / do - dyati / cho - chacati / - 34 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rIta 5. dhAtumAM rahela dIrgha . Lalo no avikAraka pratyaya pUrve (hrasva) rUr thAya. ane... oSThaya ke blyU cha vyaMjana para (hastra) 3 thAya. (chaThTho gaNa) -- riti 1 dur ke OMr + avikAraka vyaMjana dIrgha r ke p+ avikAraka vyaMjana ya (karmaNino) + te = kIryate 1 pUrva 1 TI ke 3 para aMte ra v du U + aMterav kR = + pR + ya + 16. dhAtumAM hasva ph dIrgha OM + avikAraka vyaMjana + avikAraka vyaMjana = dA.ta. sid(4 tho gaNa) " siv + ya + ti = sIvyati 2, 3 5, 7, 8, tathA 9 mAM gaNa mATenA kALanA pratyayo uparokta cha gaNanA cAra kALanA paraai/Atmane pratyayo prAya: pUrvokta 1, 4, 6, 10 gaNanA pratyayone samAna che.chatAM temAM je pheraphAra che tene AvA corasa bokSamAM lakhyA che prathamapurUSa dvitIyapurUSa tRtIya purUSa je pratyayo vikAraka che tene ` AvA vartuLa AkAramAM lakhyA che. je pratyayonI nIce AvuM karela che. te pratyayo mAtra trIjA gaNanA dhAtu ane bIjA gaNanA zAt nam Adi pAMca dhAtuo mATenA che. pratyayo vartamAnakALa paramai ekvacana dvivacana mi vas (F thas (ti tas bahuvacana mas tha anti/ati 35 Atmane ekvacana dvivacana bahuvacana se Athe Ate mahe dhve ate 1 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapurUSa dvitIyapuruSa tRtIyapurUSa prathamapuSa - dvitIyapuruSa tRtIyapuSa ekvacana dvivacana bahuvacana (am 5,3 (Ani) hi tu = paramai va (s) tam tAm hAstanabhUtakALanA pratyayo + ON ma i ta an/ us prathamapurUSa yAm yAva yAma dvitIyapurUSa yAs yAtam yAta tRtIyapurUSa yAt yAtAm yus bibhI + ati juhu + ati (Ava) tam tAm = = AjJArthanA pratyayo Ama ta antu / atu ekvacana dvivacana bahuvacana vahi mahi thAs AthAm dhvam vidhyarthanA pratyayo Atmane ta AtAm ata dvitIya bukanA cha gaNa mATenA sAmAnya niyamo 1. aMgane aMte i De u + svarAhi avidvAra pratyaya. jA iy ke uv chata Ap + Anu + anti Apnuvanti / 2. aneGa svarI aMgane aMte asaMyukta vyaMvana' pachI i, u, varNa hoya to jai varNa jI DyU, uv badale y v thAya chai + iva ninyiva / anti cinvanti / sva tAm 36 Iya IthAs Ita (Avahai) (Amahai AthAm dhvam AtAm atAm + svarAhi avihAra pratyaya. = bibhyati / ninI juhvati / cinu + vahi mahi IyAthAm Idhvam IyAtAm Iran = = Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcamo/AThamo gaNa pAMcamA gaNanI nizAnI che ? niyamo AThamA gaNanI nizAnI - 3 fma Adi vikAraka pratyaya lAgatA,aMtya 3 guNa go thAya che. gha.ta. vi - vinomiA nivam | vinavAni ! tana - tanomi | 1. A baMne (5-8) gaNanA dhAtunA aMgamAM asaMyukta vyaMjana para..... 3 + vAH-mA pratyaya to 3 no vitye lopa thAya. - prA.ta. 'vi' je vinva / vinuvaH | vinma / vinamaH | Ill. A baMne (pa-8) gaNamAM asaMyukta aMga upara no lopa thAya che. dA.ta. vi' vinuM ! tan - tanuM | V. "' (9mo gaNa)nuM aMga 'vikAraka pratyaya pUrve "ro thAya dA.ta. romi | garavam | RvALA * avikAraka vAdri-ma-yAdri pratyaya pUrve ? thAya. dA.ta. | m | va | zeSa avikAraka pratyaya pUrve "zuru thAya dA.ta thaH | kurutaH | navamo gaNa gaNanI nizAnIka nA, nA, na *vikAraka pratyaya pUrve nA' dA.ta. 1 (nA) ka nAnAmi ! avikAraka vyaMjanAdi pratyaya pUrve nI ghAta gAnIvaH | avikAraka svarAdi pratyaya pUrve ' dA.ta. nAnanti ! niyamo 1. tI, , 5, 5 ane dIrgha 'kArAMta dhAtumAM svara hasva thAya che. .ta. 'tI' vinati | 's - anati | " - pati che. 2. dhAtunI vacce rahelo anunAsika lopAya. | ghAta'vaLyuM che vaMAti | tam - svAti | 3. vyaMjanAnta dhAtumAM AjJArtha dvitIya puruSa ekavacanamAM nITi nA.. badale "mAna lAge. dha.ta. pram (da) me gRhA | 37 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtamo gaNa gaNanI nizAnI na, na * gaNanI nizAnI dhAtunA svara ane aMtya vyaMjananI vacce lAge. vikAraka pratyaya pUrvena (svara sahita) A.ta. rutti | * avikAraka pratyaya pUrve - (vara rahita)A.ta. rudhdhaH . 1. dhAtuno anunAsika lopAya dA.ta. panna ka magi |. ane vyaMjana vikAraka pratyayamAM "U'dhAtune nanA badale je lAge. gha.ta. hRdu - IMdra + ma = tRhi | parantu avikAraka pratyayamAM hUhU ! tU I bIjo gANa 1), , ma, ma, pA, yA, nA, tha, Na, zrA, na vagere mA kArAMta dhAtumAM hyastanabhUtakALa trIjo puruSa bahuvacanamAM aMtya sa + man nA badale vidhe " s' lAge che. dA.ta. ka bahu mAn (2) gar (hovuM-thavuM) AdhAtumAM avikAraka pratyaya pUrve lopAya. gha.ta. 4 | ma | BdhAtu aMte + ke 6 thI zaru thatAM pratyayo to dhAtuno - sUlopAya. Dha.ta. s + si - maNi ga | - an + Le = a ] ahIM avikAraka pratyaya hoi . + = 4 U X no lopa thayela che. C parasmamAM hyastanabhUtakALa bIjo/trIjo puruSa ekavacananA " huM' "' pratyayanA badale kramaza: "kuM' " ' thAya che. .ta. mArI | nAsIt D paraspe. AjJArtha dvitIya puruSa ekavacananuM dharUpa thAya che. ane... Atmane vartamAnakALa prathama puruSa ekavacananuM ?' rUpa thAya che. (3) rU' (navuM) paraeNpada nA vartamAnakALa trIjo puruSa bahuvacanamAM nirUpa thAya che. AjJArtha trIjo puruSa bahuvacanamAM jatu rUpa thAya che. (4) dha + $ (Atmane. bhaNavuM) mAM rUno svarAdi avikAraka pratyaya pUrve" thAya. hyastanabhUtakALamAM "rU' nI vRddhi karatA pahelAM "rU karavo. A.ta. dha + $ + $ = madha + pha + 3 = madha + + 6 = madhyeya | 38 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che), tu, tu ru A hasva sakArAMta dhAtu + vikAraka vyaMjanAdi pratyaya = guNanA badale vRddhi + vikAraka vyaMjanAdi pratyaya dA.ta. 'ku - naumi ! nauSi | nauti | 6) "tuM" ane "ja" dhAtune vyaMjana vikAraka pratyaya pUrve vikalpa (dIrgha) { lAge. mane... tyAre vRnniA badale guNa thAya. tathA vyaMjana avikAraka pratyaya pUrve paNa veltha ' lAge. u.ta. tu ja toti ke tavIti 'ja' - saiti ke ravIti | vikAraka | avikAraka yaMjanAdi pratyaya pUrve aMga - tI ke tavI stu 3 stuvI svarAdi pratyaya pUrve aMga ka tat stuv 7) "zI ' (A. 5. sUvuM) dhAtunuM badhA pratyayo para " aMga thAya. .ta. zake evade.. ! temaja tRtIya puruSa bahuvacana nA bate gata tAm nA badale kramaza: te rata ratA pratyayo lAge. dA.ta zarate zarata | zeratAm | 8) tU dhAtumAM vartamAnakALa parasmapadamAM pAMca vadhArAnA rUpa thAya. ekavacana | dvivacana bahuvacana dvatIyapuruSa - bravIti kAtya | phUtha gAtha tIyapu + dravIti gADha | DUtaH mohatu. | vRtti mAhuM ! vyaMjanAdi vikAraka pratyaya pUrve dhAtumAM dIrgha huM umerAya che. tadna + ta = tU + $ + ti = vra + 6 + + tidravIti | ' ) "' (Atmapada) mAM AjJArthanA badhA pratyayo avikAraka che. ta surve suvAvarTa kuvAma? | o) ga7gupta, vR, sva6, 6 mAM vidhyartha sivAyanA vyaMjanAdi tyaya pUrve ?' umerAya. dA.ta. rohiti | gati | karatu. hyastanabhUtakALamAM jUnA badale ke ane "tU' nA badale mi ke t' pratyaya lAge. _ad. arodaH 3 arodIH / arodat , arodIt / 39 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - maham | (11)A han + dhUTa vijAra pratyaya hoya to..... han no n toya..t. han + thas = hathaH / B han + svAhizavira pratyaya hoya to... ' han / no alopAya. ane... hano gh thAya che...han + anti = han + anti =ghnanti / tathArthamA han + hi nuM jahi 35 thAya. (12) 'Iz 'ID' (Atmane) + vartamAna se / dhve tathA saarthn| sva dhvam pratyaya to yAtunI madhyama i merAya. ... Iz + i + se = IziSe / Iz + i + sva = IziSva / Iz + i + dhve = Izidhve / Iz + i + dhvam = Izidhvam / . (13) mRj + vira pratyaya = apane jiyAya. ad. mAmi / mRj + svAhizavira pratyaya = virape vRddhiAya. ... mRj + anti = mAnti mRjanti / (14) 'vaz' + ME vihAra pratyayo to aMga 'uz ' ya. .. uzvaH / uzmaH / (15) zAs + vyaM gavihAra pratyaya. = ziS + jAsavidhA23 pratyaya. u.ta. zAs + vas = ziS + vas = ziSvaH / (16) / zAs, jakSa, cakAsa, daridrA, jAgR bhane vid pAtumA anna le ustA ... azAsuH / ajakSuH / ajAgaruH / / vid siyn| pAMya tuma * anti' 'antu da... ati' 'atu' un. u...zAsati / zAsatu / jAgrati / jAgratu / cakAsati / cakAsatu / 52ntu.... 'vid' bhAM vidanti / vidantu / (17) zAs + hi = zAdhi / cakAs + hi = cakAdhi cakAddhi / (18) daridrA + 912 ma4i pratyaya to A no to5. ...daridrati / daridrA + vyAsavira pratyaya to AnainEd. i. u... daridritaH / navi pratyayama + daridrAti / 40 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) A vidyArtha 35mA vispe vidAm + kR nArtha 35 dAge. u... vedAni vedAva vedAma vidAMkaravANi / vidAMkaravAva / vidAMkaravAma B'vid' / vartamAna 35 vispe parokSa pratyayo auIna. thAya. temAM ekavacananA pratyayo vikAraka jANavA. 'vid' / / vartamAna na parokSa pratyaya yo ekavacana dvivacana bahuvacana veda vidva prathama 135 - dvitIya 535 - tRtIya535 - vettha vidathuH vidma / vida / | viduH / / veda vidatuH sAmAnya niyamo (24-33-anukis - it.5 = dhUda') 1. aMta. h + 24 OM zUnya / = d + 243 zUnya U ... lih + si = liT + si = leT + si / 2. d __= S + s / u... leT + si k + s / = lek + Si = lekSi / (a A ' siAyano 12, dhya, r + stos no S thAya.) 3. yi yotho + ta bhane tha thI. 23thata pratyaya = yi yotho + dha thI 23thata pratyaya u... led + ti lida + thas / ( vyaMna saMdhiniyama bhusasa = leT + dhi | = liT + dhas d + da to pUrvano leT + Dhi liT + Dhas [ DhdopAya ane... pUrvano = leDhi / = lIDhaH / 512 hI thAya che.) 41 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. khe'svarI dhAtunA khAraMle 'd' ane aMte h + 24 zUnya hoya, duh + si dogh + si to ha na gh + 24 De zUnya hoya. tI. duh doha + si 5. kheDa svarI dhAtunA prAraMle b g d aMte vargIya thotho + - dhAtunA prAraMbhe trIjAno cotho aMte vargIya cotho = (kheTale De b gh = g d nA sthAne bh .. dogh + si dhok + si 6. padanI asiddha avasthAmAM 28 + vargIya trIjo ke cotho = svavargano bhIbhe + vargIya zrIbhede thotho. dugh + dhas - - = duh + thas (28 bheTale... 33 dugh + thas anunAsiDa.) khahI 28 bhAM bhez S s hoya to ubhaza: j D d thAya che. chata cakS + dhve caD + dhve cakS + dhve = ve / = 7. dhAtunA aMganA aMte vyaMjana + bhUtakALanA st pratyaya hoya to te s t no lopa. . ahan + s ahan / ahan + t = ahan / 8. padAnta anunAsika sivAyano vyaMjana = e vargano pahelo athavA trIjo vyaMvana anebhe padhAnte S hoya to teno 'T'} 'D' thAya. < amArj + s t amArS + 8. vrazc, sRj, mRj, yaj, rAj, bhrAj tathA z ch saMtavANA dhAtuo = aMtya, vyaMvanano S. - = = = = * t, du: + 0 II aMganA aMte d + s pratyaya 0 = dA.ta. sRj + ta ( ali lUta hanta ) = sRS 10. I aMganA khete s + s pratyaya } } t, d III aMganA te s + t pratyaya t d + 0 + : = = = - 42 - = s dhva } zUnya + s dhva, } zUnya dh yAya che.) dhokSa / = = = dug + dhas dugdhaH / amArT rD / 24ke zUnya + 24 ke zUnya + ta sRSTa / &lect, 'zAs' azAt, azAd, azAH I 6. 'vid' avet, aved, aveH / uct. 'zAs' azAt, azAd / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11.joDAkSaramAM Adya zuM ke huM + 24 ke 0 Ave to , no lopa + 24 ke 0 gha.ta. * cak + =vad + se = + R = 4 + 9 =vase | * vas + te = 2 + te = + = vaSe | 12. bIjI bukanA cha gaNamAM dhAtu aMte 24 + AjJArtha ri = 24 + fdha a.ta.tti - ti + di - niH + f = nit + Dhi = nIDhi || 13. s + ghAti pratyaya gha.ta. 'rAjU = 0 + badri pratyaya ) mAm + a = madhye | NOTE :- A sAmAnya niyamo dhAtusAdhita nAmonA rUpo vakhate paNa prAya: lAge che. trIje gaNa 1trIjA gaNanA dhAtumAM dvikti (abhyAsa) karavAmAM Ave che. arthAta, dhAtuno Adya vyaMjana svara sahita bevaDAya ane jo Adya eklo svara hoya to e svara bevaDAya che. dA.ta. rA - rAha | ni - vinim | 26 - rUd . 2. navA AvelA tirumAM satA pheraze (1) vargIya bIjAno pahelo thAya. dA.ta. n - chat pat | vargIya cothAno trIjo thAya. dA.ta. dha = dhadhA rAdhA | (B) kaMThyano teTalAmo ja tAlavya thAya. no na thAya zrata ud - avavana, = vin | hA - hAphI, nAhI | (C) dIrgha svarano haQsvara ane 2 no ga thAya che. ghAta.rAvAnuM havA | nArI nuM nahIM | # , ! p) saMyukta vyaMjanamAM mAtra prathama akSaranI dvirukti thAya. paNa jo prathama akSara uSmAkSara hoya ane bIjo akSara aghoSa hoya to aghoSanI dvirukti thAya. dA.ta. rI - hIddI - nadI | parva - pUrva | van - san | 43. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (E) mA, hA (1. r) bhR, pR, pR tathA R dvitamA 12no 25 i thAya che. u.d mA - mAmA mimA / bhR - bhRbhR-bRbhR-bibhR / R - RR-ikra / hA - hAhA-jahA-jahA-jihA / pR - pRpR pipR / F) pUrvamAM rahela dviruktinA "rU ane "' pachI koi paNa vijAtIya svara Ave to anubhe 'i', 'u'no'iya; 'u' thAya che. u... ikra iyu / niyama (E) thI. iR thayesamana (F) thI. ino iy thayo (G) nija, vij, viS, pAtunI dvitibhA i no e thAya ane. 2526 vikAraka pratyaya pUrve dhAtunA upAMtya rU no guNa na thAya au... nija ninij = nenij + mi = nenejmi, nenijvaH, nenijmaH / svahi vi26 pratyayama- anenijam / 3 tRtIya puruSa nyyn| anti mane antu pratyayanale. ati bhane atu pratyayANe dA - dadati / dadatu / 4. stanabhUtANa tRtIya pu25vayana / * an ' pratyayanale us' pratyayAge. usa rAta pahesa A no.toyasane yahAI i, u, R nosa thAya...ta bhI - bibhI - abibhe + us = abibhayuH / 5. mA, hA (Atmanepa8) + vyaMna mAvimA yaatun| A no I thAya. bhane... ziviramA Ano do5 thAya che. ... vyaMzana vi27 mA - mAmA mamA mimA + vahe = mimIvahe / svasividhA2 mA - mimA + ate = mimate / hA (52-bhai 4) + vyaMnasaviDAra pratyaya = hA na A no vilpe i/I + vyaMna savidhA26 pratyaya 3.ta. hA - jahA + vas = jahivaH / jahIvaH / / 1 vidhyartha tathA svarAdi avikAraka mAM hI no mA lopAya che. u.. vidhyarthamA - jahA + yAt = jahyAt / svAhizavirama - jahA + ati = jahati / III sArtha jIne pu0ma050 mAtra po thAya jahAhi, jahihi, jahIhi / bhI + vyaMna sAvi24 pratyaya bhi bhI + vyaM04nazavira pratyaya ...'bhI' bibhI + vas = bibhivaH bibhIvaH / parantu, bibheti / / 44 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A , + badhA avikAraka pratyaya = aMtya ma no lopa + avikAraka pratyaya dA.ta. "rA' rA + vat = | dhI dhI + vat = dhva: | B AjJArtha bIjo putra ekava0 mAM " ' nuM di' ane "dhA nuM " ghedi rUpa thAya. C "' nuM aMga rahA + avikAraka , dhva, tu, pratyaya = vat + avikAraka , dhva, ta, tha pracaya dA.ta. hA + thar = . | tA + Sya = duSya / ra + = raste | Ta + te = 0 |. D 'dha'nuM aMga dhA + avikAraka zuM dhva, t pratyaya = pat + avikAraka s dhva, t y pratyaya .ta. dha + thar = dhandhaH | 2dhA + + = dhasaeN | dha + = paLe | dhA + te = dhare | ((gaNakArya rahita cha kALa /artha )) ahIM dhAtunA traNa bhAga pADavAmAM AvyA che. 1 seTa = jene "3" umerAya. LI aniTu = jene " rU' na umerAya. veTa = jene "3 ' vikalpa umerAya. dhAtu - 1 svarAMta dhAtu. 2. vyaMjanAnta dhAtu 1 svarAMta dhAtu- A aneka svarI tamAma dhAtuo se che. B seTanI kArikAmAM batAvelA eka svarI dhAtuo seTu che. 0 bAkInA svarI dhAtuo aniTa che. 2. vyaMjanAMta dhAtu - A kArikAmAM batAvelA aniTa che. B bAkInA badhAya se che. varAtta seTa kArika * joti---zI-nu-nu-su-zvi-DI-zifma | . vRJbhyAM ca vinaikAco'janteSu nihatAH smRtAH // 45 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-hII U R ta tathA yu, ru, kSNu, zI, snu, nu,kSu, ziva, DI, zri,vR, vR (/5 52) ane vinA ekAca (= me svarI vinA = ane ) Aid dhAtuo se che. banAntanirikSa * zakla-paca-muci-rica-vaca-vic / sica-pracchi-tyaj-nijirbhajaH / bhaJ-bhuj-bhrasj, msji-yj-yuj|ruj-r-vijir-svnyji-sny-sRjH // 1 // * ad-kSud-khid-chid-tudi-nudaH / pad-bhid-vidyatirvinan / zadsadI-svidyati skandi / hadI-krudh-kSudhi-budhyatI // 2 // * bandhiyudhi-rudhI-rAdhi,vyadh-zudh-sAdhi-sidhyati / manya-han-Apa-kSipa-chupi-tapaH,tipas,tRpyati-dRpyatI // 3 // * lipa-lup-vap-zapa-svap-sRpi-yabha-rabha-labha-gam-nam-yamo ramiH / kruzir-daMzi-dizI-dRz-mRz-riz-ruz,-liz-viz-spRza-kRSiH // 4 // * tviS-tuS-dviS-duS-puSy-piS-viS-ziS-zuS-zliSyato ghasiH / vasatir-daha-dihi-duho-na-mi-ruha-liha-vahistathA // 5 // anudAttA - halanteSu dhAtavo dvayadhikaM zatam / .. artha- ka zak. ca pac, muc, rica, vica, vic, sic.6 |cha praccha, j | tyaj, nija, bhaj, bha, bhuj, bhrasj, masj, yaj. yuj, ruj, ra, vij, sva, saGg, sRj. d ad, kSud, khid, chid, tud, nu, pada, bhid, vid, zad, sad, svid, skand, had / / dh | krudha, kSudha, budha, bandha, yudh, rudh, rAdh, vyadh, zudh, sAdhU, sidh, / / n man, han, Apa, kSip, chup, tapa, tip, tRp, dRp, lip, lup, vap, zapa, svapa, sRpa bh / yabha, ra, labha. m gam, nam, yam, ram. z kruz, daMz, diz, dRz, mRz, riz, ruz, liz, viz, spRz.1 S kRS, tviS, tuSa, dviS, duS, puS, piS, viS, ziS, zuS, zliS. / / s ghas, vas. ha daha, diha, duha, naha, miha, ruha, liha, vaha / Sust (10) jarvid. (halanta) dhAtuo bhani (anudAtta) cha 46 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | veTa dhAtunI kArikA | * svaratiH sUyate sUte, paJcame navame ca dhUJ / tanaktiH vRzcatizcAntA, vanaktizca tanaktinA // 1 // * mArTi mAjIta jAnteSu dAntau klidyati syandate / radhyatiH sedhatiH dhAntau pAntAH paJcaiva kalpate // 2 // * gopAyatistRpyatizca trapate dRpyatistathA / mAntau zAmyati kSamate'znute kliznAti nazyati // 3 // * zAntAstrayo'thAkSatizca niSkuSNAtizca takSatiH / tvakSatizca SakArAntA hyatha hAntAzca gAhate // 4 // * padadvaye gRhatizca RkAropAntyagarhate / tRhati tRhati druhyatayo bRhati muhyati // 4 // * stRhati snihyati snuhyatyete veTakAhi dhAtavaH / (ajantAnAM tu thalyeva veT syAdanyatra sarvadA // 6 // ) . svarAnta veTa * sva,* sU (gaNa 4 Atmane), * sU (gaNa 2 Atmane) * dhU - (uni. oual suaj) dhU-(PULAR. Sarasa seauj.)vyaMjanAnta veTa (33) ca taJc, vrazc, j aJ ta, mRj, d klida, syand, [7] radha, sidha, |p klRp, gupa. tRp, trapa, dRp, m kSam, z az, kliz, naz, s| akSa, || nis + kuS, takS, tvakSa, ha gAha, guha, garha, tRha, druha, bRha, muha, stRha, sniha, snuha.. | vatana bhaviSyakALa Adi cAranA pratyayo parasmai tAhe tAsmi | tAsvaH | taasvHmH| tAsi tAsthaH tAstha / tA | tArau tAraH / Atmane tAsvahe | tAsmahe / tAsAthe / tAdhve / tArau | tAraH / tAse tA 47 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAmi syasi syati yAsam yAH yAt syam syaH parasmai syAvaH syathaH syataH yAsva yAstam yAstAm syAva syatam syat syatAm sAmAnya bhaviSyakALa syAmaH 1 syatha 1 syanti / AzIrvAdArtha yAsma 1 yAsta 1 yAsuH / kriyAtiparya syAma / syata 1 syan sye syase syate sIya ThA 48 sISTa sye syathAH syata Atmane yAva agamiSyam / yethe syete sIvahi sIyAsthAm sIyAstAm syAvahi syethAm syAmahe / syadhve / syante / syetAm sImahi / sIdhvam / sIran / AzIrvAdanA paramaipadI pratyayone choDIne bAkInA badhA pratyayo vikAraka che. ane tyAM guNano niyama lAge che. * s Jjane t thI za3 thatA pratyayonI pUrve... syAmahi / syadhvam / synt| / seT dhAtune nitya 'i' lAge. ||ve dhAtune vikalpe na lAge. ||| ani dhAtune 'i' na lAge. * yiAtipatyartha ane adyatanamAM ghastana bhUtakALanI jema dhAtunI pUrve OM Ave. svarAdi dhAtu hoya to Adya svaranI vRddhi upasargasahita dhAtu hoya to baMnenI vacce thAya. a lAge. 6. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha kALanA sAmAnya niyama * 1. dhAtunA aMte pa je go gau hoya to teno nA thAya. bata. na thatI 4stana. | ghAsthati sAmAnya. | gAyat kriyAti.. gaNAt adyatana. dheyAt AzI. che ke mAtA | - sanAtA | zo - zAtA | A pramANe anya kALamAM paNa nA karIne rUpo karavA. 2.fma nI rI mAM vikAraka pratyaya pUrve na thAya. ane tI mAM vikAraka pratyaya pUrve vikalpa na thAya. u.ta. mi (gaNa pAMca.A pheMkavuM)=mAtA ! rI (gaNa cAraA naSTa thavuM) = dAtA tI- gaNa 5/4 A0 coMTa) = tAtA ke netA che. mI - (gaNa 9 u0 hiMsA karavI- mAtA | anya kALamAM paNa "ma' karavo 3.A dazamA gaNa sivAyanA nave gaNanA mULa dhAtu para ja samAna rIte cha kALanuM kArya thAya. arthAt gaNanI nizAnI lAge nahiM. B dazamA gaNanA dhAtune guNa - vRddhi sahana lAge. 4. gun | AdimAM vitye mAya lAge. gopita | joyiSyati | 2 mAM vikalpa phaMDyuM lAge. vam mAM virbhe dazamAM gaNanI jema rUpa thAya. au.d. kAmayAMcakre - cakame / kAmayiSyate - kamiSyate / 5. (1) kam no mUAdeza thAya. pavitA | viSyati | gamUt | vikhyat | (2) zUno vat Adeza thAya.vaI | vati | vAva | navo vat che. 3) prazna no pra ke marja Adeza thAya. dA.ta. praSTA | mag 6. jaina ane TU vyaMjana vikAraka pratyaya ) a.ta.phraSTA | - jU ane dra + vyaMjana vikAraka pratyaya/ ane draSTA paratu jayAre teno 'rUlAge tyAre an thAya che. dA.ta. san + $ + tha = sarvatha | 7. haridvA no ' lopAya paNa adyatanamAM vikalpa A lopAya. at daridriSyati / adaridrIt adaridrAsIt / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 'bhU' dhAtu adyatana ane AzIrvAdArtha sivAya paraaipadI bane masmi / 9. '' dhAtune parokSa sivAya jayAM seT no rU lAgavAno hoya tyAM badheya dIrgha phlAge. dA.ta. prahItA / 10. AzIrvAdArthano sam parokSano dve ane adyatananA m pratyaya pUrve. IdhAtunA aMte a ke A sivAyano svara hoya to no thAya che. II parantu jo tenI pUrve rU hoya ane rU nI pahelA aMtasthA ke haiM hoya to dh no vikalpe haiM thAya che. dA.ta. vR + dhve varive ve / = = - 11. 6, mudda, khudda ni(veT) + to no thA ke haiM thAya 12. 'nad' + 24 ke zUnya dA.ta. nahu + tA nak + 24ke zUnya nana6 + tha = nanap + tha = nanavuM / 13. 'an' no vyaMjanAdi pratyaya para vikalpe 'vI'Adeza thAya che. parantu.. 'va' thI zaru thatA pratyaya para nitya 'vI' Adeza thAya che. .ta. anitA vetA / aj + yAt vIyAt| 14. upAMtya hasva vALA aniddhAtu + aghoSa vyaMjana vikAraka pratyaya Ave to '' no vikalpe 'ar' ke ' ' thAya. parantu.. mRt vRddhAtumAM nitya r thAya che. dravya / piMtha />vitA / 50 + che aad | = - 24ke, A.ta. 'du' dropA, + 24keJ proDhA, drohitA / .. nandrA / = = jaja = nanaMSTa| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17.A kuT, sphuTa, truTa, sphur, nu, dhU. 20 91 nayA tathA __ ku, guj, kuca, muj, gur, chur, puTa, luT uu tumomA I parokSa prathama ane tRtIya puruSa ekavacananA A pratyaya pUrve.... II pre27 'aya' nIpUrva.... III ane... adyatana karmaNi tRtIya puruSa ekavacana pratyaya pUrve guNa ane vRddhi thAya che. au.d. kuT + a = cukoTa / kuT +aya + ti = koTayati / adyatana + kuT + i = koT + i = akoTi / ___Bausluf4:12 pratyaya pUrva.... A vRddhi na thAya. ...'kuTa kuTitA / kuT + tha = cukuTitha / (Cpasela prathama puruSa ekavacanamAM aMtya varanI vRddhi vikalpa thAya. guNa na thAya, tathA upAMtyavarano mAtra guNa thAya. ut. 'kuT' + kuT + a = cukoTa atha cukuTa / 'nu' + nu + a = nunAva ath| nunuva / 'ku' + ku + a = cukAva yA cukuva / 18. 'vij' (16 10/750/360) dhAtune ilAge tyAre zue nAya. su... vij + i + tA = vijitA / parokSama vivije / vivej| 18. rabha-labha bhI parosa tathA yA chorI svAhi pratyaya 52 'n' no sArAma thAya... 'rabh' + rambhitA / 'labh + lambhitA / 20 I adhi + i + yAtipattyartha tathA adyatananA pratyaya. = adhi + gI + yAtipattyartha tathA satanA pratyaya. ahI ' Adeza vibhe thAya. ane tyAre guNa na thAya. d. adhi + a + gI + sta = adhyagISTa adhyaiSTa / adhi + a + gI + syata = adhyagISyata adhyaiSyata / II parokSa vagere kALamAM no ja thAya che. thayA pachI kALanA pratyaya AvidhA uu.t. adhi + gA + e = adhijage / 21. kRta, ghRta, chud, tRda, nRt mAse dhAtusone satanAsiAyana eule pratyayo 52 vilya ilAge. .ta. kartiSyati / kasya'ti / 51 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 22. 'vR dhAtu tathA dIrgha kArAMta dhAtuone parokSa bhUtakALa tathA AzIrvAda ane paramaeNpada adyatana bhUtakALa sivAyanA rUpomAM vikalpa dIrgha ' lAge. u... vR . varItA / varitA / parokSama- vavaritha / __ kR - karItA | karitA / AzIvAbhA- variSISTa / | yastanalaviSyANa | 1. iSa, ruS, riS, saha, lubh pAya dhAtumA 50 vi0 / pratyayanI pUrva visye 'i' mAge. 'iS' + iS + tA = eSitA eSTA / 'lubh' - lubh + tA = lobhitAM 3 lobdhA / 2.saha, vaha dhAtumA nyAre ha noda thAya ane.te. da no pchiin| da 52 to thAya tyAre pUrvanA mana go thAya che. ud. 'saha' . saha + tAhe = sat + dhAhe = sat + DhAhe - soDhAhe satha sahitAhe / vaha + voDhAsmi / 3.klRp (Atmanepada 2) dhAtu vitye 5225 jane che. ane. tyAre 'i' un. u.. klaptAsmi / kalpitAhe kalptAhe / sAmAnya bhaviSya ane kriyAtipacartha | 1.han bhane 15 R suit nidadhAtu se bane tethI 'i' un. u... 'han' - haniSyati / ahaniSyat / 'kR' + kariSyati |akrissyt| 'svR' - svariSyati / asvariSyat / 2.gam, inomaTeza gam tathA adhi + i (bh29|| 2) wi'i' dAge. ta. gam + gamiSyati / agamiSyat |adhi + i = adhijigamiSati / (290si . iun... gam + jigamiSati) 3.klRpa, vRt, vRdha, zRdha, syand, pAMya pAtu vilpe 5225hI jane. ane tyAre 'i' naun.u.t. 'klRp' + kalpsyati / akalpsyat / sAtmanehamI + kalpsyate - kalpiSyate / akalpsyata / akalpiSyata / NOTE uparokta pAMca dhAtu IcchAdarzakamAM paNa vikalpa paramaipada bane che. __ed klRp + cikalpiSate - ciklRpsate = ciklRpsati / 4 thAtuna ata s + : pratyaya ... vas + syati = t + sahi pratyaya) = vat + syati = vatsyati / 52 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvAdArtha parasnepaTha 1. badhAya pratyayo avikAraka che tathA se dhAtune paNa '' na lAge. dA.ta. vi ke viyat / mU + kriyAt / 2. karmaNinA niyamo lAge.dA.ta. 3. vA, dhA, mA, sthA, hai, pA, so, rU ATalA dhAtuomAM aMtyasvarano 'p' thAya. A.ta. je haiyAt / nai ka geyAt / 4. saMyukta para A kArAMta dhAtunA Jano vikalpe ' thAya. ghAta. tai'ka taiyAt tAyAt / ' + ghreyAt prayAt / 5. zAs nuM ziAt / han nuM vadhyAt / RR nuM arthAt / pA (2 gaNa)nuM pAt / pA (1gaNa)nuM pet / A pramANe rUpa thAya che. 6. dazamAM gaNanA dhAtumAM mAtra guNa/vRddhi thAya che. dA.ta. 'mR' + maSkRt Atmanepada - mUt| 1. A I veT dhAtuo II dIrgha RR kArAMta dhAtu III saMyuktaparahasya RR kArAMta tathA stI IV vR dhAtune vikalpe haiM lAge. ane.. tyAre guNa thAya. dA.ta. 'tU' + viSe-sopIra / tR + riSIra-tIrthI | 'sva' ja riSISTa vIra| vR' + riSISTa-vRzISTa / B 'rU'na lAge tyAre hasya/dIrgha '' kArAMta dhAtumAM aMtya '' no temaja anya dhAtuomAM upAMtya hasva svarano guNa na thAya. dA.ta.ae - smRauSTa-riSISTa mukh - mukSISTa / + pISTa / C guNa na thAya tyAre dIrgha %0 no rU-r thAya che. dA.ta.hU~ je stIiSTa stIrSISTa / 2. dazamA gaNanA dhAtumAM guNa/vRddhi uparAMta anya paNa lAge. dA.ta. mR che marzISTa / PR - 53 Wu Ji Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a parastra va athus (ga atus parokSabhUtakALa ma a us vartuLaO mAM ApelA traNa pratyayo vikAraka che bAkInA paMdara avikAraka che. niyamo :- 1 paraepadanA... I prathama purUSa ekavacanamAM vikalpe aMtya koipaNa svaranI ane upAMtya 6nI vRddhi thAya. ane viklpa aMtya svara tathA upAMtya hasvasvara no guNa thAya. ghata '' pAr-pad~ I II dvitIyapurUSa ekavacanamAM aMtya koipaNa ane upAMtya hasva svarano guNa thAya. A.ta. '' che vartha / ahIM 2. trIjA gaNanI jema dviruktinA niyama lAge. .ta. '' + cakAra / 3. vyaMjana thI zaru thatA pratyayanI pahelA setathA veT dhAtune vikalpe ' lAge. III tRtIyapurUSa ekavacanamAM aMtya koipaNa svaranI ane upAMtya ganI nitya vRddhi thAya. tathA upAMtya hasvasvarano guNa thAya. dA.ta. vudh' + vuodha / - ghAta vrudhna che tutuk + rU + vukSuk + 6 + se e va z 54 Atmane vahe mahe Athe dhve Ate Ire = dvirukta jai no pa thayo. aniT dhAtune avazya '' lAge. - + va = bubudhi / veT dhAtumAM mudde ke mumud + rU pATha I , rR, mR, rR, stu, 6, kSu, zru A dhAtuone '' na lAge. dA.ta. vaLava| II hastha kArAMta aniddhAtune ' na lAge. dA.ta. 'bhU' che mamartha bubodhatha / mumuhi mumuhva / pratyaya pUrve / tu ke taptathai / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ III 212ita. anida, pathye. a vyaMAnta zanida, tathA sRja tha pratyaya pUrva spei i mAge. u... 'nI' + ninayitha - ninetha / 'zak + zekitha - zazaktha / _ 'sRj' - sasarjitha - sasraSTha / - vava , IV sva, sU (2,4 ||1)dhuu (5,8 2) pehalo chata tha pUrva vispe 'i'mAge anyatra nitya imANe. ...'sva' + sasvaritha-sasvartha / sasvariva / 'dhU' + dudhavitha-dudhotha / dudhuviva / VR, vye, ad, ghas, ve, sam + kR uuutune, tha pratyaya pUrva 'i' dAge... R + Aritha / ('vR' dhAtuna tha pUrva vise un. ... vR + vavaritha-vavartha / 4. dvirukti vageremAM thatA pheraphAra I dina i,u + vitIya 12 = iya, uv + viontIya 12 u...'i' + ii + a = iai + . a = iy + ai + a = iyAya / / II dina i u + satIya 252 = ne bhanIna hAI I U ... 'iS' + ISiva / III i (4) mA 126 vi0 pUrva disata ihI thAya.... Iyiva / IV ghAtune aMtasaMyuta vyaM0 52,iI + seno i + avi0pratyaya - ..y + seTno i + avira pratyaya u...'i' + i + i + va = ii + iva = Iy (niyama III thI.hAI thayo) + iva =Iyiva / 'nI' + ninI + iva = ninyiva / 5. ARitAtune prathamA bhane tu. 500 10 // ane. ME aupratyayAge B 'A' minAtu + se isrAhi pratyaya = Ano Topa ta.'dA' + dadA + a = dadA + a = dadau dadiba, daduH / se 'dhA' + dadhau / 6. dIrgha kArAMta, saMyukta para hasva tra kArAMta, tathA 2 ane nA ATalA dhAtuone badhA pratyayo para guNa thAya. La'kR' + kR + iva = cakariva / 'R' + Ariva / 'Rccha' - Anarchiva / 'jAgR' - jajAgariva / 'sva' - sasvariva / 55 . Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ II paratu zuM pU A traNa dhAtumAM avi. pratyayo para vizve guNa na thAya. ane tyAre dIrgha ''no hasva tra' thAya. |aut. zU + zazU + athus = zazR + athus = zazrathuH / / zue thAya tyAre zazarathuH / vyaM04na pratyaya 52 zazR + va = zazriva ane. zazariva / | 7. pAtu mAheza thaye . * bhU nuM babhUva au.t. babhUva babhUviva... / / * ji nuM jigi ..jigAya-jigaya / * hi nuM jighi l.d. jighAya-jighaya / * ci nuM cici / u.t. cicAya-cicaya / cikita. cikAya-cikaya / * adhi + I nuM adhijagA ... adhijage / * Urgu nuM Urjunu uNunAvaH Urgunava / * dI na dIya ... didIye / * de nuM digi . digye / * dyut nu didyut .. didyute / * pyai nuM pipI .. pipye / * ad nuM ad| u.t. Ada / jaghAsa - jaghasa / tha pratyaya 52 nitya i mAge .. jaghasitha / 8. gam, han, jan, khan, ghas + 912 bhavi26 tathA seTno i + vyaM0 vi0 pratyaya = ghAtuno a dopAya. ..pAtu | aMga | paM0 50 35 | 252 50 35 gam + jagm jagmiva / jagmuH / jan + jajJivahe / jajJire / cakhniva / cakhnuH / jakSiva / jakSuH / jaghan jaghniva / jaghnuH / ja khan - cakhna jakSa 56 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. dhAtu khete m + ve ma N + var3eM ma = 2. tRR phal, bhaj, trap, chata tR * .. kSam cakSam + i lAge tyA etva thavAnA niyabho 1. be sAdA (= asaMyukta) vyaM0 nI vacce Ja hoya ane dviruktimAM jo vyaMjana badalAya nahiM to, tevA dhAtunA maiM no avikAraka pratyaya temaja rUtha pratyaya pUrve 6 thAya. ane tyAre dvirukti na thAya. 'pac' - va 57 va c + i + tha p + e + p + e + c + i + rAdh dhAtubhAM bhAga 'e' thAya che. tatAra- tatara, teriva / phal pheliva / traptrepiva, trepima / = = = = cakSaNva / cakSamiva / 3. jR bhram, tras, phaN, rAj, bhrAj, bhrAz, bhlAz, syam, svam, svan, ATalA dhAtuomAM viklpa thAya che. jajariva jeriva / bhram - babhramiva bhramiva / Sl. 'jU 4. zranth, granth, dambh kha dhAtumAM nadhAya pratyayo pUrve vijhalye ethAya. ane tyAre anunAsiGa sopAya chata zranth - zretha zazrantha / zrethiva - zazranthiva / 5. zas, dad jane va thI zaru thatA dhAtubhAM 'e' na thAya El.. 'zas' - zazAsa / zazasa, zazasiva / vam - vavAma 1 saMprasAraNa niyama karmaNinI jema parokSamAM paNa saMprasAraNa thAya che. vizeSa niyamo peciva / pecitha - papaktha 1 1I vikAraka pratyayo pUrve dhAtunI dvirukti thayA pachI dviruktimAM saMprasAraNa thAya. saMyukta vyaM hoya to AkhA saMyukta vyaMjananI dvirukti karI pachI saMprasAraNa karavuM. iyAja iyaja / svap / suSvApa 3 suSvapa / yajyayaj + a = II avikAraka pratyayo para saMprasAraNa thayA pachI dvirukti thAya . ta. svap sup suSup suSupiva suSupima 1 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. praccha, bhrasj, vazca, mAtrAmA saMsAna thAya. u.d. 'praccha' + papraccha, papracchiva, papracchima / 3.vyaj-vyadh dhAtumA 'vi' nI dviruti. thAya. .ta.vyac + vivyAca-vivyaca / viviciva-vivicima / vyadh + vivyAdha-vivyadha, vividhiva, vividhima / 4Dhe pAtu + tamAma pratyaya = ha. + tamAma pratyaya au.t. he + juhu + a = juhAva ke juhava / pazvino virape zu thAya. u... zuzAva - zuzava, OM zizvAya - zizvaya / 6. 've' ghAtuno vi02pratyaya pUrva uvay anazavira pratyaya pUrva Uya, U uzana 35o 21. ut. ve + ve + a = uvay + a = uvAya, uvaya / ve + va = Uy + va = Uyiva / saya Uv + va = Uviva / athavA to 'va' no badhAya pratyayo para 'va' karIne rUpa karavA u... ve + ve + a = vA + a = vavA + a = vavA + au = vavau / ve + va = vavA + i + va = vav + i + va = vaviva / 7.I vye + vi.24 pratyaya / gha... vye + vivyAya / = vivyA + vidhA29 pratyaya ) II vye + avi26 pratyaya / ... vye - vivyiva, vivyima / = vivI + saviDAra pratyaya (n ArAma thAnA niyamo) |10 a thI zasthatA mane aMta. saMyuta vyaM pAtumai, 'R' thI zaru thAtumai, ane III) 'az' (5. sa.) dhAtumA rili. pachI na lAge che. temaja dvirukti mAM na hoya to nA thAya che. |u.d. 'ad + aa = a + n + a + a = A + n + a + a = Anarda / 58 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rj + aRj = a + n + Rj + e = A + n + Rj + e = AnRje / 'az' + aaz nuM Anaze / 2 radh, rabh + 91 pratyaya / ... radh + rarandha / = pathye 'n' mAge +912 pratyaya) jabh + jajambhe / apavAda mAM adyatanamAM na lAge tyAM na na lAge. parantu parosawi un.sat. rarandhiva / Am yu 5 1 dvilina thAya. II Am vi024 che. III ghAtuna tyA mane pAya Een52no gue.52ntu, samAM pAtune e/zipUrva 'ay' ge pachI | 'Am' lAge. V' Am 'url pachI . kR, bhU, as // 5zekha 35 ||ge. Am nIyana dhAtumAne. ge 1.a-A sipAya 252thI za0 th|| dhAtuna aut. Iz + Iz + Am + cakre = IzAJcakre / 2.tra chu sivAyanA aMte saMyukta vyaMjanavALA masivAyanA hasvastharathI zaru thatA pAtune....'indh + indh +Am + cakre = indhAJcakre / 3. dazamA gaNanA dhAtune II preraka dhAtune II IcchAdarzaka dhAtune _IV namasAdhitayAtune mane.. v. ane svarI dhAtune Am // . ... I 'katha' - kathayAMcakAra / II 'dAp (dApayati)' dApayAMcakAra / | III "jijJAs' + jijJAsAJcakAra / IV putrIya - (putrIyati)-putrIyAJcakAra / putrIyAMbabhUva / v 'cakAs' + cakAsAJcakAra / 4. daya, ay, As, kAs, dhAtumA 'Am' avazya dho. u.ta day' + dayAMcakre / 'ay' + ayAJcakre / 'As' + AsAJcakre / 'kAs' + kAsAJcakre / 5. kam pAtuna vidhe dAge. But kAmayAmbabhUva - cakame / | 6. uS. vid, jAgR, Rta, daridrA neu tuma visye lAge. paratuvid mAM guNa na thAya. - 59 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 'uS' - oSAMcakAra / uvoSa / vid + vidAJcakAra / viveda / jAgR + jAgarAmAsa, jajAgAra, jajAgara / Rt + Anarta / daridrA + dadaridrau - daridrAJcakAra / 7. gup, dhupa, viccha, paNa, pan pAtumA 'Aya' uge tyAre Am yuta thAya. ... gup + gopAyAmAsa - jugopa / 8. bhI, hI, bhR, hu 2||trii rAdhAtumA dviti. thAya pachI Am vispe ..ta. 'bhI'- bibhayAMcakAra bibhAya-bibhaya / 'hI' - jihayAMcakAra / jihAya-jihaya / 'bhR' + bibharAMcakAra-babhAra / 'hu' + juhavAMcakAra / juhAva-juhava 8. 'Urgu' mA Am n.un.u.t. UrjunAva - Urgunava / 10.'as' / sAmAnya zata 35 thata nathI. bhUnAthAya che. Am yu. 52avi Run bhATe 'as' nanIye bhu04435 thAya che. Asa Asiva || Asima / Asitha AsatuH Asa / Asa || AsatuH / AsuH / 11. 5225hI yAtune kR. bhR, as / / parokSa 525635 // o. ane AtmAnapadI dhAtune ' nA Atmapada nA rUpo lAge. 'bhU','as' / / 5256 // po Age. karmaNi parokSa - uparokta badhA niyama lAvyA pachI Atmane padanA pratyayo aun.u.t. 'pac' - pece / atina kALa * 24 kalAkanI aMdaranA bhUtakALa mATe vaparAya. * adyatanamAM tamAma dhAtuo sAta prakAramAM vibhAjita thayela che. (1) 12- 12 mAtra 5256 cha i (gA), sthA, pA, bhU, dA, dhA (dA dhA inAmA de,do,dhe pore 51) pAtumao avazya tathAghrA, dhe, zo, so, cho vipe prathama ||2maa Aye. (2) 542- khyAtIryatI 'ane rucidhuTi kArikAnA bI . dhAtumao ma1zya Aye. tathA 'zvayati jIryati' riyAtumao vipe Aye. 60 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane vidhe thA/ pamAM mAM jAya. tathA "TiTi kArikAnA AtmapadI (25) dhAtuo A prakAramAM samAveza pAme che.) (3) 3jo prakAra- dazamAM gaNanA dhAtu, aneka svarI dhAtu, keTalAka sAdhita dhAtu, ane... muM, zra, , ; dhAtu avazya Ave. tathA... the, vuiM A be dhAtu vikalpa Ave. (4) ho prakAra-uparokta traNa prakAramAM nahiM AvelA A kArAMta dhAtu, tathA yam, ram (vi.A pari uparsaga sahita) ane narmadhAtu Ave. A prakAra mAtra paramaipadI che. NOTE : dhAtu 32 ke 36 upasarga yukta hoya to 4thA prakAramAM Ave. (5) 7mo prakAra- zuM' dhAtune choDIne zu , jU ane 6 aMtamA hoya, ane , -ma sivAyano svara upAMtye hoya tevA aniTu dhAtu A prakAramAM Ave. ' dhAtu cothA prakAramAM ave chemR, pR, m (15./u.) vidhe Ave (6) jo prakAra- uparokta pAMca prakAramAM na AvelA tamAma aniTa dhAtuo Ave. (7) pamo prakAra- uparokta pAMca prakAramAM na AvelA tamAma se dhAtuo ane [ prathama prakAra pratyaya zrama FE tama : (1) A prakAranA dhAtunA AtmAne padI rUpa cothA yA pAMcamA prakAra pramANe thAya. : 3 (2) dhAtunA karmaNi rUpa pAMcamAM prakAra : - tAm 3. pramANe thAya. (3) , ghA, thA ane madha + rU nA rUpa cothA prakAra pramANe. (4) 'pratyaya pUrve dhAtunA mA no lopa thAya. cA - kahyu | (5) dUdhAtumAM 'kazuM nA badale 'sanuM lAge che. ane svarAdi pratyaya pUrve umerAya che. dA.ta.'pU ja + + + san = amUvam (6) ' dhAtuno '' Adeza thAya che. dA.ta. pha gat | 1 parasma AtmAne dvitIyaT6 sam 4 ma vahi mahi prakAra | s tam ta thAH ithAm dhvam t tAm an / ta itAm anta Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 1. 27 dhAtu 52 asAcyA pratyayA . ... krudha + a + krudh + a + t = akrudhat / 2. 'a' thI za0 yatA pratyaya 52 ||'a' hoya. __... 'krudh'+ a + krudh + a + am = akrudham / 3. 'va' Ane 'ma' pratyaya 52 'a' no 'A' thAya che. ___u.t. krudh + akrudhAva / akrudhAma / .2. I pAtuna 52nI zu ddhina yAya... akrudham / 52ntu... II hI-925'R'saMta tathA 'dRz' dhAtumaya zuza thAya che. ___u.d. 'R' + Aram / 'sR' .. asarat / 'dRz' + adarzat / / 3. dhAtupAMtya anunAsino do5 thAya cha. ... bhraMz + abhrazat / / 4. dhAtunAM thatA Adeza | Adeza udAharaNa * asa(42) asth Asthat / * khyA khya akhyat / apaptat / avocat / ziS aziSat / * ziva , azvat / ahvat-ta / -C IT zva 5. dhAtunA bhinna bhinna prakAramAM thatA rUpa. 'lipa, sic, he AtmanepadI dhaatun|| 35 jI/yothA 52 pramANe thAya. au.t. lip + alipata - alipta / * zak AtmanepahI 35 yotha/pAyama 2 haithAya. u... azakiSTa / azakta / * vid AtmanepahI 35 yoyA/pAMyama 1241 // yAya. ud. avediSTa / avitta / * viS Atmanepa6I 35 sAlamA 12 hai thAya. ut. avikSata / / * lup sAmanepahI 35 yothA 512 yAya. et alupta / 62 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khyAtIryatI arianA dhAtukho * khyA, R, sR, hve, zak, uc, muc, vac, sic, luT, pat, klid, kSvid, mad, vid, zad, sad, svid, Rdh, krudh, kSudh, grudh, radh, zudh, sidh, Ap, kup, gup, dip, yup rup, lip, lup, sRp, kSubh, tubh, nabh, labh, klam, kSam, gam, tam, dam, bhram, zam, zram, sam, kRz, naz, bhRz, bhraz, vRz, tuS, tRS, duS, viS, puS, pluS, riS, ruS, viSa, vuS, vyuS, ziS, zuS, haS, as, kus, ghas, jas, tas, das, bas, bis, byus, mas, mus, yas, vas, muha, sniha, snuha / vis, vus, zAs, druha, * Isa 87 dhAtukho che. * * avazya dvitIya prArabhAM Ave che. zvayatIjIryati arianA dhAtuo * zvi, jR, gruc, gluc, gluJca, mrac, mluc, ric, vic, zuc, nij, yuj, vij, sphuT, cut, cyut, zrut, zcut, zcyut, kSud, chid, chRd, tRd, bund, bhid, rud, skand, budh, rudh, tRp dRp, stambha, dRz, zliS, ghuS, uha, tuh, duh, bRha / deg kula 39 dhAtuo che. vikalpe dvitIya prakAramAM Ave che. ruci - ghuTi azikSanA dhAtukho * ruc, ghuT, ruT, luT, luTh, dyut, vRt, zvit, zvid, syand, mid, svid, vRdh, zRdh, klRp, kSubh, tubh, nabh, zubha, sa~bh, bhraz bhraMz, dhvaMs, bhraMs, sraMs / * kula 25 dhAtuo che." bIjA prakAramAM parastre padamAM Ave che. tRtIya prakAra 19 * pratyayo jIbha prahAra bhuja 14 kruirukti thAya . II dhAtune alAge. III dhAtunA aMtya i, u no zramaza: iy, uv, thAya che. azizriyam / 5 EL.CL. for IV dhAtunA aMtya o no lopa thAya che. chata dru adudruvam / 21. dazamAM gaNanA tathA preraka dhAtunA aMgamAMthI Jaya no lopa thAya che. chata. 'bhU' -> bhAvayati bhAv jane. = 63 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. dIrgha svara hasva thAya. gha.ta. mAt = ma jo emAM , je hoya to zuM thAya. ane... go gau hoya to 3 thAya. pachI dvirukti thAya. dA.ta. 'pura' - voraya - voT - pus - putra 3. abhyAsa pachIno vArNa laghu hoya to abhyAsanA ma no rU thAya. (laghu=pote hasva svara hoya ane pachI saMyukta vyaMjana na hoya to guru-pote dIrgha hoya athavA pachIno vyaMjana saMyukta hoya to hasva paNa guru bane.) dA.ta. man ne vamavuM vimavuM che 4. abhyAsanI AgaLa ke pAchaLa guruvara na hoya athavA abhyAsano svara guruna hoya to abhyAsano svara dIrgha thAya. dA.ta. vimava - vImava - vImavat | parantu "ja na-ninat ahiMdI na thAya "ar pan mAspanda ahIM pachIno svara guru hovAthI niyama traNa ane pote guru hovAthI niyama cotho lAgaze nahiM. skhal = caskhala = aciskhalat / / 5. svarAdi dhAtumAM pachInA vyaMjananI svara sahita dvirukti karavI. ghata. 'ma , TiTa | svarAdi dhAtumAM svara pachIno vyaMjana saMyukta hoya ane temAM prathama varNa - 6, 6, 6 hoya to tenI dvirukti na karatA pAchaLanA vyaMjana nI dvirukti karavI.dA.ta.' ke mad sargaH rnid = mArgadat | 3n + maumbinat ' r + sari = auvit | 6. hasva dIrgha 5' aMte hoya tevA dhAtumAM dvirukti pachI ga ke aMte hoya tevA auSThaya, aMtastha ke vyaMjana hoya to abhyAsano 5' na thatA ? thAya.e sivAyanA 3 kArAMta dhAtumAM abhyAsano svara 3 thAya. a.ta. " vaya-va-va- va = pravRvat | 'kU jhanUnavat ! paratu 'pU - pravINavat | "H - pIpavat | 'jU ka atItavat | apavAda huM, zuM, tuM, pu, tu, , dhAtumAM vikalpa kesa thAya che. dA.ta. "g - sidmavat | mahudhavat 'zuM zrA-zra-zazrad = zizravat | azuzravat | 64 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. ano 'i' yA a5ial I kath, var, zaTha, raca, spRha, sUca, mRga, dhvan, artha, pAr, gad, vaNa, zapa ATalA dhAtuomAM gano vagere pheraphAra na thAya. u...'kath' + acakathat / 'dhvan' + adadhvanat / 'var + avavarat / II smR, dR, tvara, prath, mRd, stU spRz dhAtuna ditima a no ina. thAya. tebha04 252 hAI ena. thAya... 'smR + asasmarat / 'dR' + adadarat / 'mRd' - amamradat / III gaN dhAtumA visye 3222 thAya. u... ajIgaNat / ajagaNat / IV veSTa, ceST dhAtumA vidhe 'i' un. d. 'veST' + avaveSTat - aviveSTat / 8. bhrAja, bhASa, bhAs, dIpa,jIva, mIla, pID, kaNa, caNa, raNa, baNa, bhaN, zraNa, haTha, Dhe, lup, luT, luTh, vagaire dhAtuobhai Suiya 12 vispe yathAya che. u. 'bhrAj' + abibhrajat / ababhrAjat / 1. zAs, ej, kAz, krID, kSIb, khAd, khela, Dhauk, tAya, dAza, deva, nAtha, prod, bAdh, yAc, yodh, rAdha, rAj, lA, lepa, lok, loca, vepa, vel, zlAgh, zlok, sek, seba, heS, seva, sAr, vAs, nivAsa, pore dhAtumomA tyas52,625 thAya che. a.a. 'zAs' + azazAsat / ej + ejijat / 10. hve, svap ma saM.29. thAya.'ziva' mA vi saMprasA21. thAya. Ed. azizvayat / azUzavat / ajUbavat-ajuhAvat / 11. dhAtunA upAMtya hasva '' no guNa vilse na thAya. arthAt hasva ' vidhe kAyama rahe. ane dIrghatra virSe hasava thAya che. .. 'vRt' + vartay = varta vRt / dili . thata vavat OM vRvRt thAya. vavarta avavartat / vRvRt vavRt vivRt || = avIvRtat / 'kRt' + kIrta acikIrtat / kRt acIkRtat / 12. mAhezana thaa| yo 'pArnu apIpyat / 'sthA nuM pre27 sthApaya ne atiSThipat / 'ghrA nu, ajighrapat / ajighripat / * adhi + i (mA) adhyAyipat / adhyajIgapat / 65 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * adhi + i (406 25) nuM adhyajIgamat / * IrNya nuM aiSiSyat-aijiyat / * Urgu nuM, auNUnavat / 'cakAs nu, acIcakAsat - acacakAsat / * dyuta nuM adudyutat / * sphur rnu apusphurat / turtha LA . | pratyayo. . parame AtmAne * sam sva / sma : sIH stam sta sIt stAm suH / : : si svahi smahi sthAH sAthAm dhvam sta sAtAm sata paMyama ra pratyayo iSam ! I: - It parae iSva iSTam iSTAm iSma . | iSTa / iSuH / / AtmAne iSi iSvahi iSThAH iSAthAm iSTa iSAtAm iSmahi idhvam iSata caturtha7 paMcama prakAranA sAmAnya niyama (1) anya pAMca prakAramAM na AvelA be dhAtuo vidhe ahIM Ave. (2) saMyuzana 52Vii Rid vR, dhU dhAtu pitye sAye. (3) tRp-dRp dvitIya prArama Aye. (4) dA, dhA, sthA AtmanepamA yothA 12mA sane 525i viyama 512wi. (5) 'han' 52spahI, A + han sAtmanehI mahI Aye. . NOTE :- 52256 pAMyama prAramA han no mAheza 'vadh' bhane sAmanemai vispe 'vadh' thAya che. (6) stu, kram AtmanepadI yothA 512mA bhAye. (7) stu, sU, dhU, aJja, dhAtu dhAtu 5254i iyama 2mA mAye. . 66 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tu niyama) paupadI 1) dhAtuna 12nI jiyAya. aut. 'kR' + akArSIt / 'nI' + anaiSIt / 'raJ' + arAMkSit / (2) 24 ane. 2552 5chI'sta', 'stha' thI zaru thata pratyayano 's' dopAya. au.t.ahan + stam = ahatam / ahan + sthAH = ahasthAH (3) 'han' no anunAsiseopAya. ahata (mAtmane56) (4) kRSa + sIt = akArSIt - . akrAkSIt 35 thAya. AtmapadI 1. dhAtunA aMtya hasvAdIrgha '-no guNa thAya. e sivAya kayAMya guNa na thAya. tyahI Rno 'ir' 'ur' thAya che. Hat.ci - ci + sta = aceSTa / stR + stR + sta =astISTa / 2. dA, dhA dhAtu tathA 'sthA' yAtuna saMtya svarano (Ana) 'i' thAyasane zuena. thAya. a... sama + sthA = samasthiSi / dhA - adhiSi / dA + adita / | 3 gam tathA upa + yam mA vi anunAsi sopAya. ... sama + gam = samagasta/samagata / upa + yam = upAyata/upAyaMsta 52ntu ud + yam bhI azya toya. ud + yam + udAyata / upAyaMsta / 4.625 12, anunAsi pachI 'sta' bhane, 'sthA' pratyayano 's' sopAya. ... dA + adita / 5 dhAtunA aMtya hasva no tathA upAMtya svarano guNa na thAya. .d.'bhR' + abhRSTa / bhid, abhitta / | 6. dIpa, jan, budha, pura, tAya, pyAy ne vipe bhane padne nitya tRtIyapuruSa adhyayanamA 'sta' Ind 'i'. tyAre jino niyamAge. | art. budh + abodhi / pad - apAdi / ( RAM) | 52pahI 1. tu tya 52nI bhane 'vad, vraj' tathA '' 'la' aMta dhAtupAMtya anI jiyAya che.... lU - alau + It =alAvIt / vad + avAdit / car - acArIt / 67. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D 2.Guiya 12no zu. thAya che. jAgR-zvi mAM satya 5. sarano gue| thAya che. jAgR + ajAgarIt / kRt + akartIt / budh + abodhIt / 3. r, l sipAyanAta nAtuna pAMtya anI vidhi __ u.d. gad + agadIt - agAdIt / a505 -I ha, m, y inaru tathA kSaNa, vadha, jan, zvas, kuT, has, caT, cat, cad, patha, math, hras, lag, Human tumai lina thAya. vadh + avadhIt / 4. UrNa bhAvipa 12.32 / 2 na. thAya. vispe /ji thAya. au.t. auNuviSam, aurNAviSam, aurNaviSam / AtmAnapadI 1. aMtya svara ane upAMtya hasva svara no guNa thAya ___ 'lU' + alaviSTa / 'mud' - amodiSTa / 2. 'daridrA' no A vilpe dopAya. adaridrIt / adaridrAsIt / 3. dIpa, jan, pUr, pyAya, tAy pAtune vi 125 ieun. tyAre jina ___ niyama un.ud. dIp + adIpi-adIpiSTa / 4.tana, mana, vana, san, kSaNa, kSiNa, RNa, ghRNa, tRNa, (8 mA nan, Na kArAMta) dhAtuono anunAsika dvitIya,tRtIya puruSa ekavacananA pratyaya pUrve vispe sopAya. ane...te. 'iSThAH', 'iSTa' prtyyn| sthAne maza: 'thAs'- 'ta' pratyayAge che...tan + ataniSThAH / atathAH /ataniSiSTa / atata / / 5.UrNa bhavisye yAya. aurNaviSi auviSi / pratyaya - 5 12 12 mAtra5225hI. cha. 4 " BeusutunAso siSam siSva siSma | * yam - ayaMsiSam, ayaMsiSva - ma... / sIH siSTam siSTa | * nam + anaMsiSam, anaMsiSva - ma... / sIt siSTAm siSuH / * vi + ram + vyarasiSam siSva..ma.... / * mi /mI - amAsiSam siSva .. ma.... / * lI + alAsiSam siSva ma....* zo - azAsiSam siSva ..ma.... / - 68 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( saptamaprakAra sam saH sat paraepaTha sAva satam satAm sAma / sata san si sathAH sata Atmanepaka sAvahi sAmahi sAthAm sadhvam sAtAm santa 1. dri - duda - ti6 - 36 Atmane padamAM hoya tyAre ( prathama puruSa dvivacana (B)dvitIya puruSa ekvacana/ bahuvacana ane (c) tRtIya puruSa eka vacananA pratyayomAMthI '' no vikalpa lopa thAya. .ta. vika dhakSAvara athavA liNi | dhakSathI ridhAH | adikSadhvam / adhigdhvam / adhikSata / adigdha / adhatana karmaNi 1. tamAma dhAtunA rUpo mAtra cothA pAMcamAM ane sAtamAM prakAramAM thAya. sAtamAM prakAranA dhAtu mATe sAtamo prakAra . bAkInA aniTu dhAtu mATe cotho prakAra ane sekdhAtu mATe pAMcamo prakAra . A badhAmAM AtmAnapada rUpa e ja adyatana karmaNi rUpa. 2. tRtIya puruSa eka vacanamAM mAtra 6 pratyayo lAge tyAre Ai. upAMtya hasya svarano guNa thAya ane aMtya svara tathA upAMtya 'ga' nI vRddhi thAya. dA.ta. 'tuH A tohi ! pas + apAya | apavAda , cam + ra narma, jam vam ATalA dhAtune choDIne 'kam aMtavALA tathA vadhu, gan dhAtumAM guNa vRddhi na thAya. dA.ta. 'm nuM ja ami | nan + anani 5 kSam - akSama | [B mAM kArota aMgavALA dhAtumAM umerAya dA.ta. pa ka mapAya | [C dasamAM gaNamAM guNa vRddhi thAya paNa gaNanI nizAnI na lAge hA.ta. pus + gari | vIr ka vIDi | 3. keTalAka dhAtunA rUpo. gun + api / gopaya | pRn + samarNi che ke gAya ! 'gaja + = madhya / ma i na ja mAni | 0 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ((saMkhyA vAcaka zaO) 1 pa thI navam sudhInA saMkhyA vAcaka zabdo vizeSaNa bane. ane vacana vibhakti vizeSya pramANe lAge. pa thI vata' zabdamAM liMga paNa vizeSa pramANe thAya. hata. * ghavAro paTA, ti. striyaH | * tviri nAni | 2 pazvana thI navazar sudhInA saMkhyA vAcaka zabdonA rUpa traNeya liMgamAM eka sarakhA thAya che. 3 poviMzati vagere saMkhyA vAcaka zabdo yA to vizeSaNa bane yA to svayaM vizeSya bane, ane je vastunI e saMkhyA hoya, te vastune SaSThI vibhakti bahuvacana lAge. dA.ta. viMzatiH vaTa | athavA paTAnAM viMzatiH | 4 viMzati thI pachInA badhAya saMkhyA vAcaka zabdo strIliMgamAM che. ane eka vacanamAM rUpa thAya. paratu... jayAre vizanA be-traNa vagere joDakA hoya tyAre dvivacana ke bahu vacana paNa lAge. and.. brAhmaNAnAM dve viMzatiI / * brAhmaNAnAM timraH viMzatayaH / 5 A) viMzati, paSTi, saptati, gati, niti, zodinArUpa mati pramANe thAya. Dha.ta.viMzati, viMzatima, viMzalya ityAdi.... voTi koTim . vagere. (B) fza. tvarita, panthI zat nA rUpa sat strIliMga pramANe thAya che. dA.ta. tripAta, trizatI, trizataH | C) zata, sadA, nakSa vagere zabdonA rUpo vana (napuMsaka) pramANe thAya ghA.ta. zatam I saham takSam | 6 , di, vagere saMkhyA vizati vagere zabdanI pAchaLa lakhavAthI 21, 22, 23 vagere saMkhyA bane che. dA.ta. praviMzati = 21 0 patrizat = 31 paratu di no , tri no trayam ane gaSTan no aSTA AdezathAya che. A Adeza 1 viMzati ane trizat zabda para avazya thAya.. ghAta.0 vijJatiH | >> trayoviMzatiH | >> gaSTaviti | 2 ratnAzin thI navati sudhI vilse thAya. dA.ta. * kAryavAriza - divArizat * yazavAriza - vivArazat | 3 tathA mazIti ane zata vagere para na thAya. dA.ta. * yazItiH | >> caNatiH | >> dizatam | * trizatam | 70 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA vAcaka zabdo 1 eka 6 SaS 2 dvi 7 saptan 3 tri 8 aSTan 4 catur 9 navan 5 paJcan 10 dazan 11 ekAdazan 16 SoDazan / 12 dvAdazan / 17 saptadazan / 13 trayodazan 18 aSTAdazan / 14 caturdazan / 19 navadazan ekonaviMzati / 15 paJcadazan / 20 viMzati / eka, dvi, tri korenAiyo strI, 50 strI0 / puM0 / ekaH / ekA / dvau / ekam / ekAm / / dvau / ekena / / ekayA / / dvAbhyAm / ekasmai / / ekasyai / / dvAbhyAm / / ekasmAt / ekasyAH / / dvAbhyAma / ekasya / / ekasyAH / dvayoH / ekasmin / ekasyAm / dvayoH / eka / / eke / dvau / / dvAbhyAm dvAbhyAm dvAbhyAm dvayoH dvayoH puM trayaH / trIn / tribhiH / tribhyaH / tribhyH| trayANAm / triSuH / trayaH / sI puM0 strI, timraH / catvAraH / / catasraH / timraH / caturaH / / catasraH / tisRbhiH / caturbhiH / / catasRbhiH / tisRbhyaH / / caturvyaH / / catasRbhyaH / tisRbhyaH / caturvyaH / catasRbhyaH / tisRNAm / caturNAm / / catasRNAM / tisRSu / / caturSu / / catasRSu / timraH / / catvAraH / catasraH / napuMsakamAM rUpo ekam / dve / / trINi / ekam / dve / / trINi / saMsAdhana trINi / catur + catvAri eka poren| catvAri | onIyo peliMga pramANe karavA 71 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcan aSTan (aSTA) dazan SaT / paJca / paJca / SaT / paJcabhiH / SabhiH / paJcabhyaH / / SaDbhyaH / paJcabhyaH / SaDbhyaH / paJcAnAm / SaNNAm / paJcasu / / SaTsu / paJca / SaT / aSTa - aSTau / daza / aSTa - aSTau / daza / aSTabhiH-aSTAbhiH / dazabhiH / aSTabhyaH-aSTAbhyaH / dshbhyH| aSTabhyaH-aSTAbhyaH / dazabhyaH / / aSTAnAm / dazAnAm / aSTasu - aSTAsu / | dazasu / aSTa - aSTau / daza ! Note - a saptana, navan / 35 paJcan pramANe 1213. b dazan pramANe ekAdazan thI navadazan sudhIna tho 32 // . - - - - - - . . . saMbhyA 527 : * eka, be vagare saMkhyAvAcaka kahevAya * pahelo, bIjo, vagere saMkhyApUraka kahevAya saMkhyAvAcaka saMdhyA524 Note . A / eka prathama, agrima, Adima / / saptan thI dazan sudhiin| : dvi, tri : dvitIya, tRtIya / : mAM n na to5 rI - catur caturtha, turya, turIya / : ma ||3thii saMdhyA527 paJcan-SaS : paJcama, SaSTha / / ne. u.ta.saptan - saptamaH / B ekAdazan thI navadazan bhane n yo52||ii saMbhyA527 jana.. ta. ekAdazan ekaadshH| C 1. viMzati dhI052nI saMdhyAmai 'tama' pratyaya sAthI saMdhyA527 jane... viMzatitamaH / triMzattamaH / ekatriMzattamaH / . .... ...... ..... .... . 72 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. viMzati pore zo samasi loya tyAre vipetya ti t no. do57rI a auuthI. saMdhyA 527 bane..tathA.. viMzati pareno asamAsamAM paNa vikalpa A rIte thAya. u.d. ekaviMzati [ ekaviMzaH ekaviMzatitamaH / dvicatvAriMzat // dvicatvArizaH - dvicatvAriMzattamaH / viMzaH, triMzaH, catvArizaH paJcAzaH / 3. SaSTi thImain tamAma saMdhyA52mA nitya tama pratyaya lAge. M SaSTitamaH / zatatamaH / 4. saMdhyA 526 vizeSAne. cha. tethI..puMliMgamA deva prabhArI po thAya. napuMsaka mAM vana pramANe rUpo thAya. Note:-1 prathamA vimati yayana puMliMgamA prathamaH / prathame 35 yAya. 2. dvitIya/tRtIya no liMgamAvilpe sarva (sarvanAma) pramANe 35 thAya che. (A vikalpa mAtra 4 thI 7 vibhaktinA eka vacanamAM che.) dvitIya n| puM035o mAtra seyayanamAthAya che. puliMga rUpo strIliMga rUpa dvitiiyaay| dvitIyasya ] : dvitiiyaayai,| dvitIyAyAH / dvitIyasmai dvitIyasya ) : dvitIyasyai,J dvitIyasyAH dvitIyAt / dvitIye / : dvitiiyaayaaH| dvitIyAyAm / dvitIyasmAt dvitIyasmin : dvitIyasyAH) dvitIyasyAm . .. . . .. . .. . .. ... . .. .. .. . .. . ... .... ... . . 5 striiliN||35 1. prathama thI tRtIya sudhAna tathA turya,turIya (caturtha // 5AryayAyI za) saMkhyApUraka zabdane A lADIne mAtA pramANe rUpa karavA ... prathamA, prathame, prathamAH / dvitIyA, dvitIye, dvitIyAH / - 2. caturthI,thI bh31.52|| saMdhyA 527 206is Iaun nadI xuo po 21.ut caturthI, paJcamI / 73 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | ra artha 1. 12 gaI A. 2. 2 2. B. saMskRta bhASAmA samartha // 11 // bhATe saMdhyApAya: 06 52 kRtvas pratyaya lagADAya che. zabdanA aMtya vyaMjanano lopa karavo. A kriyA vizeSaNa adhyayane cha.. paaNy||2 - paJcakRtvaH / C. eka thI catur sudhAmA naye madhya vizene. u... * eka 5 sakRt / * dvi // dviH / * tri G triH / * catur // catuH 2.. yad jaya no. 1 sayAvat gare vizeSa * tad da. tAvat = hej. / bane che. mATe traNe liMgamAM enA etad // etAvat = uj. tho thAya che. bhagavat // kiM // kiyat = 32j. . rUpo jANavA puMligamA yAvAn yAvantau yAvantaH / strIliMgama yAvatI yAvatyau yAvatyaH / napuMsaswi IF yAvat yAvatI yAvanti / tyo 72 . ___ yAvat porane kRtvas thI TI. 2,telI arthamA yA vizeAnane cha. * yad // yAvatkRtvaH = kSIra.. * tad // tAvatkRtvaH = dIvAra * etad // etAvatkRtvaH = dIvAra * kiM // kiyatkRtvaH - 32Ira (niyamita nmn| 35) * pratyayo vyaMjanAntanAma pramANe gopA puMliMga gorA / 4 gope gopAbhyAm gopAbhyaH / 1 gopaH gopau gopAH / / 5 gopaH gopAbhyAm gopAbhyaH / 2 gopAm gopau gopaH / / 6 gopaH gopoH gopAm / 3 gopA gopAbhyAm gopAbhiH / / 7 gopi gopoH gopAsu / saM0 gopAH ! | gopA 206nama vizvapA, dhUmrapA, zaGkhadhmA, somapA, baladA, vagere A kArAMta puMlliMganA rUpo karavA. 74 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2. mAtra asamAsita pati zabdanA rUpa pati - sthAbhI. puMliMsa. 3. zrI - sabhI. strI0 1 patiH patI patayaH / 1. zrIH zriyo zriyaH / 2 patim patI patin / / 2. zriyam zriyau zriyaH / 3 patyA patibhyAm patibhiH / / 3. zriyA zrIbhyAm zrIbhiH / . 4 patye patibhyAm patibhyaH / 4. zriye-zriyai zrIbhyAm zrIbhyaH / 5 patyuH patibhyAm patibhyaH / 5. zriyaH-zriyAH zrIbhyAm zrIbhyaH / 6 patyuH patyoH patInAm / 6. zriyaH zriyAH zriyoH zriyAm-zrINAm 7 patyau patyoH patiSu / | 7. zriyi-zriyAm zriyoH zrISu / saM0 pate / |saM0 zrI! A pramANe ghI, pU vagere dhAtu sAdhita strIliMga mana tathA sudhI, (striiliNg)-35121|| |4.sakhi 5i 7 35 // sakhA, sakhAyau, sakhAyaH / sakhAyAm, sakhAyau, sakhIn / Guiin| 35 pati za06 pramo . || 5. strI / / 35 (6. avI, tarI, tatrI, | 1 strI striyau striyaH / lakSmI, tathA pradhI vagaire | 2 striyam-strIm striyo striyaH / strIH |ladii rAta hone 3 striyA strIbhyAm strIbhiH / | prathamAyanamA s 4 striyai strIbhyAm strIbhyaH / nitya lAge. arthAta visarga 5 striyAH strIbhyAm strIbhyaH / kAyama rahe. bAkInArUpo 6 striyAH striyoH strINAm / nadI pramANe yAya 7 striyAm striyoH strISu / aviiH| avyau, avyaH / stri / (Sule.... 4 sudhiye sudhIbhyAm sudhIbhyaH / 7 sudhI puM0 zreSTha mukhiyAgo 5 sudhiyaH sudhIbhyAm sudhIbhyaH / 1 sudhIH sudhiyau sudhiyaH / 6 sudhiyaH sudhiyoH sudhiyAm / 2 sudhIm sudhiyau sudhiyaH / 7 sudhiyi sudhiyoH sudhISu / 3 sudhiyA sudhIbhyAm sudhIbhiH / / sudhi - sudhI / 75 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuM0 liMgamA sudhi (25) 2 vAri hai| 35 thAya. ___eta sudhi, sudhinI, sudhIni / tRtIya vi. e va0 thI svarAdi pratyayo para virbhe puMlliMga jevA rUpa thAya. u.ta. sudhinA sudhiyA / . 8. prathamAnta sivAyanI vibhaktithI jeno vigraha thaI zake tevA samAsa thayelA, tathA / pUrvapadamAM nAma ke upasarga hoya In uttarapada dhAtu sAdhita nAmahoya ane IVte. za0 asaMyuna 52 i, I u, U zanta hoya to... s pratyayo 52 te. i,I 3 u,Una maza: ya, v thAya... pradhI, pradhyau pradhyaH / strIliMgama nadIvat thAya. 50vi0 050 mA visarga yAya... pradhIH / ne parosa bhuna sAmAsi 56 na hoya sathA saMyu. 52 i,I u,U saMta za0 hoya to...i, Ino iya, u, U no uv thAya. tatha.... varSAbhU, punarbhU ne choDIna, bhU tomA uv thAya che. ut samAsa bhai - nIH niyau, niyaH / saMyusa 52 + suzrIH, suzriyau, suzriyaH / varSAbhU - liMga . svayaMbhU - 50 1. varSAbhUH varSAbhvau varSAbhvaH | svayaMbhUH svayaMbhuvau svabhuvaH / 2. varSAbhvam varSAbhvau varSAbhvaH / / || svayaMbhuvaM svayaMbhuvau svabhuvaH / 3. varSAbhvA varSAbhUbhyAm varSAbhUbhiH | svayaMbhuvA svayaMbhUbhyAm svayaMbhUbhiH / 4. varSAbhve varSAbhUbhyAm varSAbhUbhyaH | || svaMyabhuve svayaMbhUbhyAm svayaMbhUbhyaH / 5. varSAbhvaH varSAbhUbhyAm varSAbhUbhyaH | svayaMbhuvaH svayaMbhUbhyAm svayaMbhUbhyaH / 6. varSAbhvaH varSAbhvoH varSAbhvAm || svayaMbhuvaH svayaMbhuvoH svayaMbhuvAM / 7. varSAbhvAm varSAmvoH varSAbhUSu svayaMbhavi svayaMbhuvoH svayaMbhUSu / (8. varSAbhU / (svayaMbhU ! 10. papI - sUrya puMliMsa. papye papIbhyAm papIbhyaH papIH papyau papyaH papyaH papIbhyAm papIbhyaH | papIm papyau papIn papyaH papyoH papyAm | papyA papIbhyAm papIbhiH papyi papyoH papISu ppii| A rIte ya vagere daI huM kArAMtanA rUpa karavA 76 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. kroSTu ziyANa puM0 1. kroSTA kroSTArau kroSTAraH tA.ka. saMbodhana 2. kroSTAram kroSTArau kroSTUn dvivacana ane 3. kroSTrA-kroSTunA kroSTubhyAm kroSTubhiH bahu vacana sarvatra 4. kroSTre-kroSTave kroSTubhyAm kroSTubhyaH prathama vibhakti 5. kroSTuH- kroSToH kroSTubhyAm kroSTubhyaH 6. kroSTuH- kroSToH kroSTroH kroSTvoH kroSTranAm dvivacana ane bahuvacana 7. kroSTari-kroSTau kroSTroH kroSTvoH kroSTuSu __ kroSTar - kroSTro / tulya hoya che. o satanAma 12 grAmaNI puM0 neta. | 13. go- ya,MME (puM0 strI0) grAmaNIH grAmaNyau grAmaNyaH / / ___ gauH gAvau gAvaH / grAmaNyam grAmaNyau grAmaNyaH / ___ gAm gAvau gAH / grAmaNyA grAmaNIbhyAM graamnniibhiH| gavA gobhyAm gobhiH / grAmaNye grAmaNIbhyAM grAmaNIbhyaH / / gave gaubhyAm gaubhyaH / grAmaNyaH grAmaNIbhyAM grAmaNIbhyaH / gauH gobhyAm gaubhyaH / grAmaNyaH grAmaNyoH grAmaNyAm / gauH gavoH gavAm / grAmaNyAm grAmaNyoH grAmaNISu / gavi gavoH goSu / grAmaNIH! gauH| sApramANe senAnI vagare nI A pramANe dyo vagere tamAma aMtavALAnA rUpa karavA. o Bita nmn| 35 421 // 14. au zatanAma glau - caMdramA puM0 glAve glaubhyAm glaubhyaH / glauH glAvau glAvaH / / glAvaH glaubhyAm glaubhyaH / glAvam glAvau glAvaH / / glAvaH glAvoH glAvAm / glAvA glaubhyAm glaubhiH / / glAvi glAvoH ___glauSu / glauH / A rIte nau vagere gau mArAMnta zabdanA rUpa karavA. 77 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. asthi - 3. napuM. : 15. ai saMta nAma : rai - saMpatti. strI0 : rAH rAyau rAyaH / rAyam rAyau rAyaH / rAyA . rAbhyAm rAbhiH / rAye rAbhyAm rAbhyaH / * rAyaH rAbhyAm rAbhyaH / rAyaH rAyoH rAyAm / * rAyi rAyoH rAsu / rAH / A pramANe che kArAMta zabdanA rUpo karavA. asthi asthinI asthIni asthi . asthinI asthIni asthnA asthibhyAm asthibhiH asthne asthibhyAm asthibhyaH asthnaH asthibhyAm asthibhyaH asthanaH asthnoH asthnAm asthni asthnoH asthiSu asthi/asthe / pramodadhi sakthi vagerenA rUpa karavA. 17 tRtIyA eka vacana thI svarAdi pratyaya para . * asthi // asthan * sakthi // sakthan * dadhi cha dadhan * akSi akSan maheza thAya che. ane. rAjan pramANe po thAya che. .. 18. anaDuha - 1. puMliMga 18. div hisa/sya. strI0 anaDvAn anaDvAhI anaDvAhaH dyauH divau divaH anaDvAham anaDvAhI anaDuhaH divam divau divaH anaDuhA anaDudbhyAm anaDudbhiH divA dhubhyAm dhubhiH anaDuhe anaDudbhyAm anaDubhyaH dhubhyAm dhubhyaH anaDuhaH. anaDudbhyAm anaDubhyaH divaH dhubhyAm dhubhyaH anaDuhaH anaDuhoH anaDuhAm divaH divoH divAm anaDuhi anaDuhoH anaDutsu divi divoH dhuSu anaDvan ! Note div no stathAnIn dirl pratyayo 52 dyu mAheza thA. u... dyauH, dhubhyAma, dhubhiH / dive . 78 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 20. aryaman - sUrya. 50 aryamA aryamanau aryamanaH / bAkInA rUpo anan jevA thAya che aryamanam aryamanau aryamnaH / pUSan, vRtrahan pore ha immu Awomai pro. samA. 1 vRtrahan bhai anopAya tyAre na noN thAya..vRtrahan + i = vRtrahaNi / 2 asopAya tyAre hoghnaH thAya..ta. vRtrahan + as = vRtraghnaH / 21. zvana, yuvan, bhane maghavan no dvi0vi050 thI 12 pratyayo 52 maza: zun, yUn, bhane maghon mahaza thAya. dA.ta. tRtIyA thI saptamI sudhInA eka vacananA rUpa. zunA, zune zunaH zunaH zuni yUnA, yUne yUnaH yUnaH yUni / maghonA, maghone maghonaH maghonaH maghoni (zvan - taro. puM. 22 panthAn - bhArga. puM0 zvA zvAnau panthAH panthAnau panthAnaH zvAnam zvAnau panthAnam panthAnau pathaH zunA zvabhyAm zvabhiH pathA pathibhyAm pathibhiH zune zvabhyAm zvabhyaH pathe pathibhyAm / pathibhyaH zunaH zvabhyAm zvabhyaH pathaH pathibhyAm pathibhya zunaH zunoH zunAm pathaH pathoH pathAm zunoH zvasu pathi pathoH pathiSu . zvan / panthA ! zvAnaH zunaH zuni mathin, RbhukSin n| yo panthAn pramauo 2 // parantuRbhukSin mA prathama pAMya. pratyayamA n merAya nahI.ut. RbhukSA RbhukSANau RbhukSANaH RbhukSANam RbhukSANau ..... 23. prAc na pale pAya 35 mI.. prAG prAJcau prAJcaH prAJcam prAJcau / pramANe pratyac, udac, avAc, samyac, tiryac, koren| yo samaya 79 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BIna spra tyayo 52 pratyac - pratIc udac + udIca samyac + samIca tiryaca + tirazc mAheza thAya. ...dvitIyA mili huyayana pratyac + as = pratIcaH / sApramANe udIcaH tyAha... strIliMgamAM rUpo. * prAca - prAcI * samyac - samIcI. * avAc + avAcI * pratyac + pratIcI * tiryac - tirazcI * udac - udIcI nadI yA tho 421 // . Note :prAc za06 pUrtha hoya tojI pratyayo 52 // J dAga u.d. prAc + as = prAJc + as = prAJcaH / napuM0 mAM rUpa prAk / prAg prAcI prAJci / mADI 35 . pramo . // 4 prAka / prAg prAcI prAJci / matiryaca vageremA 3521. 24. puMs - puruSa. puM0 25. gir al, strI0 pumAn pumAMsau pumAMsaH gIH girau giraH | pumAMsam pumAMsau puMsaH giram girau giraH | pramANe puMsA pumbhyAm pumbhiH girA giyA'm girbhiH | dhur, pur puMse pumbhyAm pumbhyaH gire giAm giryaH vagere ra puMsaH pumbhyAm pumbhyaH giraH giAm giryaH| saMta puMsaH puMsoH puMsAm giraH giroH girAm tathA.. puMsi puMsoH puMsu / giri giroH giryu | AziSa puman ! gIH / shwal||35 32. 26. Ap 5uii strI0 // yo bhAvayanamA thAya che. ApaH apaH adbhiH adbhayaH adbhyaH apAm apsu ApaH / 27. ahan hisa (napuM0) ahnaH ahobhyAm ahobhyaH ahaH ahrI/ahanI ahAni ahnaH ahoH ahAm ahaH ahI/ahanI ahAni ahi ahani ahoH ahassu ahA ahobhyAm ahobhiH ahaH / ahe ahobhyAm ahobhyaH 80 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. dIrghAhan (Guo ) puMliMga pahe. 7 35 . | dIrghAhA; dIrghAhaNau dIrghAhaNA dIrghAhaNam dIrghAhaNau dIrghANaH / zepa.po. ahan.. // 21 // ... dIrghANA tyahi 28. pUrva, apara, avara, dakSiNa, para, uttara, adhara, sva sarvanAma tarI Ave che. ta pUrvasmai, aparasmin / paraMtu... 64dst. Aval oyAre , BAL, sthAna puruSano saMciouqueoya, || ta...anto artha viad (adhovAsa) hoya tyAre vilye samatAche. ut. pUrve- pUrvIsman / apare - aparasmin / pUrva / / po pUrvAH-pUrve pUrvI pUrvAn pUrveNa pUrvAbhyAm A rIte pUrvAya - pUrvasmai pUrvAbhyAm pUrvebhyaH apara pren| pUrvAt - pUrvasmAt pUrvAbhyAm pUrvebhyaH rUpa karavA. pUrvasya pUrvayoH pUrveSAm pUrvAnAm pUrve - pUrvasmin pUrvayoH pUrveSu pUrvI pUrvam 30. anya, anyatara, katara-katama, yatara-yatama, tatara-tatama, ekatara-ekatama, pore tara-tama to saMdhyApAyI sAmane. ane.... tyAre napuMsa prathamA bhane dvitIya vimati meyanamA mata t, d sAya.u.ta. anyat - d / anyatarat - d / 1. carama, alpa, katipaya ane. ardha za0-10vi01010 mA visye sarvanAma pramANa 35 thAya cha. .ta caramA:- carame / alpA:- alpe / 32. nema za06 sarvanAma cha. 52ntu 50vi0vayanamA vilye rAmA 35 thAya. ta neme - nemAH / 33. vAh ta nabhomA 0vi0410 thI 1 50 pUrva vAhano pUrva a sAye manI 'auha' za thAya ud vizvauhe, vizvauhaH..... ityAdi / 81 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vizvavAT - D vizvavAhau M - vizvavAham vizvAhau # vizvauhA = # vizvauhe - vizvauhaH - "vizvauhaH 1 " vizvauhi vizvavAha nA 35 1 "vizvavAT-D ! = vizvauhoH vizvauhoH sAnu vizvavAGbhyAm vizvavADbhiH vizvavAGbhyAm vizvavADbhyaH vizvavADbhyAm vizvavAGbhyaH vizvAm vizvavATSu 39. arvAn - dhoDo dhuM0 arvantau arvA arvantam arvantau arvatA arvate arvataH arvataH arvati arvan ! vizvavAhaH " vizvauhaH 3yo 421. arvadbhyAm arvadbhyAm adbhyAm arvatoH arvatoH arvantaH arvataH 34. turAsAha + vyaMnAhi pratyaya turASAT D + vyaMnAhi pratyaya 36. jarA, nirjara + svarAhi pratyaya jaras, nirjaras + svarAhi pratyaya zeSa pratyaya para jarA na zAlA prabhAge 35 thAya nirjara 11 rAma prabhAga 35 thAya } arvadbhiH arvadbhayaH W arvadbhayaH arvatAm arvatsu 82 # " khA prabhAe~ge vAh aMtavALAnA * 34. uzanas - zubhayArya puM0 khA zahanA 35 candramas abhAge thAya.parantu pra0 vi. e 10 mAM visarga na lAge. Eld. uzanA / .ta. turASADbhiH,... bhyaH chatyAhi. K-fa186-D jarA jarasA / jarayA / 38. nIyenA zabhobhAM prathama pAMca pratyaya choDIne zeSa svarAdi pratyaya para vikalpe Aheza thAya che. (pu.nayuM.) - snu / 35 dhuM. bhAM guru bheSA dhAya. napuM. bhAM. madhu ThevA thAya. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ITTTTTTTT ITLTLTLL A vA (puTa) rat rUpa marut jevA thAya. pRtanA (strI) vRt rUpa sarit jevA thAya. " pAra (50) pat rU5 vid jevA thAya. - mana naj0) mana rUpa nAman jevA thAya. #mANya (napuM) san rUpa nAman jevA thAya. * 39 (navuM) 36nuM rUpa nAman jevA thAya. # vo (50napuM) roSanuM rUpa nAman jevA thAya. rU5 ranana jevA thAya. # zivRt (navuM) zat rUpa nAmanuM jevA thAya. @ nizA (strI) nizuM rUpa vizuM jevA thAya. mAsa (5) mAm rUpa vandramaN jevA thAya. mAMsa (napuM) mA rUpa pathar jevA thAya. nAsisa (strI) nA rUpa manas jevA thAya. na. 35 vijetA thAya, 39. mA, mAnyuM, zabdano svyaMjana pratyaya para lopAya paratu su pratyaya para lopa na thAya. mAhuM ne mAkhyAm | su - masu-mAsuM | mAn + mAbhyAm | mAnuM | svAmitva darzaka pratyaya - (1) svAmitva darzaka (vALA) arthamAM zabdane mat pratyaya lAge che. dA.ta. dhI (buddhi) - dhImat = buddhivALo 2 >> " '' - parantu zabdano aMtya ke upAMtya varNa kAra... hoya athavA zabdane aMte ke upAMtye ke hoya to man nA sthAne prAya: vat lAge che. dA.ta nakSmI - takSmIvat ! (lakSamIvALo) mAm + vat = masvit (= kiraNovALo)dhana + vat = navat | (2) bhUmi zabdamAM mat lAge. vrata pUmima(= bhUmivALo) svAmitva arthamAM sakArAMta zabdane pratyaya paNa lAge. ane tyAre aMtya lopAya. 83 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ld dhanin / zaza + in zazin / daNDa + in = daNDin / mAyA, medhA tathA as aMtavANA rAjhone khA arthabhAM vin pratyaya lAge che. * tapas + vin = tapasvin tapasvI / * manas + vin manasvI / manasvin yazasvin yazasvI / * yazas + vin mAyA + vin * mAyAvin mAyAvI / dhana + in teyuM * tArA bheSu * Fa * bhArA bheSu * ay = = tAdRza, tvAdRza kIdRza, = |nA bheSu = sadRza artha. A arthamAM ta vagere sarvanAmane traNa 1 dRza mAdRza, IdRza, = 2 dRz tAdRz, tvAdRz, kIdRz, mAdRz, IdRz, - - 84 - - pratyayo lAge. 3 dRkSa tAdRkSa tvAdRkSa. kIdRkSa cvi pratyaya * abhUtatadbhAva 1 je pahelA tevuM hatuM nahi te tevuM athavA tenA jevuM thayuM evo artha jaNAvavA mATe zabdane thvi pratyaya lAge che. mAdRkSa IdRkSa 2 AmAM zabdane ph lAge. pachI jo zabda karma rUpa hoya to ane rUpa hoya to mU ane kayAreka as dhAtunA rUpo lAge. gaGgIbhavati / l (na gaGgA) agaGgA gaGgA Iva bhavati ( na svaM ) asvaM svaM karoti svIkaroti / hU~ lAgatA thatA pheraphAra 1. avyaya sivAyanA akArAMta tathA A kArAMta zabdanA ga sopa thAya. (tenA sthAne hIrdha I lAge) hA 2. aMtya svara i u hoya to hIrdha thAya. chata zuci zucIbhavati / paTu = A no dhanIbhavati / gaMgIbhavati / Ina lAge. paTUbhavati / - Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. aMtya 12625 Rhoya to rI thAya InA ... mAtR + mAtrIkaroti / 4. n 2id.tathA manas, aruSa cakSuSa, cetas, rahas, rajas 20 aMtya vyaMzananovo5 thAya. u... rAjan - rAjIbhavati / cetas - cetIbhavati / adhiktA ane zreSThatA darzaka vizeSaNa adhiktA-be vastumAMthI ekamAM bIjA karatA adhika paNuM- vadhupaNuM batAvavuM hoya te arthamA tara pratyaya lAge cha. u... dvAbhyAM adhikataraH / zreSThatA - tevA prakAranI badhIya vastumAM tenI zreSThatA batAvavI hoya (Allusrjaj loya) to... tama . pratyaya ye cha. ud. sarveSu adhikatamaH / tara arthamA Iyas bhane..tama arthamA iSTha pratyaya ye cha. ud. mahat + mahIyas mahiSTha / laghu - laghIyas laghiSTha / sAne. tara - tamabhAvAya che. niyama 1.Iyas-iSTha pratyaya.unnyi AGE tyas12no sa tya in Ala Suitya 12no do5 thAya cha ... laghu + Iyas - lagh + Iyas = laghIyas / laghu + iSTha = laghu + iSTha - laghiSTha / mahat + Iyas - maha + Iyas - mahIyas / mahat + iSTha = maha + iSTha == mahiSTha / 2. Iyas - iSTha pratyaya zuzavAya vizeSAzane cha. dhAtusAdhita vizeSAne untu nathI. tara-tama pratyaya nAyane Age che. et. pRthu - prathIyas, prthisstth| pAcakatara pAcakatama / 3. pRthu, mRdu, bhRza, kRza, dRDha, parivRDha za6 Rnora thAya che. ut.pRthu - prathIyas - prathiSTha / mRdu - mradIyas - mradiSTha / 4 sthula, dUra, hasva, kSipra, kSudra bhAM A. aMtya 12 sahita yaM dopAya tathA yuvan 20bha van no do5 thAya ane....B. T5 yAya pachI tya svarano ane upAMtya hasva svarano guNa thAya che. ut. sthula - sthula stho = sthavIyas-sthaviSTha / dUra - dUra - do = davIyas - daviSTha / 85 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasva + has = hasIyas - hasiSTha / yuvan + yu-yo - yavIyas -yaviSTha / 5. bhUmazahAne pratyaya lAgI vizeSajanya hoya to Iyas - iSTha pratyaya und paheta. pratyayo dopAya....balavat sahI vat dopAya tethI.. bala + iyas = balIyas / bala + iSTha = baliSTha / (B25 aniyamitazata. Iyas - iSTha unInajane vizeSA) 1. prazasya + zreyas zreSTha / / 2.aMtika - nedIyas - nediSTha / 3. vRddha + varSIyas varSiSTha / jyAyas jyeSTha / 4. yuvan + yavIyas yaviSTha / kanIyas kaniSTha / 5.alpa - kanIyas kaniSTha / alpIyas - alpiSTha / 6. bADha - sAdhIyas - sAdhiSTha / / 7.priya + preyas-preSTha / 8. sthira - stheyas - stheSTha / sphira - spheyas-spheSTha / 10 guru - garIyas gariSTha / / 11 uru - varIyas variSTha / 12 bahula + baMhIyas baMhiSTha / / 13.bahu + bhUyas bhUyiSTha / 14 dIrgha - drAghIyas drAghiSTha / paMliMga / napuMsaka liMga rUpa * iyas taan| 35 zreyas 176 thAya. * iSTha saMtAnapuM. 35 deva bhane napuM. 35 vana pramANa cha. strI liMga rUpa * iyas ne hAIsI nadI yA 35 thAya. ... zreyasI / * iSTha ne A unii mAlA // 35 thAya. ... zreSThA tara-tama pratyaya (tara)- mapitA pratyaya. (tama)- zreSTha pratyaya. A bane pratyayo vizeSANane, kriyApadanA rUpane, tathA keTalAka avyayane lAge. * laghutara - laghutama / * pAcakatara tama / * uccastara-uccatama / * dhAtumAM tathA keTalAka avyayomAM adhiktA-zreSThatA batAvavA mATe keTalIka 132 tara-tama prtyyn| sthAne tarAm-tamAm pratyayAge che. ud.* pacatitarAm - pacatitamAm * uccastarAm - tamAm * tara-tama ta nAmane strI0mAM A pratyaya mAlA // 35 7233. 86 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraka rUpanA niyama dareka dhAtunA preraka rUpa thai zake che. *preraka dhAtunA=bIjA pAse (jaDa ke cetana) kriyA karAvavI ke te kriyAmAM bIjAne preraNA karavI AvuM jaNAvavA thatoprayoga preraka kahevAya che. dA.ta. 'meM khAdhuM" A vAkyamAM bolanAra vyakti svayaM khAnAra che. tethI ahIM prerakabheda nathI. parantu... 'meM khavaDAvyuM. ahIM tene khAvAnI kriyA karavAmAM bIjA taraphathI preraNA maLe che. mATe preraka kahevAya. eTale moklavuM. te karAve che. 1. sAmAnya vAkya no kartA sAmAnyakartA ke prayojaya kartA kahevAya. ane te ja kriyAmAM je preraka bane te prayojaka aa kahevAya che. dA.ta. rAmaH paghdhati = rAma jAya che. ahIM rAma kartA che. dazarathaH rAmaM gamayati = dazaratha rAmane mokale che. ahIM dazaratha preraka che. ma prayojayakartA che. gam- eTale javuM. gamaya che karoti te kare che. jAti - 2. preraka banAvavA mATe dhAtu para dasamA gaNanI jema guNa-vRddhinA niyama tathA anya lAge. dazamA gaNanA dhAtunuM mULa rUpa ja preraMka rUpa bane che. A preraka rUpo ubhayapadI che. dA.ta gaLu che gaLati maLayate| 3. dhAtunA aMtya 2e o au no thAya che. dA.ta. pe- pAvati / 1 4.7 an - javuM * n + cAhavuM ~m + khAvuM. yak- damana karavuM A sivAyanA mam aMtavALA ane.nIcenA dhAtumAM vRddhi na thAya. a,sta, caLa, d, m, ar, hA, tan g, sarpI, htA, kSan, ra, pa, va, ma, naT thavuM, taDu, devuM, g, p, raNa, zaNa, zraNa, kvath, krath, prath vyath, zrath, kand, kland, chand mad, skhad, mrad, can, jan, dhvan, van, svan, lag, jvara, var pakSa, s, praN smR, 6 rR, zrA, jJA (haNavuM) akayati / rahyuM che rAti / vat t, hUM, cat, vagere. dA.ta. a + 87 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a56 anupasarga vam, nam van jvala, hal, hala, dhAtumA vispe nithAya. pasaMtoya.ta.na. thAya... nam namayati - nAmayati / pra + nam + praNamayati / 5I . pA (1 epI) pA (2 // 1212) me dhAtu sipAyana A ita. yAtu, tathA II vai (Sun) vye, hve, zo, cho so sipaayn| e ai autAtu, III tathA R, hI, rI, blI dhAtumA aya nasale paya mAge... * dA, de, do - dApayati / dhe, dhApayati / gai gaapyti| R (CALory, / 4 / pahe)arpayati rI + repayati / parantu zo - zAyayati / hve - hvAyayati / 6. mi, mI, dI, ji, krI dhAtumA satya sparano A thAya. pachI paya dAge cha... mi () mI nAza zyo + mApayati / ji. + jApayati / krI - krApayati / 7. kSai, zrA, zre, jJA dhAtumA 12 25 thAya. tebha4 anupasarga snA glai dhAtumA visya thAya cha. yasarga hoya tyAre hI 04 2he. a...- kSapayati / zre - zrapayati / jJA - jJapayati (jJA puMloya to jJApayati thAya) snA + snapayati snApayati glai - glapayati glApayati 5sarga hoya tyAre- upasnApayati praglApayati 8. jabha, radh, rabha, labh dhAtumA anunAsi bhe2|y. and. jabh + jambhayati / radh + randhayati / 8. gup pore pAyAtuna pre27 35 pAre thAya.1 bhUpadhAtu, 52 aya auvIna.... gup + aya + ti = gopayati / 2 Aya bherI 952 aya vIna... gup-Aya + aya + ti = gopAyayati / 10. dIdhI, vevI, daridrA dhAtuno aMtya 252 sopAyasane. aya un. a... dIdhI dIdhayati / vevI vevayati / daridrA daridrayati / 11nIcenA dhAtuonA upanA Adeza) dhAtu : | 35 // dhAtu : / 35 i nyu. / gamayati / adhi + i. sma212jA adhigamayati / adhi+i. maa.adhyaapyti| prati' + i :prtaaddivii| pratyAyayati / 88 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (yAta AI - 35 || gaI / 35 knu- 42yo| knopayati | ruha :nj rohayati-ropayati kSmAya 64 / mApayati || lA anj I lAlayati / gUha chupAyuM - gRhayati lI :ya thayo. : lInayati-lApayati jAgR :anj jAgarayati || vi+lI : vilayathayo / vilApayati duS : // 542j / dUSayati / | vI : / vApayati-vAyayati / / duS :oSita 2j ! dUSayati- || ve :5j / vAyayati / doSayati | vA :vAsa vApayati-vAjayati dhU :04dhuM dhU nayati / vi+smi: Aj / vismAyayati / prI :bhuza 729 / prINayati || vi+smiH ||shcry bhI :laya ! bhAyayati, madhu / vismApayati / bhayo bhApayati || zad nAzapAmadhU -zAtayati / bhISayati zad .j zAdayati / mRj // 2j | mArjayati sidh : tayAra 2j ! sAdhayati / raJ :zira 62yo - raJjayati- sidh : 2j - sedhayati / rajayati sphAya sosAyo sphAvayati / ci :|2j / cAyayati- sphur : / sphorayati cApayati camakavuM sphArayati bhrasjta ng bhrajjayati | han : j : ghAtayati / | bharjayati // 12 preraka karmaNi | 1 // 2 a bhAMaya toya. u... budh // bodhyate / 2 jane bhaviSya/satArthamA visye aya sopAya. au.d. budh ||ch bodhitA bodhayitA / bodhiSyate-bodhayiSyate / abodhiSyata-abodhayiSyata / parIkSAmA Am yu paro bhae yata. bodhayAMcakre / | 4 adyatana pAMyama prAramA vispe aya sopAya. ... abodhi-abodhAyi 13. preraka kRdanta kudana mATe dazamA gANanI jema niyamo samajavA. 89 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa upAMtya hasva svaravALA sopasarga dhAtune saMbaMdhaka bhUtakRdantamAM pratyaya lAgatA pahelAM gaya nA ma no lopa thAya. u.ta. praNamaya + ya = praNamayya / (prayojayakartAne vibhaktividhAna 1) sAmAnya zata tRtIyA vimati.un... virAgI saMsAraM tyajati = guruH virAgiNA saMsAraM tyAjayati / apATha nIcenA prayogomAM prayojayaktane ddhi. vibha. Ave che. 1 gatyartha dhAtuo muniH grAmaM gacchati = zrAvakaH muniM grAmaM gmyti| 2 godhArtha dhAtuo-ziSyaH zAstraM bodhate = guruH ziSyaM zAstraM bodhyti| 3 sAhArArtha tumao-bAlo'nnaM bhuGkate = mAtA bAlaM annaM bhojayati / 4 NEtumao-kSullakaH vyAkaraNaM paThati = guruH kSullakaM vyAkaraNaM pAThayati / 5 dhAtuo-sainikAH zerate = senApatiH sainikAn zAyayati / ja apavAdamAM apavAda 1. nI, vaha, khAd, kranda, zabdAya ucauthAtuna yogamA prayoyani tRtIyA vimatimAye. .ta. kiMkaraH bhAraM vahati= kiMkareNa bhAraM vaahyti| 2.dRz dhAtuna prayoyatini.dvi.vi. dAge. .ta. bAlaH jinaM pazyati / - jananI bAlaM jinaM darzayati / 3 ha kR dhAtuna prayoyatani. di./ta. vimati.un. u.d. = cauro dhanaM harati = nAyakaH cauraM caureNa vA dhanaM hArayati / zrAvakaH sAmAyikaM karoti = guruHzrAvakaM zrAvakeNa vA sAmAyika kArayati 4. sakarmaka dhAtunA karmanI vivekSA na hoya tyAre ddhi./4. vibha. lAge ... ramezaH karoti = dinezaH ramezaM / ramezena kArayati / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ScchA darzaka(sanatta). IcchAdarzaka rUpano artha kriyA karavAnI IcchA athavA kriyA karavAnI taiyArI. dA.ta. + nimiSTra icchAdarzaka rUpa) teno artha javAnI icchA athavA javAnI taiyArI, 5 mumUrva = maravAnI taiyArIvALo athavA maravAnI aNI para honAra. apavAda - 0 keTalAka rUpa IcchAdarzaktA na hovA chatAM tevA lAgatA hoya che. 1. tevA rUpono artha IcchAno nahi paratu sAdo artha karavo. 2. tevA rUpone IcchAdarzaka banAvavA dvirukti karyA vinA pharIthI IcchAdarzaka pratyaya lAge. .ta. guju ghaNA karavInukun + $ + 6 + ta = kSiti jugupsA karavA icche che. IcchAdarzaka banAvavAnA niyama 1) dhAtumAM AdyayaMjananI dvirukti thAya. mam nam | pachI trIjA gaNanI jema dviruktinA niyamo lAge. 2) 1 seTu dhAtune rU lAgyA pachI zuM lAge 2 animAM na lAge tethI sIdho zuM lAge. 3 gaNakArya kALomAMsa ( svara sahitano) lAge.nimita 3). saMdhinA niyamAnusAra jUno 6 thAya. te vakhate dhAtunA s no 6 na thAya. dA.ta. ( ke susUt = sulUm | 4). AtmAnapadI dhAtunA rUpo AtmapadamAM thAya. dA.ta. man ne nimaMsate ! 5) cAra kALamAM dhAtunA rUpo cha8A gaNa mujaba karavA dasa kALamAM rUpo gam + 1jigamiSati 2.ajigamiSat jigamiSatu 4.jigamiSet - nAmivitA :niSiSyati nimittAvAra nimiththAt 9.niSiSya 10.ni miSiSat | seTa lAgavAnA niyama 1. pra6, gUTha, hava 28 tathA ta kArAMta ane 3-4 kArAMta dhAtune na lAge. dA.ta. 26 - nivRti ! | - rUpUti | Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a516 R (152. 4) dR( En 082 zyo) dhR ( 21. 2) pU(1 .pavitra 2) dhAtune i dAge che. out R - aririSati / dR + didariSate / dhR + didhariSate / pU + pipaviSate / 2.smi, aJja, praccha, az pAtuna nitya i un ta. aJ + aJjijiSate / smi + sismayiSate / 3. klRpa, vRt, vRdh, zRdh, syand uzu yAtune 5254mA i nun. ___et. klRp + ciklRpsati / vRtt + vivRtsati - vivartiSate / 4. klRp ane syand pAtune AtmanemA vilpe i // che. ta. klRp + cikalpiSate - ciklRpsate / syand + sisyandiSate - sisyantsate / 5. R said pAtu, iv idan tu tathA daridrA, zri, Urgu, yu, bhR, vR, svR, R, dambha, bhrasj, jJap, tan, pat, kRt, t, kRt, tRd / bhane nRt dhAtumA visepe i ge ... div + duyUSati-dideviSati / daridrA- didaridrAsati - didaridriSati / zri - zizrISati - zizrayiSati / a51 z2a, pR kore IR ii vihI I uncha. . ..z2a - jijarISati / I unii jijariSati / iunI jijIrSati / iAzI nahI. 2 kR (121)gR. (ga) dhAtuma i un. ta. kR + cikariSati / gR - jigariSati / gR (EUR) + * jigariSati / * jigarISati / * jigISati / samAsa 35 thAya che. kram, gam, sva, dhAtune 525 mA i ge parantu bhAtmanema naun. ... gam + jigamiSati - saMjigaMsate / kram - cikramiSati - cikraMsate / svR + sisvariSati - susUti / 92 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa karavA aMgenA niyama sAmAnyathI zuzana niyamo . * i + s pratyaya vi02 cha. ta. vRt - vivartiSati vivRtsati |div + dideviSati / duyUSati / elo pratyaya avikAraka che. aud. nI - ninI + s + a + ti = ninISati / 1.ya, v sipAyana irria eir yAtumA uitye 2 saya i- u no i + S ||nne tyAre vispe gu thAya che. ut dyut - didyutiSate - didyotiSate / klid - ciklidiSati, ciklediSati, ciklitsati / 2.rud vid, muS dhAtumA gunAya.ut. vid + vividiSati / :: vipatiH / vigata muS + mumuSiSati / sAmAnya niyama 1 graha, praccha, svapa, dhAtubha 21 thAya che. ta. graha - jighRkSata / praccha - pipRcchiSati / svap- suSupsati / 2. i no gam thAya. salyAsa 12 pachI j no g ha no gh thAya ( han - ghana) ci no ci ki thAya che. 3. tumaya i - u in (r) adhi + i na za adhi + gam nomA han no 252 laya che. .. dra+ dudruSati / / adhi + i adhijigaaNste| - jighAMsati / aMtya 41 R - R no Ir thAya che..ta.kR + cikIrSAta mR + mumUrSati tR + titIrSati / 4. mi, mI, mA, dA, dhA ga pA) zak, pat, pad, tumai A. yAtuna 12no i ya. B.dviruti nayA C.5id pAtune s ne Gued ts dAge ... dA - ditsati / rabh + ripsati / 4. A. niyamita 35 prati + i + pratISiSati / tan - titAMsati, titaMsati, titaniSati / dambh + dhipsati, dhIpsati, didambhiSati / jJAp + jIpsatI, jIjJapayiSati / Ap + Ipsati / pU - pipaviSate / R + aririSati / yu + yiyaviSati / 93 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. preraka ane dasamAM gaNamA aMga uparathI icchAdarzaka rUpa thAya. dA.ta. pus puroti | vudha guvopayata | noTa:- adyatana trIjA prakArano niyama cho lAge. u.ta. 50 mAvA - vimaviyata |. 6. jJA, ku, , , dhAtunA rUpo AtmapadamAM thAya. uta rA - vijJAsane !. 7. IcchAdarzaka aMgane (sva) lagADavAthI icchAdarzaka nAma bane che. a... cikIrSuH kaTam / 8. IcchAdarzaka aMgane mA lagADavAthI bhAvavAcaka nAma bane che. A.ta. fiiy = karavAnI icchA. | (ya pratyaya ) navagaNanA koipaNa vyaMjanAdi ekvarI dhAtunA punarAvartananA arthamAM ke AdhikyanA arthamAM A prakAra nA rUpo thAya. na javuM) maNa (khAvuM) 28 javuM) 5 (DhAkavuM) ane. sUri mUtri mUtri dhAtuomAM paNa A prakAranA rUpo thAya che. ut. aT = aTATayate / / badhAya rUpo AtmapadamAM thAya. AtmAnapadI yukta 1. dhAtumAM karmaNi prayoganI jema badhA pheraphAra thAya pachI pratyaya lAge. .ta. ra ka rI | nI kanIya | pR ka rya pR pUrva | 2 prA - bA dhAtunA mA no zuM thAya. ane hasva tra no rI thAya dA.ta. prA ke prIya bA ja bIya che ke zrIya. 3. karmaNi mujaba saMprasAraNa thAya che ane zAn nu ziS, thAt nuM pI thAya che. tathA upAMtya 6, 3 28, jhU vALA 2 ja kArAMta dhAtuono svara dIrgha thAya. 4. sAmAnya niyama mujaba dvirukti thAya. svarAdimAM pachInA vyaMjananI dvirukti thAya. dviruktinA, 3 no guNa thAya ane. ma no A thAya. punaH punaH bhavati atha atizayena bhavati = bobhUyate / 94 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punaH punaH pacati pApacyate / R vivicya - vevicyate / arAryate / kR cekrIyate / vyac vicya, 5. am, an saMtavANA dhAtumAM dvirutinA a pachIn lAge che. jane a no Athato nathI. = t.. yam - yamya, yayamya, yaMyamyate / jan - jaMjanyate - jaJjanyate / 6. car, phal, jap, jabh, daha, daMz, bhajJa, paz, dhAtubhAM pe| niyama (pa) lAge. car caMcUryate caJcUryate / jap - jaMjapyate / jaJjapyate skand dhAtubhAM dvirukti pachI 7. vaJc, sraMs, dhvaMs, bhraMs, kas, pat, pad, nI lAge che. khane ano A na thAya. vanIvacyate pat chata vaJc panIpatyate 8. upAMtye R lR (bhUNadhAtu De saMprasArarArAthI) vANA dhAtuoobhAM dviruti , pachI rI lAge che. a noA thato nathI 6. graha jarIgRhyate / vRt vavRtya, varIvRtyate / 9. A pratyaya para rUpo cotho gaNa Atmanepada pramANe thAya che. 6. budh bobudhyate, abobudhyata, bobudhyatAm, bobudhyeta, bobudhAMcakre, abobudhiSTa, bobudhitA, bobudhiSyate, abobudhiSyata, bobudhiSISTa / (yaGlubanta (parasmai) ghaNI vAraya pratyayano lopa thAya che. sAmAnya niyama mujaba dvirukti thAya che. dvirusta i, u no gue| khane ano A thAya che ta dA dAdA / bobhU niyama (pa) (9) sahI lAge. bhU vizeSa niyama- 1 upAMtye hasva R arAMta dhAtumAM dvirukta a pachI, ri, rI lAge. chAta. vRt - varvat, varivRt varIvRt / 2 upAMtyuM hasva rlR kArAMta dhAtumAM dviruktaJa pachI t ti ke tI lAge che. &l.rt. klRp calklRp, caliklRp, calIklRp / 3 AnA rUpa trIjo gaNa paraaipada pramANe . bhU - bobhoti - bobhavIti / abobhot / abobhavIta / bobhotu - bobhavI / bobhUyAt / bobhavitA / bobhaviSyati / abobhaviSyat / bobhUyAt bobhAva / bobhavAJcakAra / abobhAvIt / abobhavIt abobhot / abobhuut| 1 95 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa prakaraNa) samAsa lakSaNa che be ke tethI vadhAre padone joDI ekapada banAvavuM te samAsa samAsa nI upayogI mudAo (samAsa suboSikamAMthI lIdhelA) samAsamAM vaparAyela chellA nAma sivAyanuM nAma jo svarAMta hoya to mULa zabda kAyama rahe che. jemake rivinI ! ane jo vyaMjanAta hoya to pAm pratyaya parve je aMga hoya e aMge levAya che. gha.ta. vijJAna | apATha - karmadhAraya ane bahuvrIhi samAsanuM prathama pada jo mahatuM hoya to tenuM mahIM thAya che. Ata. mahApuruSA ane jo prathama pada sarvanAma hoya to mULa zabda Ave che. dA.ta.tI pustakaM = tatyutam mA gRhaM = gamagRham | parantukarma ane puSpapUrvapada tarIke eka vacanamAM hoya to kamaza mat ane vat thAya. jemake mama pitA = matvitA tiva mAtA = vanmAtA ! A samAsanA artha pramANe dareka padone vibhakti lagADI chUTAM pADavA athavA artha anusAra jarUra pramANe zabdo umerIne paNa chUTA pADavA te samAsano vigraha kahevAya che. prata. rAnapuruSa: = rAjJa: puruSa: | kanjaki samAsa lakSaNa kSaNika varavahuto , sa vAto karmadhArayaH | ___ yasya yeSAM bahuvrIhiH zeSastatpuruSaH smRtaH // samAsa prakAra 1) ka6 (2) tatpaSa (3) bahuvrIhi (4) avyavIbhAva (5) susupa (1)ja samAsa lakSaNa jayAre be athavA tethI vadhAre padora (9 ane) thI yukta hoya tyAre eno lopa karI te padone joDavA te haju samAsa kahevAya che. ha 1 itaretara 2 samAhAra 1 rUta-je samAsanA tamAma pada mukhya hoya te. 1) A samAsamAM be vastuno samuccaya hoya to dvivacana ane tethI vadhAre vastu ono hoya to bahuvacana thAya. ane samasta samAsanuM liMga aMtima zabda 96 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANe Ave .ta. rAmara maratA = rAmabharatI | janakazca putrau ca = janakaputrAH / rAmazca lakSmaNazca bharatazca = rAmalakSmaNabharatAH / sarpazca kukkuTazca mayUrI ca-sarpakukkuTamayUryaH imAH / apavAda 1 saravara vaDavA 2 ka2vavavava ahIM aMtima vaDavA zabda strIliMga chatAM samasta samAsanuM liMga pu. thAya che. 2 mahendra trira = mahorAtra ahI rAa zabda strIliMga chatAM aMte puM. eka vacanano prayoga thAya che. 2) paraspara yonino saMbaMdha dharAvanAra athavA vidyAno saMbaMdha dharAvanAra trada kArAMta nAma ane hoya to chellA zabdanI pUrvanA zabdanA 28 no mAM thAya che. dA.ta. rotA ja potA 2 neNA 5 = hotRpotAneSTAraH / mAtA ca pitA ca = mAtApitarau / samAsamAM jo putra zabda hoya to paNa A niyama lAge. dA.ta. pitA putra = pitAputrI devatA samAsa vedamAM prasiddha devatA vAcaka zabda vaparAyelA hoya tyAre A samAsa thAya che. AvA sivAyanA prasiddha sAhacarya saMbaMdha dharAvanAra devonA dvandrasamAsa karatAM pahelA pUrvavartI zabdanAaMtya svarano na karavo. ... sa'yazca candramAzca = sUryAcandramasau |agnishc marucca =agnAmarutau paranu nirava vAyu = anIvAryu ke vAdhvanI | noTa:- mana zabda pachI soma ke varupa zabda Ave to manano dIrgha thAya. agnizca somazca = agnIsomau / varuNazca = agnIvaruNau / - samAhAra ja- A samAsa, samAsamAM AvelA padonA vAkyonA samudAyane pradhAna kare che. (1) samAsanA vigrahamAM aneka pada hovA chatAMsamAsa thayA pachI rUpa napuMsaka ekavacanamAM ja Ave dautA mAhAra nidrA 2 2 = mahAnidrAyam | noTa:-samUha artha jANavA mATe vigrahamAM samAsamAM Avela padanI saMkhyA pramANe patar sarvanAmanA SaSThI vibhaktinA rUpane samAhAra zabda sAthe joDavAmAM Ave che. dA.ta. AhArara nidrA ra ma ra (teSAM samAhAra) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = AhAranidrAbhayam / 2) samAsamAM ujanIcenA sapanomAM thAya.. 1. zarI2in + hastau ca pAdau ca (eteSAM samAhAraH) = hastapAdam / 2.1- ma nasA vairI - sarpanakulam / 3. 400 sAdhana. veNuzca mRdaGgaM ca = veNumRdaGgam 4. sipAya 34 + zAkazca apUpazca = zAkApUpam zuhoya to- zabdazca sparzazca = zabdasparzI / 5.71 pAya 06 + yUkA ca likSA ca =yUkAlikSam / 6. bhinnaliMgANAnadI aziyAyI nAma magA ca zoNazca = gaMgAzoNam / / ___ kosalAzca kurukSetraM ca = kosalakurukSetram / noTa:-A samAnaliMga hoya to na thAya. and. gaGgA ca yamunA = gaGgAyamune ime / B grAma ke nagara vAcaka zabda hoya to na thAya u.ta. suratazca bharucazca = suratabharucau / 3) visye samAhAra-samAsa.16, bhUta, dhAnya, masAta pazupAyI. paMjInAmano tathA pUrva / apara, adhara / uttara vaDavA sAno vidhe samAhAra. ... vRkSa + Amrazca nIbazca = AmranIMbau / mRga - rurukRSNasAram-rurukRSNasArAH / tRNa + kuzakAzam kuzakAzAH / dhAnya + yavagodhUmam yavagodhUmAH / paMkhI + zukakapotam - shukkpotaaH| ma+ azvavaDavam - azvavaDavau / pUrvAparam - pUrvApare / ___adharottaram - adharottare / 4) 52 (2/3) niyama mATenA vizeSa niyamo 1 86u A6na aMta.. uaeya d, Sa, ha hoya to temA a meya. . vAk ca tvak ca = vAktvacam / / 2 aMtyahI 52 625 thAya.e - ai no isane au-au no uthAya che. u... yUkA ca likSA ca-yUkAlikSam |dhaanaashc zaSkulyazca = dhAnAzaSkuli 5) guNavAcaka zabda paraspara virodhI hoya to vikalpa samAhAra thAya. ud.sukhaM ca dukhaM ca = sukhadukham ayA sukhaduHkhe / 6) nIcenA zabdo bahuvacanamAM hoya to ja samAhAra thAya. 98 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rathikAzca azvArohAzca badarANi ca AmalakAni ca senAnAsaMga Ila. vanaspati vagere - plakSAzca nyagrodhazca badarAmalakam / plakSanyagrodham 1 parantu badaraM ca AmalakaM ca badarAmalake / rathikazca azvArohazca rathikAzvArohau / plakSazca nyagrodhazceti plakSanyagrodhau / = = = = ekavacanamAM hovAthI taretara samAsa thayo. 7) aniyamita samAhAra * gAvazca azvAzca = gavAzvam / * putrAzca pautrAzca putrapautram / * strIkumAram / * uSTrakharam / * uSTrazazam / * mAsazoNitam / * darbhazaram / * dAsIdAsam / * tRNopalam / chatyAhi... 8) nitya itaretara - = rathikAzvAroham / * dadhi ca payazca dadhipayasI / * sarpimadhunI / * RksAme / * zuklakRSNau / * idhmAbarhiSI / adhyayanatapasI / * AdyavasAne / ulUkhalamUsale / * vAGmanase ( vizeSa niyabhathI manas bhAM abheshyo)| 9) kundva samAsamAM zabdamAM thatA pheraphAra * * dyauzca pRthivI ca * dyAvAbhUmi / dyAvAkSme / = = = 99 = jAyApatI, jampatI, dyAvApRthivyau / * dyauzca pRthivI ca = rodasI / uSAsAsUryam / dampatI / strIpuMsau / strI ca pumAMzca dArAzca gAvazca = dArAgavam / naktaM ca divA ca = naktadivam / ahani ca divA ca = ahardivam / * uSazca sUryazca * jAyA ca patizca * akSiNI ca bhruvau ca * dhenuzca anaDvAn ca = akSibhruvam / dhenvaDuhau / * Uru ca aSThIvantau ca = UrvaSThIvam / 10 rAtrindivam / * rAtrau ca divA ca 3. ekazeSa dvandva lakSaNa che eka ja zabda be vAra athavA tethI vadhAre vAra sAthe Ave athavA eka ja varganA eka strIliMga ane eka puMlliMga ema be zabdo Ave to teno samAsamAM eka ja pada rAkhI zeSa padano lopa karavo te. A. eka zabda beke vadhu vAra Ave tyAre ekavAra dvivacana ke bahuvacanamAM lakhAya ta * rAmazca rAmazca, rAmazca rAmAH / = = - * Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B. eka ja varganA strI ane puruSa hoya to puM. kAyama rahe. ane jo napuMsaka hoya to te kAyama rahe. .ta. mAtA pitA = pitarau grIhara brALI 5 = trALa * prAtI mAM vasI = prAtarI | 0 taTaH tArI taTas = tAni | $ % samAsamAM zabdone goThavavAno krama che 1. 4, 3 kArAMta zabda prathama mUkavo. utzakunizca bhImazca = zakunibhImau. harizca harazca = hariharau paNa darI na thAya harihararava dira thAya. 2. svarAdi zabda prathama Ave che. dha.ta. avazva nathati = maravAthau thAya paNa thAkvo na thAya. 3. jayAM ekathI vadhu svarAdi zabda hoya tyAM ma kArAnta zabda prathama Ave dauta. 2 nira= phandrAnI paranu manIndI na thAya. ja. alpa svara ane hasvasvaravALA prathama mUkAya. zrata hari inaMga = hariniMga paNa dhanaMjayado na thAya. za za = zazI | 5. gatu ane nakSatranA nAma krama pramANe brAhmaNAdi jAtinA, AzramanA, vedanA nAma UMcatAnA krame, ane pUjayonA samudAyamAM vadhu pUjanIya sau prathama mukAya. .ta. * remanta zizivasantA: * ripoTiLI * yudhiSThiramIma | brAhmaNakSatriyavid drAH / * brahmacaryagArhasthye / * RksAmayajuSi * namo'rhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhubhyaH / ratyuSa samAsa - 1. vibhakti2. nam 3. karmadhAraya. 4. dvigu ( tIkSI 5. prAdi 6. gati 7. upapada 100 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A samAsa uttarapada pradhAna che. uttarapadanA liMga jAti lAge. * vigraha karatI vakhate ene prathamAvibhakti lAge. * uttarapada strI hoya ane A, hU~, hoya to te hrasva thAya che. o nuM zu thAya che. dA.ta. * prApta: nIvijJa prAptanIviH / . vaghunAhiH / pratimAtaH / * pazu:| tyAgapa~mIH A sthAne aMte `na hovAthI hasya na thAya je zabdamAM strI pratyayanA rM ke OM na hoya te hasya na thAya. dA.ta. . suSThu dhIH sudhIH / 1. vibhakti tatpuruSa lakSaNa - prathamA vibhakti sivAyanA cha vibhaktithI vigraha pAmanAro tatpuruSa samAsa e vibhakti tatpuruSa samAsa.AnA dvitIyA vibhakti tatpuruSa tRtIyA vibhakti tatpuruSa vagere cha bheda che. 1. dvitIyA vibhakti A. 1 dvitIyA vibhakti vALA nAmano trita, atIta, patita, zata, anyasta, prApta, Apanna, gamI numukSu vagere IcchAdarzaka nAma Adi zabdo sAthe thAya che. dA.ta. * kRSNa zritaH kRSNazritaH| duHvuM atItaH duHkhAtItaH / suprApannaH / . annanumukSuH / 0 grAmAtaH 50 tatvastuH / ityAdi..... 11 prApta, Apanna zabda prathamapada tarIke paNa Ave. dA.ta. cha prAptIvijra, 7 nIvijrAprAptaH / nIviApannaH / - = = B. koI paNa kArya athavA sthitinI sAthe pUrvapadamAM dvitIyAnta kAlavAcI zabda Ave tyAre thAya. dA.ta. 0 saMvatsara vAsaH saMvatsaravAsaH / * muhUrta suvam muhUrtanulam / C. nitya samAsa - hAruMDha (mUrkha) AvA samAsano vigraha na thAya. jo karIe to artha badalAya jAya. dA.ta. ghAm AtaH (=palaMga para caDhelo) 2 tRtIyA vibhakti : 1 tRtIyAnta nAmano pUrva, savRza, sama, na na vAcI tathA ta,nipura, mizra,takSNa, avara vagere zabdo sAthe thAya . dA.ta. mArsana pUrva mAsapUrvaH / mAtrA sadRzaH bhaginIsamaH / ekena UnaH mAtRsadRzaH / bhaginyA samaH ekonaH / mAsena vikalaH mAsavikalaH / vAcA kalahaH 1 pUrvapada sAdhana ane uttarapada kArya rUpa hoya tyAre thAya. - = vAkkalahaH 1 101 - = = = = = Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkulayA khaNDaH = vajravraNaH I zaMkulAkhaNDaH / vajreNa vraNaH II pUrvapada rtA ke sAdhana uttarapada dhAtu sAdhita rUpa hoya tyAre thAya. 6. hariNA trAtaH haritrAtaH / nakhaiH bhinnam IV jayAre artha no artha dhana hoya tyAre tRtIyAntano 6. dhAnyena arthaH dhAnyArthaH / nakhabhinnam / artha zabda sAthe thAya. = = V uttarapada khAvAnI vastu hoya ane pUrvapada temAM mizraNa karavAnI vastu hoya tyAre thAya. hAta guDena saha dhAnAH guDadhAnAH / dadhnA odanaH dadhyodanaH / VItRtIyA abu sabhAsa A. saraNatAthI 'retuM = aJjasAkRtam / 4nmathI aMdha = januSAndhaH / vagere. bhyAre... saMjJApAya hoya tyAre manasAguptA / manasAjJAyI / nahiMtara manoguptaH / manojJAyI / B. Atman zab6no saMkhyA 525 uttara56 sAthai thAya. AtmanA paJcamaH iti AtmanApaJcamaH 1 3. aturthI kliti (1) pUrva56 viAra (pariNAma) hoya uttara56 viArI (pazig2AmI) hoya tyAre thAya = = = .. kuNDalAya hiraNyam kuNDalahiraNyam / = (2) bali, hita, sukha, rakSita, vagere zabho sAthai yaturthyanta nAmano sabhAsa thAya. 6. bhUtebhyo baliH bhUtabaliH / gave hitaM gohitam / artha (=prayojana) zabdhAnta A yaturthI tatpuruSa samAsa bhenuM vizeSAga hoya tenA liMga ane vacanane anusarIne vigrahamAM vaM zabdanuM rUpa levuM 6. dvijAya ayaM = dvijArthaH caruH / dvijAya ime dvijArthe mAle / dvijAya imAni dvijArthAni pustakAni / = (3) aturthI abuGa sabhAsa parasmaibhASA, AtmanebhASA / parasmaipadam Atmanepadam / 102 = = = 4. paMthabhI vili I bhaya, bhIta, bhIti, bhI vagere bhayavAtha tathA apeta, apoDha ( = 2hita), mukta, patita, apatrasta ( trAselo) vagere zabdo sAthai paMyabhyanta nAmano khA sabhAsa thAya. 6. caurAdbhayaM = caurabhayam / sukhAd apetaH sukhApetaH / cakrAt muktaH cakramuktaH / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargAt patitaH = svargapatitaH / taraMgAt apatrastaH = taraMgApatrastaH / II paMcamI aluNa samAsa pUrvapadamAM to, 5, mati, (najIka) tU tathA tevA arthavALA chuM =kaThinAI) vagere zabda hoya ane uttarapadamAM kRdanta hoya to alupha samAsa thAya. toLAt mut = tophAnu | atpan mue = gaQAmu: | ntiAkAta chUvAtaH | 5. pachI vibhakti tatyu A. pacatta nAmano bIjA nAma sAthe A samAsa thAya. rAjJaH puruSaH rAjapuruSaH / pratikramaNasya velA = pratikramaNavelA / apavAda 1 kartA arthamAM tuM ane pratyaya lAgelA dhAtu sAdhita nAma sAthe na thAya. zrata. paTI jJa = paTakartA | monI pAvara = motanapAva | ema samAsa na thAya. kemake rtA arthamAM ane ma pratyaya lAgelA che. phaLa akSaNam = rUkSamA ahIM ma. pratyaya kartA arthamA nathI tethI samAsa thayo. prati ApavATa 1. yAna, pULa, parivAra, rodra padhAraNaarthamAM na hoya tyAre) nApa, adhyApa, 3tsA naSTa karanAra)pariveSa zabda sAthe A samAsa thAya. brAhmaNasya yAjakaH = brAhmaNayAjakaH / jinasya pUjakaH = jinapUjakaH / rA parivAravAda = rogaparivAra | muvaH matta = bUma | ityAdi.... paranuvavrI partA ahI samAsa na thAya. kemake mardU zabda dhAraka arthamAM che. I. eka ja kUdattanA karmane jayAM SaSThI vibhakti Ave. ane . ktane tRtIyA vibhakti Ave tyAre samAsa na thAya dA.ta. mAryo gava roho gorena ahIM samAsa na thAya. II. nirdhAraNa SaSThI tathA saMkhyApUraka sAthe samAsa na thAya ghatAM dina: zreSThaH | satAM pajhaH | v guNanA peTA bheda rUpa koI paNa laukika guNa vAcI zabda sAthe samAsa na thAya u.ta. paTa7 suvartatA | prati apATha 1. dvitIya, tRtIya, ghaturtha, turIya, tu jayAre samUhanA eka bhAgane 103. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaNAvavAnA arthamAM hoya tyAre saMkhyApUraka sAthe samAsa thAya che. dA.ta dvitIya fmakSA = dvitIyakSa, mikSadvitIyam (bhikSAno aDadho bhAga) paratu... fmasurya milAyA: ditI (bhikSukanI bIjI vAranI bhikSA) ahIM samAsa na thAya kemake samUhanA bhAga arthamAM nathI. B. pUrva, gapara, madhara, 3ttara ane ardha napuM) nI sAthe avayavI vAcaka SaSThacana nAmano thAya. ane tyAre pUrva vagere zabda pUrvapadamAM Ave. dA.ta. #AyapUrva = pUrvAyaH | (aparAya:). piuTI gaI = madhapappAnI | paranuM pramI gaI = grAma thAya. kemake gaI puMliMga che. Note niyama B mAM avayava/avayavI samAsa che. tethI vastu ekathI vadhu na hovI joie. dA.ta. pUrva chAtram | * gaI pippalInAm ahI samAsa na thAya. C kAlano bhAga darzAvatA zabdo sAthe te kALavAcI SaSyanta zabdano thAya. ane.. bhAgavAcI zabda prathama Ave. dA.ta. mahUDa madhyam = madhyAhna | D eka banAva banyA pachI amUka kALa thai gayo hoya to kALa darzaka nAma sAthe te banAva sUcavatA Sacana zabdano samAsa thAya ane kALadarzaka zabda pUrvapadamAM Ave dA.ta. * saMvatsara. DIkSitasya ca = saMvatsarIkSitaH | * mAsa: nAtAyI gayA = mAsa nAtA: | E SaSThI alusamAsa 1)niMdA arthamAM che vaurI | * devInapriya =mUrkha) 2)niMdA vAcaka hoya evA zabdanA uttarapadamAM putra zabda hoya tyAre vikalpa alaka samAsa thAya. dA.ta. * tANa putra = TAputra / rANIputra: niMdA gamyamAna na hoya to mAtra brAhaputra ema thAya. 3) sagapaNa ke vidyA saMbaMdha dharAvatA kArAMta nAmono A samAsa thAya. gha.ta. * rotu. putra ! * pituM nAma paratu uttarapadamAM sva ke tti zabda hoya to vikalpa thAya ane mAta pituHsAthe sva no aluka thayo hoya tyAre varSa nA s no vikalpa zuM thAya. alukana thayo hoya tyAM nitya 6 thAya. dA.ta mAtudhvasa | aluka nathI. alaka mAM manuSya ke mahuvalI | svasuH pati = svasuHpatiH/svasRpatiH / 104 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zensteita * vaacoyuktiH| * divaspatiH / * dizodaNDaH (- zamA 2 ||raano pA) * bRhaspatiH (= pati-surazuru) * pazyato haraH ( sonIyA heNa yorI) 6 saptamI vibhakita tatya 1 pUrva54ma saptabhyanta oI nAma ane. utta254mA zauNDa, dhUrta, kitava, pravINa, saMvIta, antara, adhIna, paTu, paNita, kuzala, capala, nipuNa, siddha, zuSka, pakva, bandha vagere za06 hoya to // sabhAsa. thAya. u.t. * akSe zauNDa : = akssshaunnddH| * caurye pravINaH = cauSapravINaH / * vAci paTuH = vAkpaTu : / . sabhAyAM paNDitaH = sabhApaNDitaH / * karmaNi kuzalaH = karmakuzalaH / * viNAyAM nipuNaH = viNAnipuNaH / 2 pUrvapadamAM divasa ke rAtanA avayavoya ane uttarapadamAM karmaNibhUta hoya tyAre samAsa thAya.... pUrvANe kRtam = pUrvANakRtam / saya 35 na.hoya tona. thAya. u... ahani dRSTam / 3 nirdhAraNa SaSThIno SaSThI tapuruSa thato nathI. eTale evA arthamAM jayAM samAsa thayo hoya tyAM e saptamI tapuruSa samAsa jANavo. au.t.. puruSottamaH = puruSeSu uttamaH / . nRzreSThaH = nRSuzreSThaH / pAe.....* puruSANAM uttamaH / . nRNAM zreSThaH / sAyo samAsa nAya. ja nindA arthamAM che vagere zabda sAthe A samAsa thAya. 3.ta . tIrthe kAkaH = tIrthakAkaH / * nagarakAkaH / * tIrthe dhvAGkSaH iva = tIrthadhvAGkSaH / * nagaravAyasaH / ityAdi (darekano artha kAgaDAnI jema atilobhI) * kUpe maNDUkaH iva = kUpamaNDukaH / (= MERnI huniyAthI sAta-ghATINo) me arthamA - * kUpakacchapaH, * udumbaramazakaH * udapAnamaNDUkaH / 5. saptabhyanta nAmano siMha parezawal sAthe prazaMsabhyamAna hoya to thAya. ut * samare siMhaH = samarasiMhaH / * bhUmau vAsavaH = bhUmivAsavaH / 105 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. saptamI aNu samAsa a. niMdA arSamAM.. samAsa gehezUraH gehenI ka goSThe zUraH artha gharamAMra gharamA vAcALa. pAtre kuzalaH vAto karavAmAzo. zoSe vinayI + samAsa medevyAlaH + b. aNuka samAso ka 1 viSThiraH / yudhiSThiraH / vizeSasaMjJAmAM = madhyenuru,vidhRj| artha gharamAM Thaga. khAvAmAM kuzaLa. vAtomAM jItanAro 1 pUrvapadamAM mUrdhan ane masta sivAyanA zarIranA aMgavAcI zabda hoya,ane uttarapadamA Ama sivAyanA zabda hoya tyAre A samAsa thAya. aAtaH / urasilomA / A.ta. * parantu mUzavaH, muddAma vageremAM vibhaktino lopa thAya che. III pUrvapada saptamyanta hoya ane uttarapada kudanta hoya tathA baMne zabda maLIne vizeSa saMjJAvAcaka zabda banato hoya to A samAsa thAya dA.ta..vaMdam (=kamala) stamvaramaH (hAthI. A zabda saMjJA vAcaka che) * .. nava (cADIyo) * attaraH (-AkAzamAM pharanAra paMkhI, vidyAdhara vagere) natezayaH (=mAchalI) paraH vageremAM samAsa na thAya. kema ke A saMjJAvAcaka zabda nathI . parantu IV pUrvapada kAlavAcaka zabda hoya ane uttarapadamAM tara, tama, tana ke jAta zabda hoya to viklpa A samAsa thAya che. dA.ta. pUrvALeAta / pUrvALA / v prAtR, zarvuM, Ata, viv zabda + 6 (=utpanna thanAra ) Ave to avazya aNuk samAsa thAya. parantu saMjJA vAcaka na joIe . dA.ta. prAvRttinaH / * zaniH / * vinaH / . tena / V1 varSa, kSar, zara, vas + kha = utpanna thanAra ) * = viklpa aluka samAsa thAya. dA.ta. varSena / varSanaH / VII vyaMjanAMta kega kArAMta zabda + zava, vAsa, vAsita, vanya (kAlavAcI na hoya to) = vikalpe aluka samAsa dA.ta. * lezayaH / vazayaH 1 grAme vAsaH / grAmavAsaH 106 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VIII saptamyaH + rUd pratyayAta , siddha, vanya, A vedasivAyamAM) zabda Ave to aluka samAsa na thAya u.ta.nkitazAyI ! * samastha , vagere 2. na tapuruSa 1. pUrvapadamAM nam no uttarapadamAM bIjA zabda sAthe na tapuruSa samAsa thAya. Note: * uttarapada vyaMjanAdi hoya to - nA sthAne na karavo ane svAdi hoya to - nA sthAne anna karavo. A.ta. * na brAha: = gAIDa ! * ne savaH = manarava | 2. uttarapadamAM avyaya hoya to paNa A samAsa thAya. dA.ta. na 3 = manudaH | 3. nIcenA lakhelA samAsomAM na ja kAyama rahe che. * naBt (vAdaLa) - napAt (rakSA karanAra) *navedAH | * nA = svarga (= * sukha, ga = du:kha ra ma yatra = jayAM dukha nathI te) * nAsatyaH (na satya = satya) * nA =noLiyo) narviH | ItyAdi... 4. nIcenA zabdo praNI bhina arthamAM hoya to vikalpa na rahe che. na: ke . =parvata ke vRkSa) prANI hoya to ja * vRSa. zaktina.. 5. aniyamita ananta puruSa samAsa u.ta. * na panthI = abhyAsa, sapatha | * pumAn strI - napuMsava | * = mitram = mitram | 107 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. karma dhAraya tatpaSa | * karma kiyA ane dhArayaAdhAra. kiyAno AdhAra kevala uttarapada na hoya paranu Akho samAsa hoya te karmadhAraya. ghAta.M. gati ahIM gamana karavAnI kriyAno AdhAra eklo sarpa nathI paNa kALo sarpa che. * A samAsamAM pUrvapada koi guNa darzaka vizeSaNa ke nAma hoya che ane uttarapada rUpAkhyAna thAya tevo koi paNa zabda hoya che. ane te be padonI vacce prathamAM vibhakti no saMbaMdha hoya che. jemake * 3ttamaH ganaH = 34mananaH | .. * vandraH va 3qtaH = vandronvataH | karmadhArayanA bheda vidhAna 1. upamAna pUrvapada 2.upamAnonarapada 3. vizeSaNa pUrvapada 4. vizeSaNobhayapada 5. vizeSaNottarapada 6. kuparyapada 7. supUrvapada 8. mayurazaMsakAdi 9. madhyamapadalopI upamA upameya karmadhAraya * je vastu sarakhAvAya te upameya jenI sAthe sarakhAvAya te upamAna. ane baMnemAM je sarakhApaNa te sAdhAraNa dharma. (upameya - upamA) 1. upamAna pUrvaka pUrvapadamAM upamAnano uttarapadamAM sAdhAraNadharma darzaka pada sAthe thAya. ta. ghanaH iva zyAmaH = ghanazyAmaH / vidyut va vapatA = vivapatA | 2. upamAnotarapaTha pUrvapadamAM upameya hoya ane uttarapadamAM upamAna hoya ane sAdhAraNa dharmano ullekha na hoya to A samAsa thAya. dA.ta. puruSa (upameya) vyAH (upamAna) rUva = puruSa vyAkhraH puruSa vAghajevo che)... mukhaM candraH iva - mukhacandraH / netraM kamalaM iva = netrakamalam / A rIte vigraha karavAthIupamAalaMkAra samAsa kahevAya paratu jo puruSa parva vyA. (puruSa vAgha che.) muuM va vandrA, netra parva #manam A rIte samAsa karIe to rUpaka alaMkAra samAsa kahevAya che. 108 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ noMdha ke pahelA be mAsamAM vizeSatA pahelA samAsamAM sAdhAraNa dharmano khAsa ullekha che. bIjAmAM ullekhanathI. jo sAdhAraNa dharmano ullekha hoya, to tenI sAthe prathama samAsa ja thAya ThAta niH rUva thAma : ahIMdhanazyAma : ema thAya paratu . Myana ema bIjo samAsa na thAya. 3. vizeSANa pUrvapaTha. vizeSaNa pUrvapadano uttarapadamAM vizeSya sAthe A samAsa thAya. dA.ta. * nId 5 ta6 3yaMta 2 = nItottam amIranAla | * madatIra nA satI 2 = mahAsatI | traNeya liMgamAM ta6 nA rUpothI vigraha thAya che. mAtra puM. ekavacanamAM sau thI vigraha thAya che. dA.ta. mArI te amArA =. mAmaKIE | 4. vizeSaNobhayapaThana A bane pada vizeSaNa hoya tyAre thAya. dA.ta. zata 2 tat 3 2 zItoSNam | B eka ja vyaktie karela be kArya batAvanAra rUpAkhyAna thAya tevAM be kudata hoya, temAMthI prathama kRdanta AgaLanI kriyA batAve ane dvitIya kRdanta tenI pAchaLa thayelI kiyA batAve tyAre thAya. dA.ta. * gADI nA pavIt atitaH = nAtAnutiH | * mAvo vItam pAt krIm - pItotrIm | tevI rIte * gRhItamu: | ItyAdimAMsamajavuM cte ja pramANe eka bhUta kRdanta ane tenA pachI teno ja niSedha batAvanAra = ke mana thI zaru thatuM bhUtakRdanta Ave tyAre paNa A samAsa thAya. hatA. 0 vRtam 2 tat tam 2 = kRtAkRtam | Pvidhyartha kRdantaketulya arthavALA zabda sAthe jAtivAcaka zabdasivAyanA zabda Ave to A samAsa thAya. u.ta. * poLam * tucakvetaH | paratu mokyaH ona ahIM mokyonaH ema samAsa na thAya kemake mona zabda jAtivAcaka che. 109 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vizeSaNonaspada anIcenA karmadhAraya samAsa pUrvapadamAM vizeSya ane uttarapadamAM vizeSaNa Ave tyAre thAya... ibhayuvatiH (= cul) godhenuH (= girl nu). agnistokaH / b matallikA, macarcikA, prakANDam, uddhaH, tallajaH sApAMya 76 prazaMsA- zreSTha arthamAM uttarapadamAM Ave. ane potAnA liMgamAM ja rahe che. ... . brAhmaNamatallikA = zreSTha upl. * gomacarcikA = zreSTha ||y. * gotallajaH = zreSTha ||y. * gavoddhaH = zreSTha ||y. * dharmaprakANDam = zreSTha dharma cnindanIya vastu athavA vyaktinA karmadhAraya samAsamAM vizeSaNa uttarapadamAM Ave a.d. * vaiyAkaraNakhasUciH / * mImAMsakadurdurUDhaH / all05 I ...... ANaka ane kim arthamaiendi pUrva56mA bhAye a.ta. * kutsitaH rAjA = kiMrAjA / * pApanApitaH* ANakakulAlaH / d vRndAraka, nAga, kuJjara za6 sAthe 545 1tu pUrvapamA Aya. u.t. * nRpavRndArakaH / * tApasakuJjaraH / e kaDAra, khaJja, khoDa, khalita, kANa, kuNTha, gaura, vRddha, bhikSuka, piMga, piMgala, tanu, jaraTha, badhira, barbara pagere 76 55 tta256mAMsAve che. au.t. * jaiminikaDAraH/ kaDArajaimini (bhini bhuni tathA pii|| 5 // ) / f katara ane, katama 27 yiAya: sAthe prazna tarI hoya tayAre / samAsa thAya ane. te za06 pUrvamA sAve .ta. katarakaThaH?( Gungl jyo cha ? ) 52ntu . kataraH putraH sahI sabhAsana. thAya. g eka, sarva, jarat, purANa, nava, kevala, pUrva, apara, prathama, carama, jaghanya, vIra, samAna, madhya, madhyama, muzu A6 sAthe ubhadhAraya samAsa thAya che. bhane / ho ma Ave che. u... ekanAthaH / * sarvazailAH / Note- ne apara 206 pachI ardha za6 sAye to aparano pazca maheza thAya ... . aparazcAsau ardhazca = pazcArdhaH / h sat, mahat, parama uttama, utkRSTa 106 + 5145 1tu yati Aye to sat pore zo niyama pUrvamA bhAva. u.d. * satpuruSaH / * mahApuruSaH / 110 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuvapaTha 1 musita arthamA bhadhAraya samAsa thAya. tyAre kutsita .... sthAne ku pUrvamA sAva cha.... * kutsitaH putraH = kuputraH / 2 ku + 25 06 tri, ratha, vaya, tathA tivAya, tRNa 206 Ayeto. ku no kat thAya che..... kadazvaH / kattrayaH / . kattRNam / 3. ku + pathin, OM akSa za0 boya sathA ku ISat arthamA sabhipretoya tyAre ku no kA thA. ... kApatham / . ISat jalaM = kAjalam / 4. ku + puruSaH / ta kutsitaH puruSaH = vikSya kA + puruSaH / = kApuruSaH / kupuruSaH / 5. ISat arthamA ku + uSNa / = kava, kA, kata + uSNa fud. kavoSNam / koSNam / kaduSNam / 6. ISat + hanta siAyana za06 apAya hantamAye to samAsa thAya. ut * ISatpiGgalaH / * ISadraktam / 7 supUrvaka A zobhana, sAdhu, suSThu, samyag hAthI viza pAmatoloya, mane prazaMsA artha sUcita thato hoya, tyAre A samAsa thAya che. ane tyAre pUrvapadamAM Ave .. * zobhanaH dharmaH - sudharmaH / . sAdhu vacanam = suvacanam / 8 mayura bhaMsakAThi (aniyamita karmadhAraya samAsa) * samAsamA pahelo sabhAsa. mayUravyaMsaka hogAthI yA posAne mayUravyaMsaka karmadhAraya samAsa kahe che. AmAM vizeSyano pUrvanipAta thAya.. * mayUrazcAsau vyaMsakazca - mayUravyaMsakaH / vyaMsakazcAsau mayUrazca = mayUravyaMsakaH / evaM... . chAtravyaMsakaH / * adhamaH rAjA = rAjAdhamaH . viziSTam tejaH = tejovizeSaH / * hatakaH duryodhanaH = duryodhanahatakaH / * apasadaH naraH = narApasadaH * kRtakaH putraH = putrakRtakaH * anyaH rAjA - rAjAntaram / evaM...nagarAntaram / * janmAntarANi / * grAmAntarANi / * udakca avAkca - uccAvacam / evaM uccanIcam / * nizcitaM ca pracitaM ca = niSpracam / * nAsti kiMcana asya = akiMcanaH / 111 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nAsti kuto bhayaM asyaakutobhayaH / * pacatabhRjjatA / * khAdatamodatA * aznIta pibata ityevaM satataM yatra abhidhIyate sA= aznItapibatA / * ahaM ahaM iti yasyAM kriyAyAmabhidhIyate sA = ahamahamikA / ahaMpUrvikA * AhopuruSikA / * kAndizIkaH / & madhyamapadalopI (zAka pArthiva karmadhAraya samAsa) jemAM pUrvapada sAmAsikapada hoya ane uttarapada sAthe samAsa thatI vakhate samAsikapUrvapadanA chellA padano lopa thAya che. * zAkapriyaH pArthivaH = zAkapArthivaH / kasturIpradhAnaH mRgaH =kasturImRgaH / * devapUjakaH brAhmaNaH = devabrAhmaNaH / * merunAmA parvataH = meruparvataH / * kalpapUrakaH vRkSaH = kalpavRkSaH / 4. dvigutatyu jemAM pUrvapadamAM saMkhyAvAcaka vizeSaNa hoya, tathA samAsamAM samUhanI vivekSA hoya to A samAsa thAya ane napuMsaka ekavacanamAM Ave u.d. * trayANAM bhuvanAnAM samAhAraH = tribhuvanam / * paJcAnAM pAtrANAM samAhAraH = paJcapAtram / niyA :- 1 uttarapadamAM aMte hoya to huM thAya ane strIliMgamAM Ave. ...trayANAM lokAnAM samAhAraH = trilokI / evaM ... aSTAdhyAyI / pnycvttii| paratu pAtra ane vana zabda uttarapadamAM hoya to uparokta mujaba ja thAya. ud.. paJcapAtram / 2 utta254mA mata A, akSa, aGga hoya to vidhe I thAya. ...paJcAnAM khaTvAnAM samAhAraH paJcakhaTvI / khaTvam / * paJcatakSI / takSam / * paJcAGgI / paJcAGgam / 3. uttarapadamAM aMte dIrtha svara hoya to tapuruSanA sAmAnya niyamathI hasava thAya u.d.. saptAnAM pRthvInAM samAhAraH iti saptapRthvi / * paJcaguH / noTa - pUrvapada koi dizAvAcaka ke saMkhyA vAcaka zabda hoya ane Akho samAsa koi vizeSa nAma thatuM hoya no dvigu samAsa na thAya, karmadhAraya ja thAya. .... sapta ca te RSayazca = saptarSayaH / * paJca te janAzca - paJcajanAH / * uttarazcAsau dhruvazca = uttaradhruvaH / 112 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5||hittpuruss 1 pUrvapamai pra, apa, sam, anu, tiras, ava, vi, ati, pari, prati, upa, vagere. upasarga hoya ane uttarapada koi nAma hoya tyAre prAditapuruSa samAsa thAya ane te vizeSaNa bane che. 2 uttarapada prathamAna vizeSaNa hoya, tyAre prAya: pUrvapada avyaya rUpa saMbhave che. But.* atyantaM tejasvI = atitejasvI / 3 55mA ISat sadhyayano A saza thAya ... ISat raktam = Araktam / / 4 upasargamAM vibhakti vargIkaraNa A pUrvapadamAM pra tathA atyanta atizaya arthamAM ati upasarga hoya, to prAya: uttarapadI prathamAnta saMlaye cha. ...prakRSTaH AcAryaH = prAcAryaH / * prakRSTA gatiH = pragatiH / * atizayena mAnI = atimAnI / B ullaMghana arthamAM gati pUrvapadamAM hoya, no prAya: vigrahamAM uttarapadane dvitIyA viHiun..... atikrAntaH mAlAm = atimAlaH / * atikrAntaH mAryAdAm = atimaryAdaH / Cuya: ava bhane sam 64sa hoya to vitIyAdhI thAya. ut.. avakRSTaH kokilayA = avakokilaH / . arthena saMgataH / saMgataH arthaH = samarthaH / D pari, alam noyaturthIthI vi thAya. and paryadhyayanaH = pariglAnaH adhyayanAya / alaMkumAriH= alam kumArya / E vi, nis, nir , ut, bhane apa no paMyamAthI viza ya. .... nirvanam = nirgatam vanAt / / vyarthaH = vigataH arthAt / * nirmaryAdaH = niSkrAntaH maryAdAyAH / / jo ni upasarga nizcita ke ni:zeSa arthamAM hoya uttarapada prathamAna hoya u.. niHzreyaH - nizcitaM zreyaH / * niHzreyaH = nizeSeNa zreyaH / * apasiddhAntaH = apakrAntaH siddhAntAt / F adhas bhane yathA mAMDIthI vizAya .... adhojAnu = adhaH jAnunaH / * yathArthaH - arthasya yogyaH / evaM yathArhaH / 5.payogI prAdi samAsa * viparItaH pakSaH - vipakSaH / . * anugataH kulam = anukUlaH / evaM. anurUpaH / anvarthaH / 113 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6 gati tanduruSa pUrvapadaupasargakebdhi pratyayAna avyaya hoya, ane uttarapadadhAtusAdhita rUpa hoya tyAre A samAsa thAya che. dA.ta. * DarI svI = 3rIkRtya | * prAdu mUtvA = prAdurbhuya | guvastIpUya | * suvIca | 3 upapada taskuruSa pUrvapadamAM nAma avyaya ke upasarga hoya, uttarapadamAM dhAtu sAdhita nAma hoya... = kUdatta hoya) tyAre A samAsa thAya. vigraha vakhate prAya: uttarapadamAM te dhAtunuM kriyApadanuM rUpa vaparAya che. .ta. gRje titi = gRhastha ! suna tapyate = suttamaH | uttarapadamAM thatA pheraphAra A. vyaMjanAMta dhAtuomAM. 1) kayAreka koI pheraphAra na thAya. dA.ta * narta mukhyatIti = natamurgha 2) kayAreka tema umerAya dA.ta. * ziDasa rohatIti = ziro | 3) man no mad, nas no , jam no , n no ru, na ken thAya. dA.ta che puSya pagati kRti puSyamAn - puSpamA" - puSyamAn | * pAt gAyate = paDDanam tu kacchati = tura: | * zatru dakti = zatru - suSmaH | vRdan + vRtra B. svarAMta dhAtuomAM I hasva 6, 3, 2 kArAMta dhAtumAM kayAreka guNa/vRddhi na thAya. paNa aMte - umerAya (vid pratyaya kahevAya che.) dA.ta. vive gayatIti = viravana | parva put ItyAdi. kacAreka aMtya svaranI vRddhi pUrvaka ga umerAya dA.ta.me roti rUti kumAra / III cAreka aMtya svarano guNa thAya + ga umerAya. a.ta. * gudAya te ti guhAzaya | parva * vAryaH ItyAdi.. TV kayAreka koI ja pheraphAra na thAya. .ta. svaye mavatIti svayaMmU | v aMtya go gau no A. cAreka ga thAya ghAta.. dhana rAtati thanA | * chuM pAtati chaR: I * gharma | * taTastha: | B. kyAreka na thAya A.ta. * vasu dhAtIti vasudhA | parva - viravA | 114 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VI jyAre dhAtukhone ana De in pratyaya pAega lAge che. St vaMzaM bhUSayatIti vaMzabhUSaNaH / madhu pibatIta madhupAyI / VII pUrva56 su, dus Ge dur khane uttara56 arbhazipa hoya tathA te dhAtu svarAMta hoya to guerA rI.......... vyaMganAMta hoya to khebhane khebha a ubherAya che. durjayaH / El.ch. * sukhena tIrya * duHkhena labhyate sutaraH / duHkhena jIyate durlabhaH / evaM * durgamaH / aniyamita upapada samAsa durApaH / sulabhaH / * udaraM bibharti = 1. ku Tu mahat mahat + ku = kUlaMkaSA / * lalATaM tapati lalATaMtapaH = * rAtrau carati = rAtracaraH * kUlaM kaSati priyamvadi * AtmAnaM paNDitaM manyate * paraM tApayati paraMtapaH * na sUryam pazyanti asUryapazyAH * uccaiH, nIcaiH, tiryak, mukhataH, vagere DeTalAI zabhanoM kRtvA vagere * priyaMvadA paNDitaMmanyaH / 1 saMbaMdhaka bhUtakRdanta sAthe upapada samAsa thAya. &... * uccaiHkRtya * uccaiHkRtvA / * mukhatobhUya / ekadhAbhUya / tatpuruSa samAsanA zabdamAM thatA pheraphAra + brahman = # II tatpuruSabhAM pAega... mahat + ghAsa, kara, viziSTa 206 mahA + ghAsa, kara, viziSTa 206 } 3. I aSTan + kapAla havi } = = 6. kubrahmaH / kubrahmA vikalye brahma thAya.. mahAbrahmaH / mahAbrahmA / dezavAsIbhAM nitya thAya surASTrabrahmaH / 2. I karmadhAraya ane bahuvrIhI samAsanA pUrvapadamAM mahat hoya to mahA Adeza thAya chata. * mahAdevaH / mahAbAhuH / parantu * mahatsevA ( mahataH sevA SaSThItatpuruSa ) = 115 = udarabhariH / EL.CL. HET: * mahAviziSTaH / aSTA + kapAla havi II aSTan + go (jaNadhthI bhelA 2tha vagere ardhabhAM) aSTA + go Elec * aSTAgavaH zakaTaH 1 = Electo aSTAkapAlaH 1 * aSTAhaviH / 1 * mahAkaraH / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvapadamAM tanduruSanA uttarapadamAM thatA pheraphAro uttarapadamAM pheraphAra udAharaNa mULa zabda 1. avyaya ke aGguli aGgula nirgatam aMgulibhyaH = niraGgulam / saMkhyA vAcaka dve aGgulI pramANamasya = dvayagulaM dAruH 2. saMkhyAvAcI puNya dayo rAtro samAhAra = dhirAtram | ekadezavAcI,avyaya, | rAtri | tra pu tra / pUrva rAtre = pUrvarAtraH | ke saMkhyAta zabda atikrAntaH rAtrim = atirAtraH / saMdhyAtA rAtri = saMrakyAtarAtraH | 3 saMkhyA sivAyanA | gadam gaDha pUrva = pUrvANa I sarvArtha : uparanA pUrvapadamAM 4. uparokta sivAyamAM maham | uttamaM ca tad ahazca = uttamAhaH / parva pAka | saptAha ! ItyAdi. dayA galloH mahiAra : | parva cerI | ItyAdi. nodha:- samAsane aMte taddhita pratyaya hoya ane pUrvapadamAM saMkhyAvAcI vizeSaNa hoya to prazna thAya dA.ta. drayoH mahora mavaH = yaH | taiyaepriyaH | 5. sAmAnya thI koi | sa | sarva | OArca savAra = kRSNasa: | paNa zabda hoya 6. sAmAnya thI koI nim | rAga | madhara/| marInaH | paNa zabda hoya 7. upasarga ke prANI ' | vana | 4 | gativaH | sarSa svI bhina upameyavAcI rUva = sarSaH | zabda praNIhoyato vanaravA | 8. uttara, pUrva muga, savitha | uttarasaktham / athavA prANI bhina pUrvasavastham | ItyAdi.. upameyavAcI zabda 116 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( tapuruSamAM nIcenA zabda ane hoya to ga umerAya, 1) tapuruSamAM uttarapada saMkhyAvAcI hoya to aMtya svarano athavA svara sahita aMtya vyaMjanano lopa thAya ane umerAya che. dA.ta. nitAni trizataH = nizciMzani vakkaLa | 2) jo taktinA pratyAyano lopa na thayo hoya to jo zabda pachI 1 umerAya | A.ta. pavUvaH | pAvana parantutiH be gAyathI kharIdila vastu ahIna thAya. 3) uttarapadamAM 2s zabda mukhya arthamAM hoya to na lAge che. dA.ta. * maravAnAm 32 rUva = garavoram | 4) jAtivAcaka ke saMjJAvAcakabe pada maLIne samAsa thAya tyAre mana, maya, saras zabdamAM 1 umerAya ane saman mAM san no lopa karInema umerAya ghAta. 0 35Anasam | * mahAnala ! * amRtAma | * nAyakam | machaDusaram | 5) jo takti pratyAyano lopa na thayo hoya to dvigu samAsamAM nI pachI ma umerAya. dA.ta. dinA vam | * trinAvam | paNa... paMDyA naufma zrItaH = pazvanauH |. | (ahIM takti pratyAyano lopa thayo che tethI 5 na umerAyo) 6) vikalpa >> pratyaya 1 dvigu samAsane aMte athavA ardha pachI vArI zabda Ave to vikalpa = umerAme vAra thAya dA.ta.yovAryo samAhAra: = divA2m divArI evaM.. ardhakhAram/ardhakhArI / II samAsamAM di ke tri + gati takti pratyayano lopa na thayo hoya tyAre) - di ke tri + ata ta yatam ! yatiH | paranu tAmyo majhAtIvyAM zrItaH = (yati ja thAya kemake takti pratyAyano lopa thayo che. | (datyamamAM liMga vidhAna) 1) sAmAnyathI uttarapadanuM liMga lAge. apavAda- 1. gatitapuruSa temaja prApta, mAtra zabda pUrvapadamAM hoya to vizeSya anusAra liMga lAge. .ta ... vItaH artha ! * pratagIvi naraH | * svIkRta ghanam * prAptanIvA strI ! * svItA saMpan | 117 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. a. rAtra, gadda ane gada aMtavALA tapuruSa puliMgamAM Ave. .ta. * pUrvarAtraH | * madhyAhna 50 saptAha ! b. saMkhyA pachI rAtri ane puSpa, suvana zabda pachI marda zabda napuM) mAM Ave. dA.ta. ... navarAtram | >> nArItram | * puSyAm | surinAm | In pathin zabdano patha Adeza vikalpa thAya nagna tatpa0 tathA dvigutapuruSa samAsamAM paNa napuMsakaliMgamAM Ave ghAta. * zivasva tthA = zivapathaH | parva.. * vipatha vipabhyAH | * nagna tatpamAM 0 tham - anyAH | * tripatham | Tv uttarapadamAM chAyA zabda hoya ane chAyA karanAra vastu aneka hoya to chIyA nuM chAya thAya. ane napuM) mAM Ave. dA.ta. * rUkULa chAyA = rUkuchIyam | Va. pUrvapadamAM roganuM sivAyanA rAjAnA paryAyavAcI zabda tathA rakSa ke ziva zabda ane uttarapadamAM sama zabda.. Ave to saman (napu) thAya. dA.ta. * varasapam | rakSa:saman ! paratu * rAnamAM ahIM na thayuM b.sama zabda samUha arthamAM hoya topaNa napuMsaka liMgamAM Ave A.ta. strIsamam | vi uttarapadamAM rahelA senA, surata, chAyA, zAtA, nizA A zabdo vitye napuM. mAM Ave. dA.ta. * grahaLasenA / brAhmaNanam | zAtA / zAstram | * yavasurA / yavasuram / * kuDyacchAyA /kuDyacchAyam / zvanizA/ zvanizam / Note :- liMga viSayaka uparanA tamAma niyamo mAtra tatpa0mAM ja lAge. anyatra lAge nahi dA.ta. bahuvrIhimA - vRDhaseno rAnI | nam bahuvrIhimAM mahenA. karmadhArayamAM ja paramanA | bahudIhi samAsa A samAsa anya pada pradhAna che. lAga:- sAmAnyathI je samAsamAM pUrvapada vizeSaNa hoya, uttarapada vizeSya hoya ane Akho samAsa bIjA koi padanuM vizeSaNa hoya tyAre AsamAsa jANavo. bahuvrIhi samAsa vizeSaNa che. tethI tenA vigrahamAM vizeSyanI jAti ane vacana pramANe prathama ane saMbodhanasivAya arthanA saMbaMdhane anusAra 18 sarvanAmanA chae vibhakti nA rUpono prayoga thAya che. 118 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA sthAne ya nA rUpono prayoga karavo te samAsanA vizeSya artha uparathI nakakI karI zakAya prAptam udakam yam saH rthaH yena saH upahRtaH pazuH yasmai saH nirmataH ai yasmAt dvitIyA tRtIyA caturthI paMcamI SaSThI. K vasudhana: (nara:) / saptamI bahu dhanam yasya saH uptam bIjaM yasyAm sA = guptInA (bhUmi:) | uparanA udAharaNomAMvat nI jevibhakti AvI chetenI teja vibhakti haMmezA Ave evo niyama nathI. samAsa eja hoya paNa vizeSya pharI jAya to ya nI vibhakti paNa pharI zake. dA.ta. ratha: nuM vizeSya 'na': thAya to H ratha: yasya saH ema thAya. strInuM vizeSaNa bane tyAretam vInaM thayA sA 3lavInA ema thaze. mATe vizeSa joi ane arthano vicAra karIne vigraha vAkya samajI artha karavo. bahuvrIhI samAsa vizeSaNa hovAthI sAmAnyata: vizeSya pramANe tenA jAti/vacana thAya che. bahuvrIhisamAsanA prakAra - - 119 prApto: (grAma) / Dhartha: (ava:) | 3patapazu: (caMdra) / saH nirmatAri: (reza) | = = = 1. samAnAdhikaraNa 2. vyadhikaraNa taduLavijJAna /mataduLasaMvijJAna ) 3. sabahuvrIhi 4. saMkhyAbahuvrIhi 5. dizAbahuvrIhi 6. prAdi bahuvrIhi 7. nRt bahuvrIhi 8. upamAna bahuvrIhI 1. samAnAdhikaraNa jenA vigrahamAM baMne padane samAnavibhakti (prathamAvibhakti) lAge te saH - dA.ta. cha mahAnau vAhU yasya saH zvetAMva: (muni) vavaH 2. vyadhikaraNa vigrahamAM samAsanA dA.ta. * pam pALau vakSya sa * haste 66: yasya saH = hastAvuH / (tadguNasaMvijJAna jenA vigrahamAM samAsika padano (vizeSaNano) artha vizeSya padArthanI sAthe upasthita hoya te. dA.ta. taMvau maiM yartha saH taMvarNa: varaH / = = = mahAbAhuH (nalaH) * zvetaM aMbaraM yasya nadyo smin saH vahunarI (veza:) / padone bhinna bhinna vibhakti lAge te vajrapALi: (hari:) / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadheDAnuM vizeSaNa che tethI gadheDo hoya tyAM tenA lAMbA kAna paNa hoya che. gata vijJAna jayA vizeSaNa padanA arthanI vizeSa padArthanI sAthe upasthiti Avazyaka na hoya te dA.ta. triA Avo yasya : pitra (pa) | jayAM jayAM govALa hoya tyAM tyAM tenI gAyone hovAnI jarUra nathI.) 3. sabahabrIhi sada avyaya sAthe tRtIyAnA nAmano A samAsa thAya. ane tyAre saha no sa maTeza thAya. ..putreNa saha vidyate yaH saH saputraH (ramezaH) matra sa6 vartata yA sA samartA (strI) | nodha:-AzIrvAdanA arthamAM sada Ave tyArego, vatsa, hasta sivAyanA uttarapadamAM hoya to sada no sa na thAya. .ta. svati rA saputrIya parantu moDe save | parva. saMvatsAya | sahitI | 4. saMkhyAbahabrIhi pUrvapadamAM saMkhyAvAcaka zabdake upasarga uttarapadamAM saMkhyAvAcaka zabda ke avyaya ke mAsatta, atUra, dha zabda Ave to A samAsa thAya che. niyama:-A. A samAsa thAya tyAre aMtya svarano athavA svara sahita aMtya vyaMjanano lopa thai ga umerAya che. dha.ta. zAnAM samIpe sati je te = 359za: | dasanI AsapAsa de vI trayo va triI = be ke traNa) diH sAvRttAH za = dizaH (vIsa) parva. triI ItyAdi.. trizata: ma = mahUtriza parva madhattviriza | vagere... apavAda:- 1) samAsanA aMte vahu keTM zabda hoya to uparano niyama na lAge. dA.ta. 0 35vavaH | * 355 : | B. viMzati zabdamAM tino lopa thAya che. dA.ta. viMzave mAtra = gAviMda | c. tri, 35 pachI thatuzabda Ave to uparano niyama na lAge. mAtra 5 umerAya .ta. * trayo vA vAro va= trivatura. | parva 35thatura | 5.dizA bahubrIti je be dizAnI vaccenA khUNA- vidizAno bodha karAve che. samAsamAM pUrva, kSiNa Bgere dizAvAcaka pada ja joie. kauberI vagere yaugika nAma na cAle. | A.ta. * rakSaNayA: pUrvathA ziDaoNrAtam = fkSaNapUrvA . parva pUrvottI ityAdi..... 120 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. prAThi bAhabrIti prAditatpuruSavat niyama lAge. mAtra anya5nuM vizeSa bane do 32. ad.. udgatA kandharA yasya saH = utkandharaH / * vigataM rUpam yasyAH sA virUpA (kanyA) / * nirgatAH janAH yasmAt tad nirjanam vanam / 7 nIla pUrvapada niSedha batAve tyAre thAya. ane e ke san lAge .... avidyamAnaH putraH yasya saH = atha na putraH yasya saH = aputraH / vilpa ka ke san ane upasarga sAthe vaparAyelA rUpa paNa kAyama rahe dA.ta. vigtjiivitH| avidyamAnaputraH / 26LHi na no anathAya... nakulaH / 8. upamAna bahuvIhi pUrvapada koi upamA darzakanAma hoya tyAre upamAna bahuvrIhi kahevAya. uttarapadamAM sAmAnya dharma hoya to vigraha SaSThI vibhakti thI thAya che. u... * padmAnAm gandhaH iva gandhaH yasya saH = padmagandhiH / ath1|| * padmAnAm iva gandhaH yasya saH = padmagandhiH / * candrasya kAntiH iva kAntiH yasya saH = candrakAntiH / // * candrasya iva kAntiH yasya saH = candrakAntiH / uttarapadamAM upameya hoya tyAre ubhayapada samAnavibhaktika hoya ... kamale iva akSiNI yasyAH sA = kamalAkSI / ( ka na niyamo) A. S256 I-U ita hoya athavA R ta hoya,toma1zya ka mAge |cha... * bahunadIkaH dezaH / karmakartRkaM jagat / / I-U novimati. pratyayo 52 iy-uy thAyatene vispe ka m. u... sazrIH OM sanIkaH / bahustrIkaH (nitya ka um) B. sivAya sarvatra vi ka un. u... adhyayananimittaH/nimittakaH vAsaH |aa saMbhAlakSmIbhAryaH, lakSmIbhAryAkaH, lakSmIbhAryakaH / (ka dAge. tyAre vilpe 125 thAya.) samAsane ati nA sara B... akSi + akSa, dharma + dharman / dhanuS + dhanvan, gandha + gandhi / laun. kamale iva akSiNI yasya saH kmlaakssH| * zobhanaH dharmaH yasya saH sudharmA / . jyAM adhigataM = adhijyaM dhanuH yasya sa = adhijyadhanvA / ) 121 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36taH anyaH yasya saH = (36, prati, su, surabhi, che. suAndhi vagere) udgandhiH / padmasya iva gandhaH yasya saH padmagandhiH / athavA upamAdarzaka pUrvapada hoya tyAre nkanuM gandhi thAya iti bahuvrIhi samAsa 4. avyayIbhAva samAsa * pUrvapadamAM upasarga ke avyaya hoya ane uttarapadamAM koi nAma hoya. * samAsa napuM0 50 vi eka 10 mAM Ave * Ja kArAMta ne keTalIkavAra tRtIyA ke saptamI vibhakti lAge che. * aMtya dIrghasvara hasva thAya. 5. te noD ane o au no 3 thAya. * aMtya r no lopa thAya parantu uttarapada napuM. hoya to vikalpe lopAya. aMtya Ja ane annoJam thAya . judA judA arthamAM acayIbhAva 1. saptamI vibhaktino artha. * hrau=aSii 2. sAmIpyano artha. be nAH samI 3. samRddhino artha. * madrALAM samRddhi 4. kharAba sthitino artha. * yavanAnAM vRddhiH 5. abhAvano artha. * vRkSALAm amAvaH 6. atizaya ke atyayano artha. * yauvanasya = - = sapanam |3padmam / sumam| - = - N harimAM hari viSayamAM. 7. asaMprati (ayogya) kAlano artha. * nidrA saMprati na mukhyate 8. prAdurbhAva-prasiddhino artha. * viSNuzastha prANaH anugoviMdam / anuguNam / 9. pachIno artha. * goviMdrasya pazcAt 10. yogyatAno artha. A muLAnAM yogyam 11. anukramano artha. * masya AnupUrvyaLa = anuman != anujyeSTham / 12. punarAvRttino artha. varSe varSe = prativarSam gani ani pratyaham / 13. anullaMghana darzAvato artha mati anaitimya yathA sthAt tathA = vathAti / 14. sAdRzyano artha. * dare savRzaH sari| 122 - duryam / nivRkSam / atyayaH atiyauvanaM / - = = atinidram / itiviSNu / - 15. ekI vakhatano artha. * paLa yuvat = savam / 16. sAkalya / tamAma arthamAM Tumnatti aparityakhya yathAsyAttA= sadumbam Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakSatram / anugaGgaM vArANasI / 17. saMpattino artha. * kSatrANAM saMpattiH 18. bharyAA alividhinA arthabhAM jaladheH A athavA jaladheH Arabhya = Ajaladhi / 17. ta23 } dvinAzano artha. * gaMgAyAH anvAyatam * vanasya samIpaM anuvanam azanirnigatA / 20. tara arthamAM * agniM abhi abhyagni / agniM prati 21. jahAranA arthabhAM * grAmAt bahiH bahirgrAmAt = pratyakSam / 22. jJAna arthamAM * prati, para, saM jane anu para no paro khAheza thAya. samakSam 1 anvakSam / akSNoH samIpam upasarga para akSi no akSa karmavyatihAra = = = = = 6. pUrvaM zrutaH zrutapUrvam / pUrva bhUtaH tiSThanti gAvaH yasmin kAle sa = = = 1. pUrvapadamAM aMtya svara dIrgha thAya. 2. uttarapadamAM aMtya svara ne badale haiM mukavo 3 hoya to guNa karIne rU lagADavI.3.yunA viSayamAM banne pakSa samAna sAdhana-hathIyAra vaDe yuddha karatA hoya. athavA samAna vastu grahaNa karavA pUrvaka laDatA hoya tyAre A samAsa thAya. vigraha vakhate hathIyArane tRtIyA ane jenuM grahaNa karyu hoya tene saptabhI vilati lAge. cha.ta. * daNDaizca daNDaizca prahRtya idaM yuddhaM pravRttaM = daNDAdaNDi / * kezeSu kezeSu gRhItvA idaM yuddhaM pravRttam kezAkezi / bAhubhizca bAhubhizca prahRtya idaM yuddhaM pravRttam bAhUbAhava / zAkaprati / * sAdhana bhUhAbhUhA hoya to A sabhAsa na thAya. daNDAkezi na thAya. yAha rASavA yogya preTalAI udhazubhe zAkasya lezaH gaGgAyAH pAram pAregaGgam / gaGgAyAH madhyam madhyegaGgam / athavA gaGgAyAH pArAt = pAregaGgAt / gaGgAyAH madhyAt = madhyegaGgAt / = = = = 123 bahirgrAmam / akSNoH param = parokSam supsakhamAsa upara jaNAvelA samAsomAMthI koi paNa samAsa lAge nahiM tevA samAso AmAM Ave. bhUtapUrvam / pUrvaM dRSTaH=dRSTapUrvam / = = thAya jane am lAge. parokSam / tiSThadguH kAlaH / pratyagni / = = pRSodarAdisamAsa | mAM samAsa thayelA yaho viThThata thayA hoya te pRSataH udaraM pRSodaram (pavana) manasaH ISiNaH manISiNaH vidvAn / mahayAM mayUraH / vArINAM vAhakaH = balAhakaH / zabAnAM zayanam smazAnam / pizitaM AcAmati iti pizAcaH / = Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562268880 (8nta pratyaya) 1. bharAbhUta hanta (gAvita pratyaya) seTne i un...cala calitaH / parantu 25/ u-R Ridhi aun.u.t. nu + nutaH bhU - bhUtaH / / kR + kIrNaH / kR + kRtaH / 2. ta nona niyama A. ra tAtuma thAya..ta. zR + (zIr)-zIrNaH B. d dhAtumA dno na ya ... bhid + bhinnaH / C. 1. saMyuzanaL, 2. jIta sthA 52 3. A Rit.hoya te, 4 srI dhAtumA thAya... glai + glA + glAnaH / a nudvid, unn, trai, ghrA, hI dhAtumA visye na ya cha... nud nunnaH nuttaH / / b dhyA, khyA, mad, bhanithAya ta dhyAtaH / khyAtaH / mattaH / 3 zI, svid, mid, kSvid, dhRSa, mAM iAge tyAre nAthAya ta. zI + zayitaH / dhRS + dharSitaH/ dhRSTaH / 4. yam, ram, nam, gam, han, man, tan, kSaNa, kSiNa, RNa, ane van anunAsi sopAya... gam + gataH / ram + rataH / nam + nataH / / 5. 952 sivAyana am an tapAyAtumomA i nAtyAre 12 thAya...kSam + kSAntaH / zam + zAntaH / / 6. upAMtya anunAsikavALA dhAtumAM rU na lAge tyAre anunAsika lopAya. .... raJ + raktaH / aJja + aktaH / 7.a. saMbaMdhakabhUta kRdanta mAM rU na lAge tyAre niyama4, 5, ane dalAge. paratu upasarga mAtuna niyama 4 viga... nam + natvA praNatya praNamya b. 1. vIsA virape am pratyayAgesane tyAre 10 mA manobiniyamA __ed- kRtvA kRtvA = kAraM kAraM / 2. A ne yam pratyaya un at + pItvA pItvA = pAyaM pAyaM 3. 5olabhUtapanta (1) parohita 5256 vas pratyayage. parokSabhUtakALa tRtIyA puruSa bahuvacananA 3 nA sthAne vat lagADavAthI bane. gha... nam + nemuH = nemivas / 124 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ II eksTarI (htva vALu) rUpa hoya, athavA A kArAMta hoya tyAre vas lAgatA pahelAM lAge. dA.ta.paDyuM che peSivam / vA ke vim / viSNu, rR, mAM vas pUrve vikalpe haiM lAge vid, III zam, n, dA.ta. gam che namu = nazmivas| nAndar / IV vant, az no anunAsika lopAya. dAta varSe VkArAMta dhAtumAM guNa na thAya. dAta Atmane - vavat / as ke anivat / cakRvaM / tR + titIrvat| na_pratyaya 1 parokSabhUtakALa tRtIyApuruSa bahuvacananA rUpamAMthI te kADhI mana lagADavAthI bane. dA.ta. az ya Anazire AnazAnaH 1 II parokSa karmaNi kRdanta karavA AtmanepaThano Ana pratyaya lAge. A.ta. par ke peAnaH / strIliMga parokSa bhUtakRdanta parokSabhUtakALanA tRtIyA puruSa bahuvacananA rUpane ph lagADavAthI bane. dA.ta. gam che namuk + $ namuvI / rUpa navI jevA karavA. napuMsaka parokSabhUta kRdanta prathamA dvitIyA vibhakti dvivacananA rUpa mATeuparano niyama lAge. bAkInA rUpa puM0 jevA thAya. 4 sAmAnyabhaviSya kRdanta (1) kartari. paramaipada t pratyaya ti nA sthAne lAge. kariSyati kariSyat - rUpa chatu jevA Atmanepada mAna pratyaya tenA sthAne lAge kariSyate kariSyamANaH / karanAro sAmAnyabhavi nR. pu. eka vacana rUparAma jevAna 125 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIliMgamAM sat nA sthAne thatI ke cantI - thayiSyatI | thayaSyantI | rUpa navI jevA napuMDamAM chat jevA | (2) karmaNikariSyamA = karanAra. 5 dhAtune n pratyaya A AgaLa koi nAma na hoya anusarati iti evaM zIlaH anusArI (rin) tiSThati iti evaM zIlaH sthAyI (yin) B AgaLa koi nAma hoya ke turagaM anusarati turagAnusArI / sthaNDile zete sthANDilazAyI / | 6 dhAtune svabhAvanA arthamAM vara pratyaya STa ti parva zItaH kuMvara. | parva.. nara | navara thAvara | ityAdi. 7 A ja arthamAM pratyaya | hinasti iti evaM zIlaH hiMsraH / zobhate iti evaM zIlaH zubhraH / / parva. namraH | tIy | | ityAdi. : tati prakaraNa : 1sAdhita dhAtu = dhAtu + pratyayathI banato dhAtu. dha.ta. nam an + ma = samaya - prerI 2. kudatta = dhAtu pratyayathI banatuM nAma dA.ta. venka van + a = vat | 3.nAma dhAtu nAma + pratyayathI banato dhAtu. dA.ta. ciMtAmaNi + saMvaMtAmaNIyate | 4. takti = nAma + pratyayathI banatuM nAma. dA.ta. dhana + vat = dhanavat (vA) NOTEaa anekavidha arthomAM anekavidha tati pratyaya lAgatA hoya che. tethI prakaraNa 'saMgati vicArI artha karavo ahIM to digdarzana mAtra ja che. taktimAM pratyaya lAgatA kyAreka svara vRddhi thAya. kyAreka na thAya. jayAre thAya, tyAre AdyasvaranI vRddhi samajavI. mukhya pratyayo - , , , ya, ra, la, ga pratyaya - mukhyatayA nIcenA arthomAM Ave. 126 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayI ||yetuN ... haridrayA raktam = hAridraM vastram / / IItemAno samudAya.. - bhikSANAM samUhaH = bhaikSam / Fis aka , rAjakam / Bis tA + graamtaa| janatA / __III heyatA artha ut.. jinaH asya devatA = jainaH / zaivaH / IV te 3 rAyuMta. makSikAbhiH kRtaM = mAkSikaM madhu / ___Bika pratyaya bhuNyatA nIyana arthamA Aye. I tenAthI saMskRta ... dadhnA saMskRtaM = dAdhikaM audanam / II tethI 2jau.t.+ nAvA tarati = nAvikaH / II tethI puM... - hastinA carati = hAstikaH / IV. sAyaraju... dharma Acarati iti dhArmikaH / v vi ... + vetanena jIvati = vaitanikaH / VIEng and. + pakSiNaM hanti = pAkSikaH / VII zastra..+ asiH praharaNamasya = AsikaH / VII BInI maryAyI prasaM..aSTAhnikaH utsavaH / _IX mAna ( = 104.) ... drauNikaH / c mukhyatayA 5 ane rU pratyaya 1. / arthamai Ent- muharta vetti adhIte vA = mauhartaH / (a) nyAyaM vetti adhIte vA = naiyAyikaH / / 2. svArtha (arthamA 322 na. thAya).... prajJaH eva = prAjJaH (a) / vinayaH eva = vainayikaH (ika) / D Iya pratyaya 1. tenusaarthamA ut.- tava idaM = tvadIyam / evaM ... madIyam / madIyA / madIyaH ityAdi... dhyAsa arthamA apratyaya ... dazarathasyAyaM = dAzarathaH rAmaH / 2. tenAthI yAyeta. pANIninA proktam / pANInIyaM vyAkaraNam / ___ evaM haribhadrIyA TIkA / tyAha... vie a pratyaya - bhAdrabAhavaH granthaH / Eka pratyaya 1. saMdhyApAyI thI ma u.t.+ zatazlokapramANaM = zatakaM stotram / 127 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (bhUlya, uc, dhya pore arthamai) zatakam (so bhUlyAj sonoma) 2. bhuNyA sUyabhai.d.. devadattamukhyaH = devadattakaH saGghaH / 3. roganAtyarthe. ta+ zItahetukaH = zItakaH jvaraH / 4. fial, Hel, Adhu anuhi artha. a... duSTaH azvaH = azvakaH / evaM bAlakaH / vatsakaH / F ya pratyaya anapeta (sahita) arthamai. - nyAyAdanapetaH = nyAyyaH / sAdhu (sa) arthamai ut.+ pathi sAdhu - pAtheyaH / yogya arthamai ut.- daNDamarhati = daNDyaH / jyAM ika pratyaya nam. u - viSaM arhati = vaiSikaH / aneka pratyaya letA : apatyasamA 1. sAmAnyathI apratyaya. ... upagoHapatyaM = aupagavaH / 2. ||y: a tane i pratyaya. .... dakSasya apatyaM = dAkSiH / / 3. A-i-I-U itathI eya ... vAmAyAH apatyaM = vAmeyaH / (nAbhi) nAbheyaH / (suparNI) sauparNeyaH / (kamaNDalU ) kAmaNDaleyaH / vikAra arthamAM 4. bhuNyatayA a ane, maya pratyaya... azmanaH vikAraH AzmanaH / bhasmanaH vikAraH bhasmamayaH / II A- li. 1) sAmAnyathI tathA nakSatravAcI zabdathI 5 pratyaya u.d+ puSye bhavaH pauSaH / mathurAyAM bhavaH mAthuraH / (2) anyI tathA anya 215 vthI ika pratyaya. u.t.+ adhyAtmani bhavaH AdhyAtmikaH / evaM vArSikaH / (3) 20 agAyIthI tana pratyaya ..- ciraMtanaH / adyatanaH / (4) nti thI Iya pratyaya...... kavarge bhavaH kavargIyaH / (5) zarIrasaMgavAyI thI ya pratyaya..... kaNThayaH / mUrdhanyaH IV Teri - azvatulyaH = azvakaH (ka pratyaya) zarkarAtulyam = zArkaram dadhi (a)| mukhatulyaH = mukhyaH ('ya' pratyaya) 128 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ v keTalAka mahatvanA takti pratyayo. A tyAMthI AyetuM aMga (vidyA/yoni saMivi) aka pratyaya. .d. + piturAgataM = paitRkam RNam / iyAM a dopAya. B 15 arthama a pratyaya. ta+ dvivarSoM bAlaH (varSanA ) C pramaarthamA mAtra pratyaya. ..rekhA pramANamasya rekhAmAtram / D prasiarthamA caJcu, caNa pratyaya. u.d.+ vidyayA vittaH = vidyAcaJcuH / vidyaacnnH| E saMta arthamai ita pratyaya ud- tArakANi saMjAtAni asya iti tArakitam nabhaH / evaM + maNDitaH / ItyAhi.... FU12 I samAnata artha jAtIya pratyaya ta.. paTujAtIyaH / II saMdhyAthI thA, vidha pratyaya. .ta. sarveNa prakAreNa sarvathA / sarvavidhaH / III sarvanAmathI dhA pratyaya. ut.ekena prakAreNa = ekadhA / G vipsA ati arthamA zas pratyaya.u.t+ bahuzaH / koTIzaH / . H prayu2/ pradhAna arthamA maya pratyaya. ... zAkamayaM bhojanam / Ini arthama pAza pratyaya... nindyaH chAndasaH = chAndasapAzaH / J prazaMsA artha yA54thI rUpa pratyaya...suSThu pacati = pacatirUpam / Ks nyUnatasarthamA. kalpa dezya dezIya pratyaya. ..paTukalpaH / AcAryadezIyaH / vidvaddezyaH / 6. lArdhamA tva, tA pratyaya. 1 no ma tenuMbha. (BAL) arthamA 26 zahane tva, tA . u... ghaTasya bhAvaH = ghaTatvam / ghaTatA / 2 a SARid ya pratyaya mun. u.d.+ zuklasya bhAvaH = zuklatA / zauklyam / 3||sthnne a pratyaya mun.... zizoH bhAvaH = zaizavam / | svAmitA darzakanA bIjA pratyayo 1) a pratyaya ... jaTA asya asti iti jaTaH / / 2)ra pratyaya u.t.+ madhu asti asmin iti madhuraH / evaM kharaH / 3) ika pratyaya ...+ mAyA asti asmin = mAyikaH / / 4) ina pratyaya ... barhA asti asya = barhinaH / 129 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // .. 5) Alu pratyaya ad. + hRdayaM asti iti hRdayAluH / BAyita anya arthamA bhAye.... + zItaM na sahate iti zItAluH / saptamI arthamAM 1. sarvanAmadhAtra pratyaya... - asmin iti atra / evaM tatra / sarvatra / 2. arthamA dA pratyaya ud... kasmin kAle iti kdaa| evaM. sadA / tadA tyAha.. paMcamI vibhaktinA apamAM 10thI tas pratyaya ... devAt iti devataH / evaM tataH / maalaatH| vat pratyaya kiyAsaMbaMdhI samAnatA ke sadazatA batAvatA arthamAM. d. - caitrasya iva - caitravat / vidhivat 13 sat pratyaya vastumAM pUrNa parivartana thaI jAya athavA tenI sAthe ekamekathai jAya tyArege... - kRtsnaM zastraM agniH saMpadyate iti agnisAt bhavati / evaM AtmasAt / bhasmasAt karoti / rAjasAt / nAmadhAtu:- keTalIkavAra "tulya AcaraNa' Adi arthamAM nAmane 'yA pratyayAsInamadhAta anecha. anesAmanepamA 35 thAya che. u... ciMtAmaNiriva Acarati = ciMtAmaNIyate / kyAreka 3 lAgyA vinA ja parasmapadanA pratyaya lAge. ... jalamivAcarati - jalati / I NIWALA WATI SEANIN RECERTUNDhaNMAMRE ZEE saptakara 130