Book Title: Mokshmarg ke Sandarbh me Nimitta ka Swarup
Author(s): Babulal
Publisher: Babulal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229225/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga ke sandarbha meM nimitta kA svarUpa $ 2.17 dravyakarma aura cetana - pariNAmoM ke bIca hone vAlA dotaraphA nimitta - naimittika sambandha jIvapradezoM ke sAtha eka kSetrAvagAha ko prApta huI kArmaNa vargaNAe~, jIva ke pariNAmoM ke nimitta se jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamita huA karatI haiN| jIvapradezoM ke sAtha ba~dhate hue ina ATha karmoM meM, sthiti aura anubhAga kI hInAdhikatA bhI jIva ke vikArI pariNAmoM ke anusAra hI hotI hai pariNAmoM meM jitanA kaSAya-aMza hotA hai, usI anupAta meM karmoM meM sthiti - anubhAgAMza par3ate haiM / yaha nimitta-naimittika sambandha ikataraphA nahIM, balki donoM tarafa se hai| jahA~, eka tarapha, jIva ke kaSAyAdibhAvarUpa nimitta ke sadabhAva meM kArmaNa vargaNAe~ aSTakarmarUpa (naimittikarUpa) pariNamana karatI haiM; vahIM, dUsarI tarapha, pUrvabaddha karma ke udayarUpa nimitta ke sadbhAva meM jIva rAgAdikarUpa (naimittikarUpa) pariNamana karatA hai| parantu apanI bhramapUrNa dhAraNA ke kAraNa, isa dUsarI tarapha ke nimitta - naimittika sambandha ko hamane kartA-karma sambandha mAna rakhA hai, aura apanI svataMtratA ko bhulAkara svayaM ko karmoM ke AdhIna banA rakhA hai| vastutaH yaha jIva apanI zakti ko bhUla gayA hai ki 'maiM cetanAyukta padArtha hU~ mujhameM Atmazakti hai|' isakI jitanI Atmazakti vartamAna meM hai, use yaha apanI icchAnusAra prayoga kara sakatA hai; isaliye utane - - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa meM yaha svataMtra hai / tathA, jitanI zakti kA vartamAna meM abhAva hai, usakI prApti ke liye arthAt Atmazakti ko bar3hAne ke liye yaha puruSArtha kara sakatA hai| itanA avazya hai ki aisA puruSArtha krama-krama se, guNasthAnoM ke anusAra hI honA sambhava hai| -- -- zuddha AtmA kA, siddhAtmA kA svAbhAvika pariNamana para-nirapekSa hai| parantu, saMsArI AtmA kA vaibhAvika pariNamana paranirapekSa nahIM hotA; vikArI pariNamana meM para kA nimittapanA honA z2arUrI hai| anyathA, vaha vikAra jIva kA svabhAva Thahara jAegA, aura phira usakA kabhI abhAva na ho sakane kA prasaMga A khar3A hogaa| udAharaNa ke liye, mANikya kA svAbhAvika lAlimAyukta pariNAma para - nirapekSa hai; jabaki sphaTikamaNi kA lAlimAyukta pariNamana paranimittaka hai, japApuSpa Adi parapadArtha ke nimitta se hai ataH vikAra hai; aura isIliye miTa bhI sakatA hai| paranimittaka vikAra ke miTa jAne para sphaTikamaNi apane svAbhAvika nirmala pariNAma ko punaH prApta kara letI hai / aSTakarmoM meM se jo cAra aghAtikarma haiM, unake udaya kA nimitta-naimittika sambandha mukhyataH paudgalika padArthoM taka sImita hai, kyoMki adhikAMza aghAtikarmaprakRtiyA~ pudgalavipAkI haiN| ataH unake udayakAla meM zarIrAdika kI tathA anya saMyogoM kI udayAnusAra pariNati hotI hai / prakRta meM to unhIM karmoM kI carcA hai jo jIvavipAkI haiM, jinakA phala AtmA kI Antarika zaktiyoM se sambandhita hai, arthAt mukhyataH cAra ghAtikarma, aura unameM bhI vizeSarUpa se mohanIya karma, jo ki jIva ke saMsAra kA mUla kAraNa hai| vicAra karane para hama pAte haiM ki jIva yahA~ bhI apane pariNamana meM svatantra hai; ataH vaha rAgAdibhAvarUpa jaisA -- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNamana kare aura jitanA pariNamana kare, utanA hI mohanIya karma kA udaya mAnA jAtA hai / phalaprAptirudayaH' sarvArthasiddhi meM zrI pUjyapAda AcArya ne 'udaya' kI paribhASA prakAra kI hai 'dravyAdinimittavazAtkarmaNAM arthAt jIva ke dvArA dravyAdi nimitta ke anusAra karmaphala kI prApti udaya hai (a0 2, sU0 1) / 'dravyAdi nimitta' kA abhiprAya dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva se hai (sa0 si0 a0 6, sU0 36 ) / inameM se pahale cAra dravya, kSetra, kAla aura bhava kI prAsaMgikatA to mukhyataH aghAtikarmoM ke sandarbha meM haiN| mohanIya karma ke sandarbha me to jIva ke 'bhAva' yA pariNAma hI prAsaMgika haiM, ataH ukta paribhASA kA AAya hai ki jIva ke pariNAmoM ke anusAra jo phalaprApti ho, vaha udaya hai| dhyAna dene yogya hai ki AcArya kA Azaya 'jo udaya ho, vaha phalaprApti hai' aisA nahIM hai / AcArya pUjyapAda ke ukta kathana meM karaNAnuyoga kA yaha niyama antarnihita hai ki karma ke udaya, udIraNA, saMkramaNa, upazama, kSayopazama Adi avasthAeM jIvapariNAmarUpI hetu ke anusAra hI hote haiN| ataeva 'zeSa dravyakarma kA kyA huA, jisakA phala jIva ne nahIM liyA?' isa prazna kA uttara yahI banatA hai ki jIva ke pariNAmarUpI puruSArtha ke anurUpa usakA udayAbhAvI kSaya ho gayA, arthAt vaha dezaghAti Adi rUpa se saMkramita ho gyaa| karaNAnuyoga ke anusAra, mAtra udayAvalikAla ko chor3akara, udIyamAna karmoM ke sthiti - anubhAga meM apakarSaNa, utkarSaNa Adi parivartana jIva ke vartamAna puruSArtha ke anusAra sadAkAla calate rahate haiN| ataH udIyamAna karma kA, hama apane vizuddhi kI ora bar3hate pariNAmoM isa -- -- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke anurUpa, jitanA phala lete haiM, utanA 'udaya' kahalAtA hai aura zeSa kA "udayAbhAvI kSaya' kahalAtA hai| dUsarI ora, yadi hama saMklezamaya pariNAma karate haiM, to jitanA udIyamAna karma hai, cU~ki hama usake anupAta se bhI z2yAdA kaSAya, apane aMtaraMga rujhAna ke vaza, kara DAlate haiM, isaliye AgAmIkAla meM udaya meM Ane vAle jo karma-niSeka the, unakA bhI samayapUrva udaya ho jAtA hai - arthAt unakI 'udIraNA' ho jAtI hai| isa prakAra, yaha hama para hI nirbhara karatA hai ki hama kitanA phala lete haiM - kama yA j'yaadaa| $ 2.18 karmoMse ba~dhe jIva kI ekade / svataMtratA Upara kI carcA ke anaMtara, yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki 'kyA aisA sambhava nahIM hai ki jIva bilkula bhI kaSAya na kare, arthAt mohanIya karma ke udaya kA bilkula bhI phala na le?' isakA uttara hai ki isake liye sampUrNa Atma zakti kI Ava yakatA hai; jabaki vastusthiti yaha hai ki hamameM vartamAna meM jitanI Atma zakti hai, hama use bhI pUrI taraha cetanA meM nahIM lgaate| yadi sahI puruSArtha karate hue pUrI taraha lagA bhI deM, to bhI utanA hI 'udayAbhAvI kSaya' hogA jitanA ki vartamAna guNasthAna ke anusAra sambhava hai| kisI sAdhaka dvArA puruSArtha kI vi za prabalatA se yadi usase bhI adhika Atma kti lagAI jAtI hai to usakA gaNasthAna parivartana bhI ho sakatA hai| cauthe guNasthAna vAle jIva kI jitanI Atma zakti hotI hai, vaha utanI hI lagA sakatA hai| vahA~ para jo rAga-dvezAdi Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote hai ve usake Atmabala kI kamI ke kAraNa hote haiN| ataH use Atmabala kI kamI ke anupAta meM phala grahaNa karanA par3atA hai - taba upacAra se kahA jAtA hai ki 'karma ne phala diyaa| dUsarI ora, jaba aisA jIva AtmAnubhavanarUpI puruzArtha ke bAra-bAra prayoga se apanI bhAkti bar3hA letA hai, taba bahiraMga meM to yaha aNuvrata/mahAvratarUpa AcaraNa ko aMgIkAra karatA hai aura antaraMga meM isakI apratyAkhyAnAvaraNa kazAya kA saMkramaNa hokara pratyAkhyAnAvaraNa kazAyarUpa udaya raha jAtA hai (athavA, apratyAkhyAnAvaraNa evaM pratyAkhyAnAvaraNa, donoM kazAyoM kA saMkramaNa hokara saMjvalana kazAyarUpa udaya raha jAtA hai) - kyoMki isane aba itanA Atmabala saMcita kara liyA hai ki vaha tadrUpa phala nahIM letaa| isa prakAra, yaha jIva ekade taH svatantra hai| 6 2.16 jIva kA samyak puruSArtha aura mohanIyakarma kI vipAkazakti - donoM ke bIca calane vAlI satata rassAkazI karmodaya se yaha jIva kitanA prabhAvita hotA hai yA nahIM hotA -- mokSamArga ke sandarbha meM yaha karma ke hAtha meM na hokara, mukhyataH jIva ke Atmabala para nirbhara karatA hai| pravacanasAra ke TIkAkAra jayasenAcArya ne likhA hai - 'dravyamohodaye'pi sati yadi zuddhAtmabhAvanAbalena bhAvamohena na pariNamati tadA bandho na bhavati' arthAt dravyamoha kA udaya hone para bhI yadi zuddhAtma bhAvanA ke bala se jIva bhAvamoharUpa pariNamana nahIM karatA to bandha nahIM hotaa| [ gAthA 45 (puNNaphalA arahatA...), tAtparyavRtti TIkA] Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ prazna upasthita hotA hai ki kyA paudgalika karma meM koI phaladAnazakti hai, athavA vaha atItakAla meM jIva ke dvArA kI gaI kaSAyoM kI tIvratA-mandatA ko mApane vAlA koI yantra mAtra hai, kucha vaise hI, jaise ki tharmAmITara bhArIra meM bukhAra kI tIvratA-mandatA ko mApane vAlA eka yantra hai? isa prazna kA uttara kucha udAharaNoM ke mAdhyama se samajhane meM sarala rhegaa| jaise ki pRthvI meM gurutvAkarSaNa zakti hai, jo koI bhI paudgalika padArtha usa zakti ke dAyare ke bhItara hotA hai, use vaha apanI ora khIMcatI hai; aise hI, mohanIya karma meM bhI saMsArI, karmabaddha AtmA ko rAgadveSarUpa pariNamana kI ora khIMcane kI zakti hai| ___ athavA, jaise cumbaka meM lauhapadArtha ko apanI ora khIMcane kI zakti hai| udhara, lauhapadArtha meM bhI apane vaz2ana ke anupAta meM usa cumbakIya AkarSaNazakti kI virodhinI eka zakti hai| aba, cumbakIya zakti kI apekSA lauhapiNDa kI virodhinI zakti yadi kama hai to lohe ko cumbaka kI ora khiMcanA pdd'egaa| dUsarI ora, cumbakIya zakti yadi tulanA meM kama hai to cumbaka lohe ko apanI ora khIMcane meM asamartha rhegaa| ___ athavA, mAna lIjiye ki eka AdamI kisI dUsare AdamI kA hAtha pakar3a kara khIMca rahA hai| yahA~, do saMbhAvanAeM banatI haiN| pahalI yaha ki dUsarA AdamI khuda bhI udhara hI jAnA cAhatA ho - taba to donoM kI zakti jur3akara, kula zakti dugunI ho jaaegii| dUsarI saMbhAvanA yaha hai ki dUsarA AdamI udhara nahIM jAnA cAhatA ho, balki pahale AdamI ke khiMcAva se viparIta dizA meM apanI zakti ko lagAtA ho - taba gaNita ke niyamAnusAra, pahale AdamI kI khiMcAva-zakti meM se dUsare AdamI kI virodhI-zakti ko ghaTAnA pdd'egaa| yahA~, punaH do Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbhAvanAeM banatI haiN| yadi dUsare AdamI kI zakti, pahale kI apekSA jyAdA hai, athavA barAbara hai, taba to use khIMcA nahIM jA skegaa| isake viparIta, yadi dUsare AdamI kI zakti, pahale kI apekSA kama hai, to usakA mAtra utanA hI khiMcAva hogA jitanI ki usakI bhAkti meM kamI raha gii| isa udAharaNa dvArA jIva aura mohanIya karma ke pArasparika sambandha ko ThIka taraha se samajhA jA sakatA hai| mohanIya karma meM khIMcane kI bhAkti mAnanA bhI jarUrI hai, aura jIva meM khiMcakara jAne kI bhAkti bhI svIkAra karanI par3egI - tabhI inameM nimitta-naimittika sambandha bana skegaa| mithyAdRSTi jIva mohakarma ke khiMcAva kI ora jAnA cAhatA hai, ataH usakI svayaM kI zakti/puruSArtha evaM mohakarma kI vipAkazakti - ye donoM milakara dugunI hokara eka hI dizA meM kArya karate haiN| isake viparIta, samyagdRSTi jIva karmodaya ke sAtha nahIM bahatA aura usakA yathAzakti virodha karatA hai - Atma-svabhAva kA Azraya letA hai - ataH karma kA khiMcAva bhI usI anupAta meM kama ho jAtA hai| punazca, zuddhAtmabhAvanA/sAdhanA ke dvArA sAdhaka jIva kA Atmabala jaise-jaise bar3hatA hai, karmoM kI zakti bhI vaise-vaise hI kSINa hotI jAtI hai| $ 2.20 'jIvavipAkI' karmoM kI bhAvAtmaka vyAkhyA - 'saMskAra' kI bhASA meM hama mana ke dvArA jo kucha bhI vicArate haiM, vANI ke dvArA jo kucha bhI bolate haiM, zarIra ke dvArA jo kucha bhI karate haiM - usa sabhI meM hamAre yoga-upayoga kA jur3Ava hone se, vaha hamArA karma kahalAtA hai| vaha karma, kArya yA pariNAma yadyapi yathAsamaya Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApta ho jAtA hai, tathApi vaha hamArI cittabhUmi para apanI eka 'chApa' chor3a jAtA hai, apanA eka 'padacihna chor3a jAtA hai ise hI 'saMskAra' nAma se pukArA jAtA hai / cittabhUmi para 'aMkita ina saMskAroM meM hamAre ukta kArya yA pariNAma aprakaTa rUpa se maujUda rahate haiM, aura yathocita bAhyAbhyantara nimittoM kA saMyoga pAkara prakaTa yA vyakta ho jAte haiM / saMskAroM ke rUpa meM avyakta par3e hue hamAre pUrvakRta pariNAmoM kI yaha punarvyaktatA hI, karma-siddhAnta kI bhASA meM 'karmodaya' hai / isa prakAra, dravyakarma anya kucha nahIM mAtra isa jIva ke saMskAroM kA pratinidhitva karate haiM; jaise jIva ke saMskAra, vaise hI dravyakarma hote haiM / - ############ -- -- pUrvasaMcita saMskAroM kA kucha bhAga karmodaya ke phalarUpa se vyakta hokara vyaya hotA rahatA hai, kintu zeSa bhAga citta ke koSa meM surakSita par3A rahatA hai| isa prakAra, pratyeka jIva apane pUrva saMskAroM se prerita hotA rahatA hai| kisI vizeSa pUrvasaMskAra se prerita hokara, yadi yaha jIva punaH punaH tadanurUpa pariNamana karatA rahatA hai, to usa jAti kA saMskAra aura bhI gaharA par3a jAtA hai yahI karma-siddhAnta kI bhASA meM usa jAti ke karma ke 'sthiti aura anubhAga kI tIvratA kA bar3hanA (utkarzaNa)' hai| ajJAnI jIva kisa prakAra apane avidyArUpI saMskAra ko punaH punaH dRr3ha karatA jAtA hai, isakA spaSTa varNana zrI pUjyapAda svAmI ne samAdhizataka meM kiyA hai : "cU~ki bahirAtmA indriyarUpI dvAroM se bAhya padArthoM ke grahaNa karane meM pravRtta huA AtmajJAna se parAGmukha hotA hai, isaliye deha ko hI AtmA samajhatA hai; manuSya deha meM sthita AtmA ko manuSya, aura tiryaMca deha meM sthita AtmA ko tiryaMca, ityAdi samajhatA hai; apane zarIra ke samAna dUsare ke zarIra ko dekhakara, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use para kA AtmA mAnatA hai| isa vibhrama ke punaH punaH pravRttirUpa abhyAsa se avidyA nAmaka saMskAra itanA dRr3ha ho jAtA hai jisake kAraNa yaha ajJAnI jIva janma-janmAntara meM bhI zarIra ko hI AtmA mAnatA hai|" (sa0 bhA0, chanda saM0 7, 8, 10, 12) __isa prakAra, hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki karma-siddhAnta kI bhASA meM jo 'jIvavipAkI karma' haiM - aura unameM bhI vizeSa rUpa se mohanIyakarma kI vibhinna prakRtiyA~ - unheM 'cittabhUmi' para 'aMkita' saMskAroM kI ukta bhASA ke mAdhyama se bhI samajhA jA sakatA hai| pUrva saMskAroM kI preraNA se bacane kA upAya mukhyataH jIva kA apanA puruSArtha hI hai| 6 2.21 avidyArUpI saMskAroM ko miTAne ke samyak hetu -- bheda-vijJAna ke saMskAra anAdikAla se rAgadveSa karate cale Ane ke kAraNa AtmA para rAgadveSa ke saMskAra itane gahare ho gae haiM ki hama apane hI saMskAroM ke AdhIna ho gae haiN| phalasvarUpa, na cAhate hue bhI hama kaSAyarUpa pariNamana kara jAte haiN| saMskAroM kI yaha AdhInatA hamane svayaM paidA kI hai| aba ina saMskAroM ko tor3ane ke liye, inase viparIta saMskAroM arthAt bhedajJAna ke saMskAroM ko grahaNa karanA hogaa| zarIrAdika parapadArthoM ke prati ekatvabhAva ke saMskAroM ko miTAne ke liye, unake prati bhinnatva ke saMskAroM ko DAlane kA satata puruSArtha karanA hogaa| jitanI gaharAI se isa jIva ne anAdi se zarIra meM ekatva kI bhAvanA bhAI hai, utanI hI gaharAI se, balki usase bhI adhika gaharAI se, zarIra ke prati anyatva kI bhAvanA bhAnI hogI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tabhI ve saMskAra ttuutteNge| (viparIta saMskAroM ke TUTane ko hI AgamabhAzA meM nirjarA kahA gayA hai)| jaise, yadi koI kA~TA cubha jAe to use nikAlane ke liye, sUI ko kA~Te kI lambAI se bhI jyAdA gaharAI meM le jAkara, use nikAlanA par3atA hai| vaise hI, zarIra ke prati ekatvabhAva ke saMskAra ko tor3ane ke liye, usase bhinnatva kA saMskAra kahIM adhika gaharA honA caahiye| yadi nija cittavRtti kA ImAnadArI se vizleSaNa kareM to pAe~ge ki cU~ki hama utanA puruSArtha nahIM karate, isI kAraNa hamArA purAnA saMskAra nahIM ttuutttaa| ___ jaba yaha jIva zarIrAdika parapadArthoM ko apanerUpa dekhatA hai, usa samaya do bAteM eka-sAtha hotI haiM - (1) pUrvasaMcita avidyArUpI saMskAra vyakta hotA hai, athavA darzanamohanIya karma kI udayarUpa avasthA hotI hai; tathA (2) vahI avidyA-saMskAra phira se majabUta ho rahA hotA hai, athavA mithyAtvakarma kA nUtana bandha ho rahA hotA hai| dUsarI ora, kadAcit manda udaya kI sthiti meM, jaba yaha jIva samyaka upadeza ke avalambapUrvaka apane ko zarIrAdika parapadArthoM se bhinna, cetanapadArtharUpa vicArane kI, citavana karane kI ceSTA karatA hai, to avidyArUpI vaha anAdisaMskAra halakA hone lagatA hai| jaba yaha apanI pUrI zakti lagAkara, bharasaka ceSTA karatA hai - samyak tattvaciMtavana meM apanA pUrA upayoga lagAtA hai - to prAyogyalabdhi ko prApta ho jAtA hai| usa tattvaciMtavana ke daurAna, vaha avidyArUpI saMskAra athavA mithyAtvakarma aura DhIlA par3ane lagatA hai| usake anantara, jaba yaha jIva apane ko mAtra apanerUpa dekhane kI ora, nijasattAvalokana kI ora samyak rUpa se agrasara hotA hai, to karaNalabdhi ko prApta ho jAtA hai; yaha jIva prathama bAra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nijasvabhAva kA darzana karatA hai, prathamopazama samyagdRSTi ho jAtA hai jisa prakAra ki Age bar3hane para kisI kakSa kA svacAlita (automatic ) dvAra svayameva khula jAtA hai, parantu Age na bar3hane para vaha dvAra baMda par3A rahatA hai, ThIka isI prakAra se mithyAtvakarmarUpI dvAra kA kArya hai; jo puruzArtha ke dvArA Age bar3hatA hai, use mArga mila jAtA hai| -- $ 2.22 adhyAtma aura karaNAnuyoga kI kathanazailiyA~ pratyuta eka-dUsare kI sampUraka adhyAtmazAstra aura "karaNAnuyoga karaNAnuyoga uparyukta viSaya ko alaga-alaga dRSTikoNoM se prastuta karate dikhAI par3ate haiN| jIva ke kaSAyarUpa pariNamana kA kAraNa adhyAtmadRSTi se jahA~ usake Atmabala kI kamI ko mAnA jAegA, vahIM karaNAnuyoga kI kathanazailI kadAcit karmodaya kI prabalatA ko uttaradAyI ThaharAtI pratIta hotI hai / dRSTikoNa alaga-alaga hote hue bhI abhiprAya donoM anuyogoM kA eka hI hai| adhyAtmazAstroM meM jo kathana kiyA gayA hai, vaha sAdhaka ke buddhigamya pariNAmoM ko, aura unakI saMbhAla rakhane ke liye uttaradAyI jo usakA buddhipUrvaka puruSArtha hai, usI ko dRSTi meM rakhakara kiyA gayA hai| T sAdhaka jIva ke zuddhAtmabhAvanA-viSayaka utsAha ko vRddhiMgata karane ke abhiprAya se adhyAtma zAstra cetanAzaktisampanna jIva ke puruSArtha kI mUlabhUta svatantratA kA dundubhighoSa karate haiM - paraspara virodhI nahIM, jisase ki sAdhaka jitanA puruSArtha kara sakane meM vartamAna meM samartha hai utanA bharapUra karatA rhe| dUsarI ora, karaNAnuyoga bhI hameM yahI sambodhana detA huA pratIta hotA hai ki 'he jIva ! Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tUne apane pariNAmoM se hI ina karmoM ko bA~dhA hai aura apane pariNAmoM se hI tU inase mukta ho sakatA hai|' ataeva karaNAnuyoga bhI hameM saMjJI paMcendriya jIva kI mUlabhUta svataMtratA kI udghoSaNA karatA huA hI dikhAI detA hai| isa prakAra, donoM anuyogoM kA eka hI abhiprAya hai| yadi yaha jIva pUrNarUpa se svatantra nahIM hai to isakA ekamAtra kAraNa isake Atmabala kI kamI hai; karmarUpI nimitta kA usameM koI doza nahIM hai| Atmabala ghaTAnA yA bar3hAnA isa jIva ke apane hAtha meM hai, yadi yaha cAhe to puruzArthapUrvaka Atmabala bar3hA sakatA hai| yadyapi yaha bAta satya hai ki Atmabala jIva ke guNasthAnoM ke anusAra krama-krama se hI bar3hatA hai, tathApi yaha bhI satya hai ki yadi yaha jIva Atmabala ko bar3hAne kA sahI puruzArtha nahIM karatA to usake liye yaha svayaM uttaradAyI hai| $ 2.23 kAraNa aura sAdhana meM maulika antara; evaM vyavahAra ratnatraya kA sAdhanatva/nimittatva zarIra ke sAtha mithyA - ekAnubhUti ke anAdikAlIna saMskAra ko tor3ane ke liye jisa virodhI saMskAra kI AvazyakatA par3atI hai, usI kA nAma svAnubhavana hai, aura vahI nirjarA kA kAraNa hai / dhyAna dene yogya hai ki kAraNa aura sAdhana kI paribhASAoM meM, avadhAraNAoM meM mUlabhUta antara hai| kAraNa use kahate haiM jisake sadbhAva meM vivakSita kArya kA niSpanna honA nizcita ho tathA jisake abhAva meM vaha kArya utpanna na ho sake / jaise, samyagdarzana-jJAna--cAritra kI sampUrNatA mokSarUpI kArya kA kAraNa hai| isa prakAra, hama pAte haiM ki 'kAraNa' vastutaH aura kucha nahIM, apitu upAdAna kI pariNati - vizeSa hI hai vaha -- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa aMtaraMga pariNati jo ki vivakSita kAryarUpI pariNAma ko utpanna karane meM samartha ho| dUsarI ora, sAdhana athavA nimitta use kahate haiM jisakA avalamba lekara hama apane upAdAna ke bhItara kAraNa-rUpa nijapariNati ko jAgrata kara sakeM, aura phira, usa (kAraNa-rUpa nijapariNati) ke phalasvarUpa vivakSita kAryarUpa nijapariNAma ko prApta kara skeN| jaise, sudeva-zAstra-guru mokSamArga ke sAdhana athavA nimitta haiN| devadarzana, AgamAdhyayana, gurUpadeza-zravaNa Adi ke dvArA hama apane antaraMga meM bheda-vijJAna kI ruci jAgrata kara sakate haiM, aura bheda-vijJAna kI bhAvanA ko apane aMtas meM prabalatA se bhAte hue Atma-sammukha hone para, hama samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpI vivakSita kArya ko, sAdhyarUpa nija pariNati ko prApta kara sakate haiN| isa prakAra yaha suspaSTa hai ki deva-zAstra-guru mokSamArga ke sAdhana haiM, kAraNa nhiiN| yaha bhI dhyAna rakhanA cAhiye ki zAstroM meM kaIM sthaloM para zrotA-vi za kI yogyatA Adi ko dRSTi meM rakhate hue, prayojanavaza sAdhana-vizeSa ko mukhya karate hue, AcAryoM ne sAdhana ko upacAra se kAraNa bhI kahA hai| deva-zAstra-guru vastutaH sAdhana bhI usI vyakti ke liye haiM jo unakA avalamba lekara bheda-vijJAna kI ruci jAgrata karane kA puruSArtha karatA hai| isIliye, eka ora to jo (nizcayAvalambI) vyakti inheM sAdhana bhI nahIM mAnatA thA, use AcAryoM ne inake sAdhanatva ke bAre meM bhalI-bhA~ti samajhA kara, inakA avalamba lene kA upadeza diyaa| tathA, dUsarI ora, jo (vyavahArAvalambI) vyakti inheM hI kAraNa mAnakara ruka gayA thA, usako AcAryoM ne inameM kAraNatva kA niSedha kintu sAdhanatva kI puSTi karate Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue, inake avalambanapUrvaka Atma-sammukha hone kA upadeza diyaa| isa viSaya para paNDita ToDaramala jI ke vicAra mokSamArgaprakAzaka ke nauveM adhikAra meM isa prakAra milate haiM "kAraNa aneka prakAra ke hote haiN| ... kitane hI kAraNa aise haiM jinake hone para kArya siddha avazya hI hotA hai, aura jinake na hone para kArya siddha sarvathA nahIM hotA / jaise samyagdarzana-jJAna--cAritra kI ekatA hone para to mokSa avazya hI hotA hai, aura unake na hone para sarvathA mokSa nahIM hotaa| . * koI kAraNa aise hote haiM, jinake hue binA to kArya nahIM hotA, aura jinake hone para kArya ho, athavA na bhI ho| jaise muniliMga dhAraNa kiye binA to mokSa nahIM hotA, parantu muniliMga dhAraNa karane para mokSa hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA / tathA kitane hI kAraNa aise haiM ki mukhyataH to jinake hone para kArya hotA hai, parantu kisI-kisI ke binA hue bhI kArya siddha ho jAtA hai| jaise- anazanAdi bAhya tapa / isa prakAra ye kAraNa kahe, unameM atizayapUrvaka niyama se mokSa kA sAdhaka jo samyagdarzana-jJAna - cAritra kA ekIbhAva hai, use mokSamArga jAnanA caahiye|" - yahA~ para bhI muniliMga aura bAhyatapAdika sAdhanoM ke liye paNDita jI ne jo kAraNa zabda kA prayoga kiyA hai, vaha sAdhana meM kAraNa kA upacAra karate hue hI aisA kahA hai| ataH unako sAdhana hI mAnanA cAhiye, kAraNa nahIM / isIliye paNDita jI ne sAtaveM adhikAra meM, 'nizcaya- vyavahArAlambI' prakaraNa ke antargata, bAhya avalambanoM ke kAraNapane kA niSedha karake sAdhanapane kI sthApanA kI hai / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na nauveM adhikAra meM hI Age jAkara paNDita jI likhate haiM "aNuvrata / mahAvrata hone para dezacAritra / sakalacAritra ho athavA ho, parantu aNuvrata / mahAvrata hue binA dezacAritra / sakalacAritra kabhI nahIM hotaa|" isakA artha huA ki caraNAnuyoga ke viSayabhUta jo aNuvrata / mahAvratarUpI sAdhana haiM, ve dezacAritra / sakalacAritrarUpI viziSTa AtmapariNAmoM ko (jinakI utpatti do athavA tIna kaSAya - caukar3iyoM ke udaya ke abhAva kI apekSA rakhatI hai) yadyapi utpanna nahIM kara sakate; tathApi aNuvrata / mahAvrata ke sadbhAva ke binA bhI dezacAritra/sakalacAritra kA honA asambhava hai| ataeva jinake aNuvrata/mahAvrata nahIM haiM, unake apratyAkhyAnAvaraNa / pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya kA abhAva bhI nahIM hai aisA sunizcita hai| yaha isI sandarbha meM eka aura prazna utpanna hotA hai 'pravRttirUpa AcaraNa ke sahacArI jo pariNAma rAgAtmaka haiM, ataeva bandha ke kAraNa haiM; ve vItarAgatA kA sAdhana kaise ho sakate haiM?' uttara hai ki sudeva- zAstra - guru ke Azrita jo zubhopayogarUpa AtmapariNAma haiM, ve bandha kA kAraNa haiM bAta satya hai; tathApi ve vItarAgatA kA sAdhana avazya ho sakate haiN| udAharaNa ke liye, jaise vyApArika saMsthAnoM dvArA vijJApanoM para kiyA jAne vAlA vyaya yadyapi Aya kA kAraNa nahIM hai, tathApi Aya kA sAdhana avazya hai kyoMki vijJApanoM ke mAdhyama se bikrI bar3hA kara adhika lAbha kamAyA jA sakatA hai| aise hI, upayukta zubhopayoga yadyapi bandha kA kAraNa hai, tathApi zuddhopayoga ke lakSya se prerita hokara yadi kiyA jAtA hai to vItarAgatA kA sAdhana bhI hai isIliye ise 'paramparayA -- -- -- Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana' kahA jAtA hai| samyagdRzTi vyakti sudeva-zAstra-guru ko pUjate haiM, unakI vinaya karate haiM - ve inheM ratnatraya kA sAdhana mAnakara pUjate haiM, puNyabandha kA kAraNa mAnakara nhiiN| jaisA ki anuccheda 2.15 meM samayasAra gAthA 265 ke vizaya meM vicAra kara Ae haiM, zrI amRtacandrAcArya ne zaMkAkAra dvArA prazna uThavAyA hai ki 'yadi bandha hI adhyavasAna kA kAraNa hai, to phira paravastu kA tyAga kyoM karAyA gayA hai?' vahA~ uttara diyA hai ki 'adhyavasAna kA Azraya athavA AdhAra paravastu hotI hai, ataH AdhAra ke tyAgapUrvaka AdheyarUpI adhyavasAna kA tyAga karAyA hai| isase bhI spaSTataH dhvanita hotA hai ki yadyapi mAtra bAhyavastu ke tyAga se adhyavasAna kA tyAga nahIM hotA, arthAta bAhyatyAga adhyavasAna ke tyAga kA kAraNa nahIM hai, tathApi adhyavasAna kA tyAga karane ke liye bAhyatyAga Avazyaka hai; bAhyatyAga ke binA adhyavasAna kA tyAga nahIM hotA - bAhyatyAga ko adhyavasAna ke tyAga ke liye sAdhana avazya banAyA jA sakatA hai| 1 2.24 upasaMhAra Upara kI gaI vistRta vicAraNA/vi lezaNa ke pariNAmasvarUpa kucha mukhya nizkarza-bindu nIce prastuta kiye jAte haiM - (ka) isa jIva kI karmabaddha avasthA anAdikAla se hai; AtmA ke sAtha dravyakarma kA nimitta-naimittika sambandha bhI niraMtara banA huA hai| mithyAdRzTi jIva ke yaha bandha-paddhati anAdi se lekara aTUTa calI A rahI hai; jaise ki kisI vyakti Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko koI roga janma se ho - aisA nahIM ki pahale nIroga thA, aura bAda meM roga ho gayA ho| ataH abuddhipUrvaka ajJAnatA (agRhIta mithyAtva-bhAva) aura kazAya sadA hote hI rahate haiN| jaba aisA jIva parapadArtha kA avalamba lekara, usameM izTa-anizTatA kA AropaNa karake, use apane kazAyarUpa pariNamana meM nimitta banAtA hai, taba isake bhAvoM kI tIvratA ke anukUla dravyakaSAya kI udIraNA ho jAtI hai - yahI buddhipUrvaka kiyA jAne vAlA rAgadveSa hai| samyagdRzTi jIvoM ke bhI guNasthAnoM ke anusAra vikArI pariNAma hote rahate haiN| Atmabala bhI guNasthAnoM ke anusAra hI prakaTa hotA hai| jIva kI jo rAga-pariNati hotI hai, vahA~ yathAnukUla karma kA udaya bhI rahatA hai| buddhipUrvaka rAga ko karane yA na karane ke liye to yaha jIva svatantra hai| parantu, parapadArtha kA buddhipUrvaka avalamba jaba yaha nahIM letA, taba bhI guNasthAna ke anusAra isakI jo rAga-pariNati rahegI use hI abuddhipUrvaka udaya kahA jAtA hai| (kha) dUsare prakAra kA nimitta naimittika sambandha isa jIva kA anya padArthoM kI paryAyoM ke sAtha hotA hai| yahA~ yaha jIva svatantra hai ki vaha cAhe to parapadArtha kA avalamba le athavA na le| parapadArtha ke nikaTa sAnnidhya meM upasthita hote hue bhI, tathA usa parapadArtha meM amuka vyakti ke vivakSita kArya kA nimittapanA hote hue bhI (nimittatva ke sAmAnya-kathana ke anusAra), vaha parapadArtha usa vyakti-vi za ke liye taba taka nimitta nahIM ho sakegA jaba taka ki vaha vyakti usakA sahI rUpa se avalambana nahIM letaa| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) dharma, adharma, AkALA aura kAla ina cAroM dravyoM ke nimittatva ke bAre meM anuccheda 2.5 meM bhI vicAra kara Ae haiN| inakI upasthiti loka meM sarvatra hI hai, ataH jaba jIvAdika padArtha halana calana Adi karate haiM to unheM prayatnapUrvaka ina dharmAdika nimittoM ko khojakara inakA avalambana nahIM lenA pdd'taa| lokAkAza kI sImA ke bhItara, upAdAna dravya jaba-jahA~ gati/sthiti/ pariNamana/avagAhana karatA hai, taba-tahA~ tadanukUla sAdhAraNa nimitta upalabdha rahatA hai| ataH yahA~ nimitta - naimittika sambandha svataH bana jAtA hai, banAnA nahIM pdd'taa| (gha) isa prakAra, Upara 'ka' se 'ga' taka kahe gae tInoM prakAra ke nimitta-naimittika sambandhoM ko aura unakI pArasparika bhinnatAoM ko bhalI-bhA~ti samajhanA z2arUrI hai| (Ga) cU~ki dravyadRSTi aura paryAyadRSTi donoM eka dUsare kI sampUraka haiM aura cU~ki donoM hI dRSTiyoM ke avirodharUpa, dravyaparyAyAtmaka vastusvarUpa kA yathArtha zraddhAna hI samyagdarzana hai, isaliye pakSa-vizeSa ke vyAmoha se Upara uThakara hameM donoM hI dRSTiyoM kI avirodharUpa, yathArtha, samyak rIti se caraNAnuyoga dvArA pratipAdita viSaya ko bhI samajhanA cAhiye / dravyadRSTi kI apekSA caraNAnuyoga ke viSaya ko jJeya kahA hai jJAna kA viSaya kahA hai, jabaki paryAyadRSTi kI apekSA caraNAnuyoga kA viSaya AcaraNIya hai, AcaraNa-yogya hai| yadi hama kevala eka dRSTi ko hI apanAkara caraNAnuyoga ko mAtra jJAna kA hI viSaya mAneMge, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcaraNa kA viSaya nahIM mAneMge, taba hamAre jIvana meM usakI koI upayogitA sthApita nahIM ho sakegI, aura na hI hamameM AcaraNa ko grahaNa karane kA koI utsAha jAgrata ho skegaa| (ca) yaha suspaSTa hai ki pramANa kA viSaya samagratA ko liye hue hotA hai, jabaki nayoM kA viSaya sApekSatA ko liye hue| tattva-vivecanA ke daurAna hameM yaha siddhAnta sarvatra prayukta karanA cAhiye, tabhI jijJAsuoM ke praznoM kA, zaMkAoM kA sahI samAdhAna ho skegaa| viSaya cAhe nimitta-upAdAna kA ho yA nizcaya-vyavahAra kA, sAmAnya-vizeSa kA ho dravyadRSTi-paryAyadRSTi kA, dravyasaMyama- bhAvasaMyama kA ho yA dravyakarma-puruSArtha kA - sApekSa kathana ko sampUrNa vastusvarUpa kA kathana mAnate hI mithyA-ekAnta ho jaaegaa| (cha) nimittAdhInadRSTi kA artha hai 'mithyA' dRsstti| jo jIva nimitta ko kartA mAnatA hai, usakI dRSTi, usakA darzana 'nimittAdhIna' hai| jIva kI aisI dRSTi hI anantAnubandhI kaSAya ko janma detI hai| Agama meM - vizeSataH karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga meM - nimitta ko upacAra se kartA kahakara varNana kiyA gayA hai| jahA~ bhI hameM aisA varNana dazTigocara ho, vahA~ hameM vivekapUrvaka usa paravasta ke nimittapane ko to yathArtha samajhanA cAhiye, jabaki kartApane ko upacAra samajhanA cAhiye - kyoMki nimitta paradravya kI paryAya hai, ataH vaha anyadravya kA kartA nahIM ho sktii| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra meM nimitta ko kartA mAnane vAle vyakti ko sAMkhyamatAvalambI kahA gayA hai, cAhe vaha arhatadeva kA matAnuyAyI muni hI kyoM na ho| loka- vyavahAra meM cU~ki upacAra kI pradhAnatA se hI adhikAMzataH kathana kiye jAte haiM, isaliye vahA~ kaha diyA jAtA hai ki 'phalA~ AdamI ne yA phalA~ cIz2a ne hamArA kArya kara diyA' athavA 'phalA~ AdamI kI yA phalA~ cIz2a kI vaz2aha se hamArA kArya ho gyaa'| vahA~ bhI suspaSTatayA yaha samajhanA cAhiye ki yaha saba kathana upacAra hai, ataeva ayathArtha hai kyoMki paravastu/nimitta kabhI bhI anyadravya ke kArya kA kartA nahIM ho sktaa| (ja) -- agara zuruAta bhI karanI hai mokSamArga meM, to hamAre liye yaha nitAnta anivArya hai ki jinasiddhAnta ke Aloka meM nyAya, yukti aura tarka ke AdhAra para hama apanI una samasta laukika mAnyatAoM kA bhalIbhA~ti parIkSaNa kareM, pUrI ImAnadArI aura bArIkI se unakA vizleSaNa kareM, jinako ki hama pUrva-abhyAsavaza, anajAne yA anAyAsa hI, mokSamArga ke kSetra meM AyAta ( import ) kara lete haiM bag2aira unakI tarkasaMgati yA yuktiyuktatA kA koI prazna utthaae| aura phira, aise vizleSaNa ke niSkarSasvarUpa jahAM kahIM bhI hama pAeM ki hamArI amuka mAnyatA yuktisaMgata nahIM hai, vahIM hama avilamba usako tyAgane kA aura usake sthAna para usa viSaya kI samyak va yuktiyukta mAnyatA ko apanAne kA sAhasa kreN| tabhI hamAre jIvana meM samyak rUpAntaraNa ke ghaTita hone kI sambhAvanA bana sakegI, anyathA nhiiN| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (jha) Upara kI vistRta vicAraNA ke daurAna hamane dekhA ki kArya ke hone meM nimitta aura upAdAna, donoM kA apanA-apanA sthAna hai| jaba vastusvarUpa isa prakAra hai to vivakSita kArya ko sampanna karane ke liye, donoM prakAra ke hetaoM meM se jisa ora kamI ho usakI pUrti hameM apane jIvana meM karanI caahiye| yadi nijakAryAnukUla nimitta upalabdha nahIM hai to ceSTApUrvaka use DhU~Dhakara - usakA saMyoga prApta karake - usakA avalamba lenA cAhiye; isI prakAra, jo nimitta nija kArya ke pratikUla par3ate hoM, unase haTanA caahiye| tathA, dUsarI ora, apane sAdhya kA nirNaya buddhi ke stara para kara lene ke bAda bhI yadi hama pAte haiM ki hamArA upAdAna tadanurUpa nahIM hai to apane meM usa anurUpatA ko vikasita karane kA samyak prayatna hameM karanA caahiye| nija sAdhya/kArya ko sampanna karane kA yahI samIcIna puruSArtha antataH, atisaMkSepa meM kaheM to, niSkarSa yaha hai ki mokSamArga ke sandarbha meM hameM apane sAdhya/kArya meM upayukta/anukUla par3ane vAlI paravastu/nimitta kA avalamba lekara - kintu use kartA samajhane kI apanI bhUla kA bhalI-bhA~ti sudhAra karate hue - apane Atmabala ko bar3hAne kA samyak puruSArtha karanA cAhiye, tAki phira kisI bhI paradravya ke avalambana kI AvazyakatA hameM na rahe aura hama pUrNa svAdhIna ho jaaeN| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || nimittavizayaka bhAMkA-samAdhAna / / pra na 1 : Upara, lekha meM kahA gayA hai ki nimitta kisI kArya kA kartA nahIM hotA, aura vaha kArya ko karAtA bhI nahIM - to phira kArya ke hone meM nimitta kI kyA koI bhI apekSA hai, yA ki vaha sarvathA akiMcitkara hai? uttara : mokSamArga ke sandarbha meM, vivakSita kArya ke hone meM nimitta sahAyatA yA madada nahIM karatA, isa dRzTi se yadyapi akiMcitkara hai; tathApi upAdAna usakI (nimitta kI) sahAyatA letA hai, isaliye usakI apekSA bhI hai| pra na 2 : 'jaba kArya hogA to nimitta vahA~ para ava ya upasthita hogA' - kyA yaha kahanA ThIka hai? uttara : hA~, yaha bAta ThIka hai ki jaba kArya hotA hai to nimitta vahA~ para hotA hI hai - parantu yaha to ThIka jisa kSaNa kArya ho rahA hotA hai, bilkula usI kSaNa kI vastusthiti kA kathana hai| kArya hone se pahale to jisa jIva ko apanA vAMchita kArya karanA hai, vaha usa kArya ke anukUla nimitta ko juTAne ke liye prayatna ava ya karatA hai| phalasvarUpa, jaba kArya hotA hai taba nimitta-upAdAna donoM hI maujUda hote haiM aura upAdAna/jIvadravya nimitta kA Azraya letA hai| apanI upasthiti mAtra se koI padArtha 'nimitta' nahIM kahalAtA, pratyuta usakA Azraya yA avalamba lenA hotA hai| pra na 3 : nimitta ko khojanA par3atA hai yA vaha svayameva upasthita ho jAtA hai? Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : donoM hI prakAra kI sthitiyA~ sambhava haiN| adhikAM tiH to jIva ko 'kAryAnukUla' nimitta ko khojanA par3atA hai, aura kabhI-kabhI aise nimitta kA saMyoga anAyAsa bhI ho jAtA hai| parantu hameM mokSamArga ke anukUla nimittoM ko juTAne kA - arthAt unakA saMyoga prApta karane kA - prayatna karanA cAhiye, unakI "svayameva upasthiti' kI pratIkSA meM baiThe nahIM rahanA caahiye| pra na 4 : nimitta ko juTAne se kyA hogA, kArya to jaba honA hai tabhI hogA? uttara : paNDitapravara ToDaramalajI ne mokSamArgaprakA Aka meM likhA hai ki buddhipUrvaka juTAe jAne yogya nimitta to cezTA karake hI juTAe jAte haiM, aura abuddhipUrvaka juTane lAyaka nimitta (karmodaya Adi ke anusAra) apane Apa Akara juTa jAe~, saMyoga ko prApta ho jAe~, to kArya sampanna hotA hai| pra na 5: yaha kahane meM kyA Apatti hai ki nimitta ke binA kArya nahIM hotA? uttara : "nimitta ke binA kArya nahIM hotA' - yaha kathana ThIka hai, parantu upAdAna hI nimittatvarUpI yogyatA rakhane vAle kisI padArtha ko nija kArya ke liye nimitta banAtA hai| ataH vastusthiti kA eka pakSa yaha bhI hai ki yogya nimitta ke upasthita hone para bhI, usakA saMyoga prApta kara lene para bhI, jaba taka jIvarUpI upAdAna vivakSita kArya ke anurUpa taiyAra nahIM hotA taba taka kArya nahIM hotaa| jaise - 'munivrata dhAraNa kiye binA mokSa prApta nahIM hotA', yaha bAta ThIka hai; parantu, munivrata dhAraNa karake, jIva/upAdAna ko mokSaprApti ke puruzArtha meM nirantara tatpara rahanA caahiye| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH ukta kathana upAdAna kI taiyArI kI samyak sApekSatA ko liye hue hai| pra na 6 : nimitta ke anusAra kArya hotA hai yA kArya ke anusAra nimitta hotA hai? / uttara : mokSamArga ke sandarbha meM, kArya ke liye nimitta hotA hai - nimitta ke liye kArya nahIM hotaa| pra na 7 : kyA eka padArtha aneka kAryoM ke liye bhI nimitta ho sakatA hai? uttara : hA~, eka hI padArtha ko bhinna-bhinna vyakti apane-apane upAdAna kI yogyatA aura ruci ke anusAra bhinna-bhinna kAryoM kA nimitta banA lete haiN| jJAnI jIva ke liye jina-pratimA samyakcAritra kA nimitta hai, samyaktva ke sammukha mithyAdRzTi ke liye vaha bhedavijJAna yA samyagda ni kA nimitta hai, jabaki vyavahArAlambI vyakti use puNyabandha kA nimitta banAtA hai| koI lpiI pAzANa ko nAsAgradRzTiyut AkRti meM aisI kalAtmaka bhaulI se tarA tA hai, mAno ki mUrtimanta bhedavijJAna sAmane upasthita ho; to eka cora kisI bhinna hI prayojana se - corI ke a bha prayojana se - pratimA kA avalamba letA hai| prazna 8 :jinabimba meM kisI kartA-dhartA, rAgI-dveSI, kAlpanika 'Izvara' ke darzana kara lene vAle vyakti ke liye, kyA aisI anukUlatA bhI jinabimba meM hai? uttara : aisA vyakti kathita devadarzana kI kriyA karate samaya jisa manuSyAkRti kA avalamba letA hai, vaha to jinabimba meM avazya vidyamAna hai| parantu, usa AkRti ke lakSaNasvarUpa nAsAgradRSTi, vItarAgatA, AtmalInatA Adi guNoM ke viparIta par3ane vAle jo kartA-dhartApanA athavA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgI-dveSIpanA Adi avaguNa haiM, unakA usa jinamudrA meM nitAnta abhAva hai; unheM to vaha vyakti apanI svayaM kI hI - gRhIta athavA agRhIta mithyA mAnyatAoM/kalpanAoM se vahA~ Aropita karatA hai, jinabimba kI usameM koI bhUmikA nahIM hai| pra na 6: nimitta juTAne ke upade / se kyA dRzTi bahirmukha nahIM ho jAtI? aura, cezTApUrvaka nimitta juTAnA kyA 'para-kartRtva' kA sUcaka nahIM hai? uttara : aisA nahIM hai - nimitta juTAne kA upade / unhIM jIvoM ko diyA gayA hai jo niraMtara saMsAra- rIra bhogoM meM lagakara kazAyoM kI puzTi kara rahe haiN| aise jIvoM ko 'a zubha nimittoM' se haTAne ke hetu unheM aise padArthoM kA avalamba chor3ane kA aura ' zubha nimittoM' kA avalamba grahaNa karane kA upade / diyA hai, jisase ki unake antaraMga meM bhAddhopayoga kI mahimA aura usake prati ruci jAgrata hone kI sambhAvanA bne| nimittoM ko juTAnA arthAt prayatnapUrvaka unakA saMyoga prApta karanA 'para-kartRtva' kA sUcaka nahIM, apitu kAryasiddhi kA eka bahiraMga upAya hai| pra na 10 : kyA nimitta bhI izTa athavA anizTa hote haiM? uttara : nahIM, para-padArtha kabhI bhI kisI ko izTa athavA anizTa nahIM hotaa| jIva kA vItarAgatArUpa pariNamana hI vastutaH izTa hai, jabaki rAga-dvezarUpa pariNamana anizTa hai| kazAyoM kI vRddhi meM jo padArtha nimitta par3atA hai, use upacAra se 'anizTa' kaha diyA jAtA hai; aura kazAyoM kI mandatA meM jo nimitta hotA hai, use upacAra se 'izTa' kaha diyA jAtA hai| athavA jisakA avalamba lekara hama apanA izTa kArya kara lete haiM, use 'izTa nimitta' kahate haiM, aura Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisakA avalamba lene para hamArA kArya viparIta ho jAtA hai, use 'anizTa nimitta' kahate haiM / pra na 11 : jaba nimitta rAga-dveza nahIM karA sakatA, taba usase bacane kA upade kyoM diyA gayA hai? uttara : para-padArtha hamAre rAga-dveza kA kartA nahIM ho sakatA yaha bAta ThIka hai, parantu para - padArtha ke saMyoga ke sadbhAva meM cU~ki Atmabala ke abhAva ke kAraNa hama usakA avalamba lekara rAga-dveza kara lete haiM, ataH aise para-padArthoM se bacanA Ava yaka hai; paradravya ko anizTa mAnakara nahIM, apitu apane meM Atmabala kA abhAva mAnakara bacanA Ava yaka hai (kyoMki usake sadbhAva meM hama apane pariNAmoM para niyantraNa nahIM rakha pAte) / isI prakAra, hama bhanimittoM kA saMyoga prApta karane kI cezTA karate haiM isaliye nahIM ki vaha hamArA kalyANa kara degA, balki isaliye ki usakA avalamba lekara yadi hama apane pariNAmoM ko sudhAra kara apanA kalyANa karanA cAheM to kara sakate haiN| pra na 12 : AtmA to paradravya ke grahaNa - tyAga se rahita hai, phira nimitta ko juTAne yA haTAne kA pra na hI kahA~ utpanna hotA hai? uttara : yaha bAta ThIka hai ki dravyadRzTi kI apekSA yaha AtmA paradravya kA grahaNa athavA tyAga nahIM kara sktaa| parantu nimitta ko juTAnA yA haTAnA to paryAyadRzTi kA vizaya hai, ataH dravyadRzTi kI apekSA isa bAta para vicAra karanA asaMgata hogaa| paryAyadRSTi se hama paradravya kA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahaNa/saMcaya bhI karate haiM, usakA tyAga bhI karate haiM, aura usakA parimANa bhI karate haiN| paryAyadRzTivizayaka isa satya ko svIkAra nahIM karane se vrata, niyama, saMyama Adi kA nizedha ho jaaegaa| pra na 13 : AcArya ne jo kahA hai ki nimitta dharmadravyavat udAsIna hai, isase kyA tAtparya hai? uttara : nimitta kartA nahIM hotA, yahI da Ane ke liye AcArya ne use dharmadravyavat kahA hai| pra na 14 : paNDita banArasIdAsajI aura bhaiyA bhagavatIdAsajI ke nimitta upAdAna sambandhI dohoM kA kyA artha lagAnA cAhiye? uttara : unameM nimitta ko kartA mAnane kA nizedha kiyA gayA hai, nimitta ko nimitta mAnane kA nahIM; ataH ve sApekSa kathana haiN| pra na 15 : nimitta kA upakAra athavA apakAra mAne yA nahIM? uttara : jahA~ taka upakAra kA pra na hai - hamane apanA kArya svayaM kiyA hai; to bhI, cUMki nimitta ke avalambanapUrvaka kiyA hai, isaliye zTiAcAra ke nAte hama usakA upakAra mAnate haiM, aura mAnanA bhI caahiye| upakAra kI hI bhA~ti upakAra bhI nimitta ne nahIM kiyA - hamane svayaM hI usakA avalamba lekara apanA ahita kara liyA; ataH usase dveza karane kA to pra na hI paidA nahIM hotaa| kintu, Atmabala ke abhAva meM 'pratikUla nimittoM se dUra rahanA bhI Ava yaka hai - isaliye nahIM ki vaha hamArA kucha ahita kara degA, balki isaliye ki usakA avalamba lekara hama svayaM apanA ahita na kara leN| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra na 16 : nimitta - naimittika sambandha aura kartA-karma sambandha meM kyA antara hai? uttara : (1) kartA-karma sambandha sadaiva eka hI dravya meM hotA hai, jabaki nimitta-naimittika sambandha sadaiva do dravyoM kI paryAyoM meM hotA hai| (2) nimitta - naimittika sambandha ke sandarbha meM, kArya-anukUla nimitta ke sAtha-sAtha upAdAna kA bhI tadanurUpa pariNamana Akti se yukta honA Ava yaka hai tabhI kArya nizpanna ho sakatA hai, anyathA nahIM / pra na 17 : samayasAra meM jIva ko apane 'jJAna - da ni kA kartA batalAyA hai / usameM 'yaH pariNamati 7 vAlI paribhAzA kaise ghaTita hogI? uttara : samayasAra meM kartA-karma sambandha kA kathana do bhinna-bhinna dRzTiyoM se kiyA gayA hai dravyadRzTi se, aura paryAyadRzTi se / dravyadRzTi se yaha jIva apane jJAna-dana svabhAva kA kartA hai; apane jJAna - dani guNoM ke sAtha isakA nitya - tAdAtmya hai| dUsarI ora, paryAyadRzTi se yaha jIva apane pariNAmoM kA kartA hai; apane pariNAmoM ke sAtha isakA anitya-tAdAtmya hai| nityatAdAtmya/ abheda ko prApta dravya aura usake guNoM ke bIca bhedadRSTi kI mukhyatA se, nityatAdAtmya meM kartA-karma sambandharUpI bhedAtmaka upacAra karate hue, AcAryoM ne dravyadRzTivizayaka kartA-karma sambandha kA kathana jahA~ kiyA hai, vahA~ unakA prayojana jIva nija vikArI paryAyoM meM ekAnta-kartRtvabuddhi ko chur3Ane kA rahA hai ('tU to mAtra apane jJAna-da ni kA kartA hai, rAgAdika kA nahIM' isa -- Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra svabhAva ko pratipAdita karane vAlI dravyArthika dRzTi kI pradhAnatApUrvaka kathana krke)| / dUsarI ora 'yaH pariNamati . . . ' vAlI paribhAzA paryAyadRzTi se kI gaI hai| vahA~, dravya aura usakI vartamAna paryAya meM bhedadRzTi kI mukhyatA se dravya ko svayaM kI paryAya kA kartA batalAyA hai| pra na 18 : jaba nimitta kartA nahIM hotA, taba 'usakI upasthiti mAtra hai - aisA kahane se kyA nimittapane kI ThIka paribhAzA ho jAegI? uttara : nahIM, 'kevala upasthiti' nimittapane kI sahI/samyaka vyAkhyA nahIM krtii| kevala bhautikarUpa se upasthiti (mere physical presence) hone se koI parapadArtha 'nimitta' nahIM ho jAtA, kintu upAdAna ko usakA avalambana lenA hotA hai| aba do sambhAvanAe~ banatI haiM - (1) kAryAnukUla parapadArtha vartamAna meM upasthita ho aura upAdAna usakA avalamba lekara pariName; athavA (2) parapadArtha vartamAna meM sAkSAt rUpa se upasthita na bhI ho, kintu upAdAna apanI smRti ke dvArA use apane upayoga meM upasthita karake, usake avalambapUrvaka prinnme| jaise ki pUrva meM bhoge gae bhogoM ke smaraNapUrvaka yaha jIva punaH rAga-dvezarUpa pariNAma kara liyA karatA hai| isI prakAra, pUrva meM par3he hue jinAgama ke smaraNa-mananapUrvaka yaha jIva apane pariNAmoM kI vartamAna meM sa~bhAla bhI kara sakatA hai| hamAre cAroM ora sadAkAla asaMkhya padArtha upasthita rahate haiM, kinta 'nimitta' hama usI ko kaha sakate haiM jisakA ki hama apane vAMchita kArya ke liye avalambana Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lete haiM aura, isa prakAra, use 'nimitta' banAte haiM / kevala dharma-adharma-AkA - kAla dravyoM ke sandarbha meM hI aisA hai ki gati, sthiti Adi ke hetu unakA prayatnapUrvaka avalamba nahIM lenA par3atA / pra na 16 : dravyasaMyama aura bhAvasaMyama ke bIca nimitta - naimittika sambandha hai yA nahIM? -- uttara : dravyasaMyama ke binA bhAvasaMyama nahIM hotA, jabaki bhAvasaMyama ke binA dravyasaMyama kAryakArI nahIM hotA; kahIM-kahIM donoM sAtha-sAtha bhI ho jAte hoM, parantu adhikAMzataH dravyasaMyamapUrvaka hI bhAvasaMyama hotA hai| caraNAnuyoga ke sandarbha meM sarvatra yahI vastusthiti hai / 'dravyasaMyama dhAraNa karane se bhAvasaMyama ho jAegA' aisA nahIM hai; parantu bhAvasaMyama ke liye dravyasaMyama kA honA Ava yaka hai; ThIka usI prakAra, jisa prakAra ki 'deva - stra-guru ke zraddhAna se samyaktva ho jAegA' aisA nahIM hai, parantu samyaktva ke liye deva - kA zraddhAna honA Ava yaka hai| stra-guru bAhya vastu bandha kA kAraNa nahIM hai, apitu jIva ke dvArA uThAe gae rAga-dvezAtmaka vikalpa hI vAstava meM bandha kA kAraNa haiN| aba cU~ki vikalpa sadaiva bAhya vastu kA Azraya lekara hote haiM, isaliye vikalpoM ke tyAga ke liye bAhya vastu kA tyAga Ava yaka hai| yadyapi bAhya vastu hamAre vikalpoM ko paidA nahIM karAtI, tathApi bAhya vastu kA avalamba liye binA hamAre citta meM vikalpa nahIM uThate / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bAhya vastu ke tyAga mAtra se vikalpa TUTa jAeM' aisA nahIM hai, parantu vikalpoM ko tor3ane ke liye bAhya vastu kA tyAga Ava yaka hai; aura hama sabhI jAnate haiM ki vikalpoM kA abhAva hI bhAvasaMyama hai| ataH dravyasaMyama se yadyapi bhAvasaMyama nahIM hotA, tathApi bhAvasaMyama ke liye dravyasaMyama kA honA Ava yaka hai, aparihArya hai dravyasaMyama ko bhAvasaMyama kA 'sAdhana' to ava ya banA sakate haiM, kintu vaha 'kAraNa' nahIM hotA hai| pra na 20 : gAlI dene vAle vyakti ne kyA krodha nahIM karAyA? uttara : nahIM, hamArI ajJAnamUlaka mAnyatA hI aisI ho rahI hai ki 'yadi koI gAlI de to krodha karanA caahiye|' yahI kAraNa hai ki aisA saMyoga jur3ate hI, apanI pUrvanirmita dhAraNA ke vIbhUta hue hama binA kucha soce-samajhe krodhita ho jAte haiM, aura socate yaha haiM ki 'usane krodha karA diyaa|' nimitta para kartApane kA mithyA AropaNa karane vAlI, usa para apane rAgadvezarUpa pariNamana kA dAyitva thopane vAlI isa dRzTi ko hI nimittAdhIna dRzTi kahA jAtA hai| yadi dekhA jAe ki gAlI dene vAle ne kyA kiyA, to vastutaH usane to kevala apanA pariNamana kiyaa| hamane hI apane jJAnasvabhAva se haTakara use sunane meM apanA upayoga lagAyA, aura sunakara usameM anizTatA kI kalpanA kI / hamArA krodhamaya pariNamana hamArI usI anizTatArUpI kalpanA kA phala hai| yadi hama gAlI ko na sunate, athavA use anasunI kara dete, yA phira usameM anizTatva kI kalpanA nahIM karate, to hamArA krodharUpa pariNamana nahIM hotA / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH gAlI ne vAstava meM krodha nahIM karAyA, balki usakA avalamba lekara hamane svayaM krodha kiyA yahI samyak vastusthiti hai| isa satya ko svIkAra karane se gAlI dene vAle meM hamArI dvezabuddhi nahIM hogI, pratyuta hama udAsIna yA bhAAnta rahane kA puruzArtha kareMge yahI hamArA samyak puruzArtha hogaa| isake viparIta, yadi hama nimitta ko dozI mAneMge to usase dveza ava ya kareMge; aura apanI isa mAnyatA ke phalasvarUpa use ThIka karane kI anadhikAra va nizphala cezTA kareMge / -- pra na 21 : kyA 'nimitta' hameM sukhI - duHkhI kara sakatA hai ? uttara : nahIM, hamArA duHkha-sukha hamAre apane kazAyamaya athavA nizkazAya pariNamana se hotA hai, nimitta ke kAraNa nahIM / apane meM Atmabala kI kamI ke kAraNa, cU~ki hama nimitta se aprabhAvita nahIM raha pAte aura usakA avalamba lekara kazAyarUpa pariNama jAte haiM, isaliye hameM yaha bhrama ho jAtA hai ki nimitta ne hameM duHkhI - sukhI kiyaa| usase prabhAvita honA yA na honA vastutaH hamAre apane Upara nirbhara hai| pra na 22 : kyA 'nimitta' hamArA laukika hita-ahita kara sakatA hai? uttara : nahIM, parapadArtharUpI nimitta to mAtra eka mAdhyama hai; asala meM to hamAre puNya-pApakarma kA udaya hI laukika hita-ahita meM nimitta hotA hai| pra na 23 : yaha kyoM kahA gayA hai ki 'parAvalambana se svAvalambana nahIM hogA, balki svAvalambana se hI svAvalambana hogA' ? uttara : prAthamika avasthA meM parAvalambana se hI svAvalambana kI bhAvanA jAgrata kI jAtI hai Age calakara, isa prakAra -- Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgrata kI gaI vaha svAvalambana kI bhAvanA punaH adhika svAvalambana ko bar3hAne ke liye prerita karatI hai| jaise ki prAthamika avasthA meM bhAstra adhyayana se AtmabhAvanA jAgrata hI jAtI hai, aura Age calakara vahI AtmabhAvanA AtmAnubhavana ke liye prerita karatI hai| jo loga Agama ke adhyayana kA avalamba liye binA korI AtmabhAvanA kI bAta karate haiM, unheM to Agama kA avalambana lene kA upade / diyA gayA hai; aura jo loga sirpha bhAAstra adhyayana meM hI lage hue the, unheM 'svAvalambana se hI svAvalambana hogA' - aisA upade / diyA hai| pra na 24 : cAvala hai vaha agni aura jala kA nimitta milane para pakegA yA svayaM apane upAdAna kI yogyatA se pakegA? uttara : koI bhI kArya sva-para yA upAdAna-nimitta, donoM kI apekSApUrvaka hotA hai, ataH jahA~ bhI kArya hogA vahA~ nimitta aura upAdAna, donoM hI hoNge| agni va jala ke binA cAvala paka jAeM, yaha sambhava nahIM hai; tathA, dUsarI ora, cAvala meM pakane kI sAmarthya na ho aura agni va jala use pakA deM - aisA bhI nahIM hai| jaba upAdAna kI mukhyatA se kathana karate haiM ki 'cAvala apanI bhAkti se pakA, nimitta ne kyA kiyA', taba usakA abhiprAya hai ki jo nimitta hai vaha upAdAna kI Abhyantara bhAkti kA kartA nahIM ho sktaa| dUsarI ora, jaba nimitta kI mukhyatA se kathana karate haiM to kahate haiM ki vivakSita kArya nimitta ke binA nahIM huaa| kArya to vastutaH nimitta aura upAdAna, donoM kI samagratA meM hI hotA hai - yahI kathana pramANabhUta hai| upAdAna kI mukhyatA vAlA jo Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathana hai vaha nimitta kI apekSA ko liye hue hai; aura nimitta kI mukhyatA vAlA jo kathana hai vaha upAdAna kI apekSA rakhatA hai| pra na 25 : jIvana meM upAdAna kI mukhyatA lekara caleM yA nimitta kI ? uttara : mokSamArga meM upAdAna kI mukhyatA hotI hai, ataH usI kI mukhyatA ko lekara calanA caahiye| hA~, saMsAra meM ava ya nimitta kI mukhyatA huA karatI hai 'nimitta' se yahA~ tAtparya dravyakarmoM se hai, aura unameM bhI mukhyarUpa se cAra aghAtiyAkarmoM se, jinake udaya ke anusAra jIvana meM vibhinna prakAra kI anukUla yA pratikUla paristhitiyA~ arthAt sukha - duHkha kI bAhya sAmagrI, izTa - anizTa saMyoga-viyoga Adi upasthita hotI haiM / isa dRzTi se jaba hama dekhate haiM to pAte haiM ki jIvana kA samasta laukika kArya karmoM ne bhalI-bhA~ti sa~bhAla rakhA hai aura hamAre karane ke liye kucha bhI nahIM hai sivAya isake ki hama bAhya padArthoM/paristhitiyoM meM kartRtva kA rAga chor3akara jJAtA-drazTArUpa raheM / -- puna ca nizkarza yaha ki mokSamArga ke sandarbha meM, Atma-kalyANa ke nimittoM kA avalambana lekara hameM apane pariNAmoM ko sarala karanA cAhiye / rAgAdika ke nimittoM se dUra I rahakara svayaM ko kazAyarUpa pariNamana se bacAnA cAhiye, tathA Atmahita ke nimittoM ke avalambapUrvaka Atmabala bar3hAne kA puruzArtha karanA caahiye| jaise-jaise Atmabala bar3hatA jAegA, vaise-vaise nimittoM kA avalamba lene kI Ava yakatA bhI kama hotI jaaegii| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "nimitta ne mujhe apane AdhIna kara rakhA hai' - yaha "mithyA' dRzTi hai| maiM nimitta ke yA para ke AdhIna ho rahA hU~' - yaha cAritramoha hai| aura, 'maiM apane meM hU~' - yaha mokSamArga hai| 'nimitta ne merA izTa-anizTa kiyA' - yaha mithyAtva hai| maiMne para kA avalamba lekara apanA hita-ahita kiyA' - yaha cAritramoha hai| aura, 'maiM apane Apa meM sthira ho gayA hU~' yaha mokSamArga hai, tathA isakI nirvikalpa pUrNatA hI mokSa hai|