Linganushasana

Author(s): Chimanlal D Dalal
Publisher: Central Library
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009866/1

Page #1

DT
GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES Edited under the supervision of the Curator of State Libraries, Baroda.
NO. VI.

Page #2


Page #3

वामनप्रणीतं
लिङ्गानुशासन
स्वोपज्ञवृत्तिसमेतम्
- LINGÂNUSASANA
•
Or
.' VÁMANA
WITH THE AUTHOR'S OWN COMMENTARY
EDITED WITH INTRODUCTION AND INDEXES
BY
CHIMANLAL D. DALAL, M. A.
SANSKRTA LIBRARIAN, CENTRAL LIBRARY.
PUBLISHED UNDER THE AUTHORITY OF THE GOVERNMENT OF HIS HIGHNESS THE MAHARAJA GAEKWAD OF BARODA,
CENTRAL LIBRARY
BARODA. 1918.

Page #4

Published by Janardan Sakharam Kudalkar, M. A., LL. B., Curator of State Libraries,
Baroda, for the Baroda Government, and Printed by Manilll Itcharam Desai, at The Gujarati Printing Press, No. 8, Sassoon Buildings
Circle, Fort, Bombay.
Price Re. 0-8-0

Page #5

INTRODUCTION.
The work presented to the public in the following pages is the composition of an illustrious figure in the history of Sanskṛta Literature.
The present work-Linganuśâsana deals succinctly in thirty verses of the Aryâ metre with the genders of nouns in Sanskṛta. Two more verses in the Vasantatilakâ metre are added at the end by the author about the sources and himself. It is, as the author himself says at the end, based on the works of Vyâḍi, Vararuchi, and Chandra and on the Jainendra Vyakarana (of Devanandi alias Pujyapâda).1 The commentary, which clearly explains the aphoristic verses, is written by the author himself.
Linganusâsanas-The following is the list of the Lingânusâsanas hitherto known..
Lingânusâsana by Pânini.
11
""
19
""
11
۱۱
Commentary by Bhattotpala.
by Phattoji.
by Râmachandra.
رو
31
33
by Vararuchi.
by Chandra.
by Vâmana.
by Śâkaṭâyana.
by Harshavardhana.
Commentary-Sarvârthalakshana by Sabarasvamin.
by Hemachandra.
Vivarana by Hemachandra.
Commentary on Vivarana (Lingadurgapadaprabodha by Vallabha.)
by Durgâtman.
The author-The author of the Lingânusâsana and the commentary is Vâmana. He himself has mentioned his name in the last
verse.
We know of four works composed by Vâmana:-(1) Part of the Kasika Vṛtti, (2) Kâvyâlankârasutra and Vṛtti, (3) Lingânuśâsana, (4) Vidyadhara Vyakarana, mentioned in Vardhamâna's Gaparatna
1 व्या डिप्रणीतमथ वाररुचं सचान्द्रं जैनेन्द्रलक्षणगंतं विविधं तथान्यत् ।

Page #6

vi
mahodadhi composed in Samvat 1197.1 It is to be seen whether these four works were composed by four different personages bearing the name of Vamana or by one person, who was both a grammarian and a rhetorician..
Vâmana, the author of the Lingânusâsana, and his times.The date of Vamana, the author of the Lingânusasana, can be fixed with certainty. He is posterior to the authors of the Chandra and Jainendra grammars, as these works are utilized by him in the present work. He has quoted one line of a verse which occurs in the Sisupalavadha of Magha.2 Magha was the grandson of Suprabhadeva, who was the minister of Varmalata, king of Bhinnamala. Varmalâta is mentioned in the Vasantgadh inscription of Samvat 682 (A. D. 625). Magha must have, therefore, flourished about the end of the seventh century A. D. While commenting on the phrase Rajârtha (Taru) in the 9th Kárikâ of the present work, Vâmana gives Jagattungasabha (Mg ) as an example of the case where the word Sabha (AT) forming the second part of a compound does not become neuter as it is preceded by a word indicating the name of a king and not meaning a king. Now history tells us that the Rashtrakûţa Emperor Govind III was called Jagattunga. Various grants of this king are discovered and his reign is put between 794-813 A. D.
This specification of the assembly of Jagattunga must have a special significance. It tells us not only that he was a contemporary of Jagattunga but that he must have been a member of his court. Vamana also mentions the name of Srîbhavana as a village. Śrîbhavana is mentioned in the sVaņi-Dindori and Radhanpur plates of the same king as a place where he spent the rainy season with his army, while going to subdue the southern kings of Kanchi and Vengî.
Vâmana's Lingânus'âsana quoted by later writers.--Vamana's Lingânuśâsana seems to have been an authoritative work of note, as
1 शालातुरीयशकटाङ्गजचन्द्रगोमिदिग्वनभर्तृहरिवामनभोजमुख्याः ।
मेधाविनः प्रवरदीपककारयुक्ताः प्रानिषेवितपदद्वितया जयन्ति।
achatsfamiana 2014 Rf Gañaratnamahodadhi 2 (cate with the statea Sf . I)
sfeerfau AIREPREZIfa II II 39 8 I. E. vol. XI p.162.

Page #7

2
it is quoted by the commentators of the Amarakośa-Sarvananda,1 (1159 A. D.) Kshirsvamin, and Rayamukuta. 8 Vamana's Linganusasana and the Vrtti are often found quoted by Hemachandra in the Vivarana on his Lingânusasana. 4
Authors mentioned or quoted by Vâmana.-Vâmana mentions in the present work the names of Panini, Vyâḍi, Vararuchi and of the grammatical works-Chândra and Jainendra. There are also quotations from the Rgveda, Mahabharata, Mahabhashya, Harshacha rita and Śiśupâlavadha. Two quotations remain untraced.
The geographical names mentioned in the present work.Vâmana has mentioned in the present work a few geographical names. Some of these like Kasmira, Konkana, Varenda (Rajashahi Dist.) Tirabhukti (Tirhoot) Malavaka and Panchâla are countries; some like Mathura and Kânyakubja are cities; while Tailâvata, Śrîkantha, śribhavana, Lingashadhi, and Śalukini are villages.
Vamana, the author of the Kavyalankarasutra. - The rheto rician Vâmana has quoted in his Kâvyâlankârasûtravṛtti verses from बहवश्व समासिकता: ( 1- 89 ) पुल्लिङ्गस्त्रीलिङ्गा तल्पं शिल्पं समीपकूर्पोडुपान्तरीपाणि ( 1 - 482 )
)
1 द्विगुरपि पात्राद्यन्त: ( 1-6 मरीचिमणियष्टिमुष्टयोन्याणि: ( 1 - 179 ) रूपं 2 यद्वामन:-“ सङ्खाव्ययपूर्वकश्च पथः 3" द्विगुरपि पात्राद्यन्तः क्रियाव्ययविशेषणश्चैक्ये इति वामनः ।
1st Kanda.
सङ्ख्याव्ययपूर्वकश्च पथश्चेति वामनः ।
4 यद्वामनः
एवं समाहारे क्लीबमप्यहोरात्रं वामनलिङ्गानुशासने द्विगुरपि पात्राद्यन्त इति । 'विंशत्याद्यैकार्था स्त्रियां तु नित्यं नपुंसकेऽदन्ता । सङ्ख्या शतादिरिष्टा द्वित्वाद्यर्थे च सङ्ख्यायाम् ॥ दुन्दुभ्या किल तत्कृतं पतितया यद्रौपदी हारिता ।
"
बहवस्तु समासिकतावर्षाप्सुमनोजलौकसोऽप्सरसः ।
तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् ।
यद्वामनः
-
2nd Kânda.
सारं च तत्सङ्ग्रहश्च सारसङ्ग्रहः । दिग्देश: कालो वा
-
किं तस्या गर्भे जातम् १ । यत्तत्रोत्पद्यते ग्रामे तदानेयम् । इमानि गोरूपाणि गोबलीवर्दाश्च समेता उच्यन्ते ।
जगतुङ्गसभा । अहोरात्रम् । पुंसि हर्षः । क्लीबे वामनः ।
1
हरीतकः, हरीतकी, हरीतकम् । वामनः ।

Page #8

___viii
the works of Magha, Bhavabhuti, and Bhatta Narayana, the author of the Venisamhâra. He also quotes Kavirâja, who may be the same as that mentioned by Rajasekhara as a poet belonging to the Vâyâvara family. That he belongedo Kaśmira is evident from the statements of Sahadeva, the earliest commentator of Vamana's Kavyalankarasutravștti, that the study of Vâmana's work had fallen in desuetude and that Bhaçta Mukula procured from somewhere a ms. of the work and revived its study, Sahadeva heard the work from Bhatta Mukula, who seems to be the same as the author of the Abhidhamåtrkâ and the preceptor of Pratihâra Indurâja, the commentator on Udbhatålankarasarasangraha. The commentator Sahadeva, moreover, mentions at the end of his commentary his leaving Kâbmîrz. The rhetorician Vamana is, thus, posterior to Magha (latter half of the 7th century A. D.) and Bhavabhuti (first quarter of the 8th century A. D.). Vamana is quoted by Anandavardhana (about 857 to 084 A. D.) in his Dhvanyaloka and by Rajasekhara (about 880 tv 910 A. D.) - his Kavyamimânsa. Thus it follows that the rhetorican Vanjana must have lived between the latter half of the 8th and the first quarter of the 9th century A. D. This date agrees with that which we have assigned to the author of tue Lingâuukisan
The religion of Vâmana.—The absence of Mangala in the Katika has been taken to indicate that Vâmana was not orthodox and the use of the Chandra and Jainendra gramniars tend to show his heterodox tendencies. In his Kâyyâlankârasútravịtti a salutation is maue to no particular deity but to the great lustre. In the present work, however, he makes a salutation to Siddha, who is described as one who has desisted from all action and who has composed scriptures
1 वेदिता सर्वशास्त्राणां भट्टोऽभून्मुकुलाभिधः ।
लब्ध्वा कुतश्चिदादर्श भ्रष्टाम्नायं समुद्धतम् । काव्यालङ्कारशास्त्रं यत्तेनैतद्वामनोदितम् । असूया तन्न कर्तव्या विशेषालोकिभिः क्वचित् ॥ आकर्ण्य भवतः तस्माद्दयितस्य विधीयते । विवृतिः सहदेवेन वामनीयस्य सम्प्रति ॥ चतुर्दशानामपि यः प्रसिद्धो विद्यास्थितीनां परपारदृश्वा । शशाङ्कपूर्व धर इत्युदारं यन्नामलोके नितरां प्रसिद्धम् ॥ १॥ तदीयशिष्यः सहदेवनामा कुले प्रसूतः खलु तोमराणाम् । व्याख्यामिमा काव्यविचारशास्ने व्यवत्त लघ्वीमिह वामनीये ॥ २ ॥ काश्मीरदेशादपसर्पतो मे शब्दानुशुद्धिं त्रिमुनि निशम्य । अवाप्तसिद्धेवरुणात्मजस्य प्रयोजकोऽभूदिह पद्मनाभः ॥ ३ ॥

Page #9

ix
for the benefit of the people. His drawing upon the Buddhist and Jain authors Chandra and Devanandi would also support the view about his leaning towards Buddhism and Jainism...
Conclusion.-It is true that one sealhes in vain the Kaśika, the Kavyalankarsûtravrtti and the Lingånusasana to find out indications to establish the identity of the authors of these works. But the old commentators of the Amarakośa quoti him both from the Kasika and . the Ligânuśâsana under the name of Vamana without any distinction and we have assigned one and the same period to the authors of the Kavyalan kärasútravrtti and the Lingânusâsana from quite independent data. The Kavyalankârasûtravịtti is described as favourite of poets (mafirat) and the Lingânusâśana is, likewise, as beneficial to poets (antalon)If it is assumed that there was one person Vamana, the author of all these works-a grammarian, poet, and rhetorician all combined. he would appear to have been at first at the court of Jayapida? and laterly probably through his oppressions to have left him and gone to the court of the Rashtrakůța Em ror Jagattunga who was at that time wielding paramount power. Such migrations of Kåshmerian poets were not rare. The poet Bilhana's example is too well-known to the students of the history of Sanskrta literature. Tagattunga I and Jayapida 779–808 A, D, were contemporaries and thus the date of Vamana is between the last quarter of the 8th and the first quarter of the 9th century. From other data we have arrived at the same date.
The Ms. material. The present edition of Vâmana's Lingânu. sásana has been based on a single palm-leaf ms. of the work with the commentary heitherto known. It is 101" inches long and 11" inches broad and consists of 42 leaves containing four lines each and is dated Samvat 1273 (1216 A. D.) The portions on the ft sides of the folios 35, 37 and 40 were niissing. The ms. belongs to the Sangha's Bhandar. in Phophalia Vada, Patan. Thre is in the palm leaf mss. of Bhandar in Santinatha's temple at Cambay a ms, of the text of the Kårikås (No. 266, folios 63-66) dated Samyat 1287 (1231 A. D.) and from that the late Dr. Peterson published in his third report the bare text, which had been edited very incorretly partly because of not reading the palm-leaf ms. correctly and the absence of a commentary to explain the real meaning of the aphoristic drikâs.
1 HTCT: TFT*?$: HEAT बभूवुः कवयस्तस्य वामनायाश्च मन्त्रिणः ॥
Talvit 4-497

Page #10


Page #11

EL1ZU.
वामनीयलिङ्गानुशासनं स्वोपज्ञवृत्तिसमेतम्
BEHAR
श्रेयांसं शिवमीश्वरं प्रशमिताशेषात्मदोषाशयं विश्वक्लेशविनाशिनं शुभनिधिं नत्वा गुरुं च त्रिधा । यद्माडिप्रमुखैः प्रपञ्चबहुलं लिङ्गस्य लक्ष्मोदितं
तत्संहृत्य मया यथा निगदितं व्याख्यायते जानताम् ॥ अथ सकलबुघजनाभिमतसाधुशब्दप्रयोगोपयोगि लिङ्गमवश्यमनुशिष्यमतिबहुतरमपि सामान्यविशेषवता लक्षणेनेति कृत्वा तदनुशासनमशेषविघ्नोपशमनाय मङ्गलपूर्वकमभिधीयते ।
सिद्धं विबुधजनेष्टं विदिताखिलवाङ्मयं प्रणम्याप्तम् । लिङ्गानुशासनमहं वच्यार्याभिः समासेन ॥ १ ॥
लिङ्गानुशासनमहं वच्मि ब्रवीमि । श्रेयोऽर्थमविघ्नेन च शास्त्रपरिसमाप्तिनिमित्तमिष्टदेवतां सिद्धं प्रणम्य वच्मि । य उपरतसकलव्यापारो विनिहतजननमरणकारणः स सिद्ध: प्रणन्तुमिष्टः प्रणामयोग्यत्वाद्विदिताखिलवान्प्रयमिति विशेषितत्वाद्वा । अत एवाञ्जनसिद्धादिव्युदासाय विशेषणमुपादीयते । किंविशिष्टम् । सिद्धं विबुधजनेष्टमिति । विबुधा हेतु इष्टः पूजितो यः सिद्धो देवताविशेषः स तथोक्तस्तम् । प्रणम्येति । पुनरपि प्राप्ताष्टगुणैश्वर्यादिमा । विदिताखिलवायायमिति । विदितं ज्ञातमखिलमशेषं वाकायं वस्तुजातं येन स तथोक्तस्तं प्रणम्य । एवमयमिष्टदेवतानमस्कार: सामा'न्येनोक्तः । साम्प्रतमधिकृतदेवतानमस्कारार्थं प्रतिपादनाय च विशेषणमुपादीयते । आप्तमिति । यो दृष्टेष्टाविरुद्धाविसंवादिवचनोऽत्यन्त

Page #12

. वामनीयलिङ्गानुशासनं •
संकललोकहितागमप्रणेता विश्वसनीयः स आप्तः । य एवंविधः सिद्धस्तं प्रणम्येति । अनेनाशेषशास्त्रप्रशास्तृत्वमापादितं भवति । तथा चोच्यते लिङ्गानुशासनमाप्तमिति । स्त्रीपुंनपुंसकलिङ्गस्याधिकृतस्यानुशासनो यः स तथोक्तस्तं प्रणम्य । अथवा लिङ्गं चिह्नं लक्षणं सर्वस्यैव तस्यानुशासनं सिद्धं प्रणम्य लिङ्गानुशासनं शास्त्रं वच्मि कथयाम्यहमिति सम्बन्धः । आवृत्याश्चेतो धावति । "कथेव भारती यस्य" इति यथा तथा लिङ्गानुशासनशब्दः सम्बध्यते । शब्दशास्त्रविवक्षितस्त्रीपुंनपुंसकलिङ्गान्युच्यन्ते तल्लिङ्गमनुशिष्यते निगद्यते येन तच्छास्त्रं तथोक्तं तदहं वच्मि । तच सिद्धमनादिकालव्यवस्थितं साधुशब्दप्रयोगवत् । अथवा सिद्धमसंस्कार्यविसंवादि च तत् वच्मि । अन्यत् विबुधजनेष्टं तत् । विशेषेण विविधा वा बुधाः विबुधाः पण्डितास्तेषां जनः समुदायः तस्य इष्टमभिमतं साधुशब्दप्रयोगोपयोगित्वात् । तच विदिताखिलवाङ्मयम् । विविधैः प्रकारैः दितं खण्डितं तत्तनलादिखण्डैः अखिलं बाकायं यस्मिंस्तत्तथोक्तं लिङ्गानुशासनमहं वच्मि । विदितमित्यत्र “ यत्क्रियायुक्ताः प्रादयस्तं प्रति गत्युपसर्गसंज्ञका भवन्ति " इति यते: “अच उपसर्गात्तः " (७-४-४७) इति तं - आदेशो न भवति । प्रणम्यादासं नमस्यादाराध्याद्देवताविशेषादुपलब्धं लिङ्गानुशासनं बच्मीति । पूर्वाचार्यैर्व्याडिप्रमुखैर्लिङ्गानुशासनं सूत्रैरुक्तं, ग्रन्थविस्तरेण च । अहं पुनरार्याभिर्वच्मि सुखग्रहणार्थम् । वररुचिप्रभृतिभिरप्याचार्यैरार्याभिरभिहितमेव । तदतिबहुना ग्रन्थेनेत्यहं तु समासेन सङ्क्षेपेण वच्मीत्यत उच्यते नमस्कारः ।
नाम नपुंसकलिङ्गं तत्तनलस्तुत्वशब्दपर्यन्तम् । मन्नन्तो द्यजुदितमपि सन्तं हल्लुर्वररुयान्तम् ॥ २ ॥ यद्वयुत्पत्तिमन्तरेणैवार्थप्रतीतिकरमनादिसाङ्केतिकमभिधानं तथाम पर्याय: रूढशब्द इत्यर्थः । तदिह विशेषणाधिकृतं वेदितव्यं, नपुं लिङ्गं च, आ पुल्लिङ्गात् । त-त-म-लस्तु-त्व इत्येते शब्दाः पर्यन्तोऽवसानं यस्य तत्तथोक्तं नाम नपुंसकलिङ्गं भवति । त इति । इदं व्रतं नियमग्रहणम्, इदं मतमभिप्रायः, इदं पलितं श्वेतकेशः, क्षतं प्रणम्, अलातमुल्मुकम् । त । इदं वृत्तं छन्दोरचना, निमित्तं हेतुः, पित्तं मायुः, चित्तं

Page #13

चित
मनः, वित्तं द्रव्यम् । न । विपिनं वनं, काननमटवी, जघनं पूर्वकटीभागः, आननं मुखम्। ल । शीलं स्वभावः, मूलं प्रसिद्धमेव, जलं सलिलं तोयं, कमलं पद्मम्, उत्पलमिन्दीवरम् । स्तु । इदं वस्तु पदार्थः, इदं मस्तु नो यदधः पानीयं, वास्तु भूमिविशेषः । त्व । इमानि तत्त्वानि पृथिव्यादीनि इदं सत्त्वं गुणः । नामेति किम् ? । रचितो ग्रन्थः, कृता स्तुतिः, कृतं कुण्ड, कृत्तः कटः, कृत्ता साटिका, गोदोहनः घटः, सुशीलः पुरुष इत्यादि । सेति तशब्दसंयुक्तग्रहणात्, रत्नचि चेति निर्देशाच, तत्त'नलशब्दाः केवला एव गृह्यन्ते । तेनेह नपुंसकलिङ्गता न भवति । अयमन्तः अवसानं, हस्तः पाणिः, मुहूर्त्तः क्षणः, धम्मिल्लः केशरचना, चिक्खल्लः कर्दमः । मन्शब्दो अन्तो यस्य स मन्नन्तो, च द्वौ अचौ यस्मिन्स यच् । मन्नन्तो यो यच्छन्दः स नपुंसकलिङ्गो भवति । इदं साम प्रियं वेदश्व, धाम स्थानं तेजश्व, शर्म सुखं, भस्म भूतिः । पुल्लिङ्गनिर्देशान्मन्नन्त इत्यत्र सामान्येन शब्दः परिगृह्यते, न नामैव । तेन प्रियस्य भाव इदं प्रेम, बहूनां भाव इदं भूम । द्व्यजिति किम् ? 1 अयं तरीमा कल्पः । सवीमा मसवः । इयजुदितमपि सन्तम् । पुल्लिङ्गं स्त्रीलिङ्गं वा प्रोक्तमपि सकारान्तं द्व्यच् नाम नपुंसकलिङ्गं भवति । इदं यशः कीर्त्तिः, तेजः दीसिः, ओजः दीप्तिः बलं च, ओकः स्थानं, यादो जलजन्तुः । द्व्यजिति किम् ? । अयं दोर्बाहुः, अयमनेहाः कालः । उदितमपि । इदं रक्षः राक्षसः, तमः राहुः । दैवाभिधानत्वात्पुलिङ्गमुक्तम् । इदं वयः पक्षी, प्राण्यभिधानात्पुल्लिङ्गमभिहितम् । नामेलि किम् ? । सौजाः पुरुषः, सौजाः स्त्री । सान्तमेव इयजुदितमपि नपुंसकलिङ्गं भवति । अन्यत्र पुनरनुदितमेव वेदितव्यम् । तेनायं पारा - पतः पक्षी, शैलः पर्वतः, असनः वृक्षविशेषः, पुत्रः तनयः, शत्रुः अरिः, आर्यः साधुरित्यादि । हल्पूर्वी येभ्यस्ते हल्पूर्वा ररुयशब्दास्तेऽन्ते यस्व तत्, तथोक्तं नाम नपुंसकलिङ्गं भवति । र । गोत्रं कुलं, पानं भाजनं, पत्रं पर्ण, वनं वासः । रु। अश्रु नेत्रवारि श्मश्रु मुखरोमाणि, जन्नु गलादूर्ध्वम् । य । धान्यं सस्यं व्रीह्यादि, आज्यं घतं द्रव्यं धनम् ।
"
भवनस्य रजतहान्तं चार्थरणापत्यहृदयतालुपुराम् । रान्तं च तनोर्दारुड तमसामव्यक्तलिङ्गोक्तौ ॥ ३ ॥

Page #14

वामनीयलिशानुशासनं . . र-ज-स-ह-शब्दाः अन्तो यस्य तत्तथोक्तं । भवनस्य गृहस्य नाम नपुंसकलिङ्गं भवति च शदायथोक्तं च ।।अगारं मन्दिरम् । ज । उदजं मुनिगृहम् । पुनः लशन्दग्रहणमन्यसंसृष्ट-त-शब्दान्तार्यम्। निशान्तम् । ह । गेहं गृहम् । गृहशब्दस्तु अर्डर्चादिषु पव्यते । तेन तविशेषणमपि पुल्लिोऽपि दृश्यते । अन्तरे गृहाः, अन्तराणि गृहाणि । बायाचाण्डालादिगृहा इत्यर्थः । शब्दादुदवसितं भवनं वेश्म विष्ण्यम् । रजतहान्तमिति किम् ? । अयमावसथा भवनं, प्रासादः धवलगृहं, मठः यतिनिलयः, आवासः । आलयः । अर्थादीनां यन्नाम तनपुंसकलिङ्ग भवति । इदं द्रविणं गुम्नं, स्वापतेयं वसु, रणं युद्धमम्बरीषं संयत् संयुगं जन्यं श्वनमायोधनं मृघं सङ्घर्ष समित् समीकम् । इदमपत्यं तोकम् । प्राणिनो विशेपाणामिति पुल्लिङ्गं वक्ष्यति तस्यापवादः । हृदयं हृत् मानसं स्वान्तमिति । तालु काकुदं, पुरं नंगरम् । रान्तं च तनोः। रशब्दान्तंच,
शब्दाद्यथाप्राप्तं च, तनोः शरीरस्य नाम नपुंसकलिङ्गं भवति । इदं शरीरं कडेवरम् । च शब्दाद्यथाप्रासंच, वपुः शरीरम् । रान्तं चेति किम् । अयं कायो देहः ।बार । इदं वारं गोपुरम्, उडु भमृक्षं नक्षत्रं, तमः तिमिरं ध्वान्तम् । अन्धकारशब्दस्तु अर्डर्चादिषु पठ्यते । तेन पुल्लिङ्गेऽपि दृश्यते। "प्रोषितार्यमणं मेरोरन्धकारस्तटीमिव" इति । अव्यक्तलिङ्गोक्तौ। अस्पष्टलिङ्गस्य उक्तावभिधाने यत् प्रयुज्यते तन्नपुंसकलिङ्ग भवति। किं तस्या गर्ने जातम् ?, यत्तत्रोपपद्यते ग्रामे तदानेयम् । इमानि गोल्पाणि गावो बलीवर्दाश्च समेता उच्यन्ते । इमानि भूतानि सर्वे प्राणिनः । सप्तमीनिर्देशाधच्छिष्टैरव्यक्तलिङ्गोक्तौ प्रयुज्यते तनपुंसकलिङ्गं भवति, न पुनरव्यक्तलिङ्गाभिधायि नपुंसकं भवति । अन्यथा सुतशिशुगोसिन्धुशब्दानामव्यक्तलिङ्गोक्तौ नपुंसकत्वं प्रयुज्यते। - दलपलबिलहिमखामृतमयमुखसुखदुःखपुण्यपापविशाम् ।। प्रसवाभरणविलेयव्यञ्जनफललवणजातीनाम् ॥ ४ ॥
दलादीनां नामानि नपुंसकलिङ्गानि भवन्ति । इदं दलं पर्ण बहः छदनं पलाश, पलं मांस तरसं, बिलं विधरं गहरं, हिमं प्रालेयं सु. पारं नीहारम्।स्वमिन्द्रियं गगनं चोच्यते। तयोरपि नाम नपुंसकलिङ्गं

Page #15

. . दृचिसमेतम् . भवति। इदं समिन्द्रियं हृषीकमक्ष, समस्बरं वियत् विहायः । अमृताभिधानं पीयूषम् । भयं साध्वसम् । भीतिशब्दस्तु भयं भीतिरिति स्त्रियाम् क्तिनि कृते सिद्ध इति व्युत्पत्त्यपेक्षत्वात् नाम नेष्यते । मुलं तुण्डं, पुष्करं मुरजमुखं, सुखं शर्म जोपं, दुःखं इन्वं, पुण्यं शुभं भाग्यं, पापमघम् । विशो विष्टाया यनाम । पुरीषं शकृत् अशुचि मूथम् । प्रसवग्रहणात् कुसुमस्य यन्नाम तनपुंसकलिङ्गं भवति । कुसुमं पुष्पम् । कुसुमत्वं जातिसामान्यं येषां तमाम नपुंसकलिङ्गं भवति । इदं तामरसं कुशेशयं पुण्डरीकं कल्हारं कुमुदं चम्पकं मुद्गरकं मुचुकुन्दम् । आभरणं भूषणम् । आभरणजातीनां नाम । केयूरमङ्गदं कटकं, मुकुट तिरीटं किरीटम् । विलेयजातीनाम् । विलीयत इति विलेयं विलयनं द्रवत्वं, तत्सामान्य जातिर्येषां तदभिधानम् । इदं सिक्यं मदनम् । इदं जतु लाक्षा, इदं वपु वङ्गं, सीसकं नागं, शुल्वं तानं, लोहं कृष्णमयः, सुवर्ण स्वर्ण, तारं रूप्यकम् । व्यञ्जनजातीनाम् । दधि दुग्धं क्षीरं, तकमुदश्वित् कालसेयं, मधु माक्षिकम् । फलादीनां नामानि । कपित्थं दवित्थं पनसं लकुचम् । लवणजातीनां नाम। विडमौदिदं रोमकम् । लवणग्रहणाचर्दनना विलीयते तन्नपुंसकं भवति, न पुनर्यजलेनापि, अन्यथा मृदोऽपि नपुंसकत्वं प्रयुज्यते।
दार्वश्रौषधजलधनुरुदराजिरशिखरवस्त्रपिच्छानाम् । दिगुरुपि पात्राद्यन्तः क्रियाव्ययविशेषणश्चैये ॥ ५॥ "
दार्वादीनां नाम नपुंसकलिङ्गं भवति।इदं दारु काष्ठम्, अभं रुधिरं रक्त क्षतजम्, औषधं भैषजं, जलं तोयं पानीयं नीरं वारिक, धनुया कार्मुक कोदण्डम्, उदरं जठरं तुन्दम्, अजिरं मागणं, शिखरंशृङ्गं कूट, . बझामम्बरमंशुकं प्रावरणं, चीवरं चीरं भिक्षुपरिषानम् । पिच्छं बहम् । बिगुध समासः पात्रादिशब्दोत्तरपदः नपुंसकलिङ्गो भवति । क्रियाया अव्ययस्य च यो विशेषणशब्दः स च नपुंसकलिङ्गो भवति । उभावप्पैक्ये एकत्वे भवतः । त्रीणि पात्राणि समाहृतानि त्रिपात्रं, चतुष्पात्रं, त्रिभुवनं, चतुर्युगं, विपर्ष, विपणं, चतुष्पयं, त्रिरात्रम् । क्रियाविशेषणः। मृदु पचति, नीचं गच्छति, लघु आगच्छति । अव्ययविशेषणः। पुरस्ताद्रमणीयं. दिग्देशः काले वा। पुल्लिनिर्देशानामेव न रखते। तेन सचिननं पृच्छति, सबहुमानमामन्त्रयते।
-

Page #16

वामनीषालानुशासनं . . छाया सभा हूनां सङ्घ राजार्थराक्षसादीनाम् ।। भवने च तत्समासे बन्दैकत्वाव्ययीभावौ ॥६॥
येषां बहूनां समुदितानां सतां छाया भवति, तेषां सम्बन्धिनी छाया तैव सह समासे नपुंसकलिङ्गं भवति । शलभानां छाया शलअच्छायम, इषुच्छायं, धनुच्छायम् । बहूनामिति किम् ? । वृक्षस्यच्छाया वृक्षच्छाया वृक्षच्छायम् । नित्यं नपुंसकार्थमिदं वचनम् । तसमास इति किम् ? । शलभानां परमच्छाया । सभाशब्दः सड्ढे वाच्ये येषां च सहस्तैः सह समासेन नपुंसकलिङ्गो भवति । स्त्रीणां सभा स्त्रीसमं, ब्राह्मणानां सभा ब्राह्मणसभं सङ्घ इत्यर्थः । सभा राजार्थराक्षसादीनां भवने च । राजाभिधेयो येषांशब्दानां तेषां सन्बन्धिनी सभा भवने वाच्ये तैश्च सह समासे नपुंसकलिङ्गं भवति । इनस्य सभा इनसमम, ईश्वरसमें नृपतिसभं भवनं सङ्खो वा। राजार्थानामिति किम्?। राजशब्देन सह समासेऽपि न भवति । राजसभा, जगतुङ्गसभा। राक्षसादीनां राक्षसप्रकाराणां समा सङ्घ भवने च वाच्ये तत्समासे नपुंसकलिङ्गा भवति । राक्षसानां समा राक्षससभं, पिशाचसमं सड इत्यर्थः। राक्षससभं भवनम् । बन्दैकत्वाव्ययीभावौ । बन्दस्य यदेकत्वमेकवद्भावः स नपुंसकलिङ्गो भवति । पाणिपादं, मार्दङ्गिकपाणविक, हस्त्यश्वं, धवखदिरपलासं, शशहरिणम् , अहोरात्रौ । अव्ययीभावसमासश्च नपुंसकलिङ्गो भवति।अधिस्त्रि, उपबन्धु । पञ्चनदं,सप्तगोदावरं, शनैर्गङ्गम्, उन्मत्तगङ्ग, लोहितगङ्गम्, इत्यत्र यद्यप्यन्यपदार्थेऽव्ययीभावस्तथापि वाच्यवलिन भवति, अव्ययीभावसामर्थ्यात् ।
कृतषष्ठ्यन्तसमासे तदादिकथने झुपक्रमोपज्ञे । कन्योशीनरदेशे नाम्न्यव्ययपूर्वकश्च पथः॥७॥
उपक्रम्यत इत्युपक्रमः । “ अकर्तरि च कारके सज्ञायाम् (३-३-१९) ” इति कर्मणि धब् । उपज्ञायत इत्युपज्ञा । “आतबोपसर्गे (-३-१०६) इति कर्मण्येव लियाम । उपक्रमचोपज्ञा च षष्ठयन्तेन सह समासे कृते नपुंसके भवतः। तदादिकथने । तस्य उपक्रमस्य उपक्रम्यस्य च प्राथम्यकथने, तस्यायोपशाया उपज्ञेयस्य च प्राथ

Page #17

म्यकथने गम्यमाने । नन्दस्य उपकमाः नन्दोपकमाणि मानानि । नन्देन किल प्रथमं मानानि कृतानि । तथा पाणिनेरुपमा पाणिन्युपशमकालक व्याकरणम् । पाणिनिना प्रथमं कालाधिकाररहितं व्याकरणं कर्तुं शक्यमिति परिज्ञातम् । तथा चन्द्रोपज्ञमसंज्ञक व्याकरणम् । तदादिकथन इति किम् ? । देवदत्तोपक्रमः प्राकारः, यज्ञदत्तोपशोरयः । आयज्ञानमुपज्ञा । कन्थोशीनरदेशे नाम्नि । कन्याशब्दः कृतषष्ठयन्तसमासः नाम्नि गम्यमाने नपुंसकलिङ्गो भवति, सा चेत् कन्था उशीनरदेशे भवति । सौशमीनां कन्था सौशमिकन्यम्, आहरकन्यम् । नाम्नीति किम् ? । वीरणानां कन्था वीरणकन्या, वीरणरचितः कटः। उशीनरदेश इति किम् ?। दाक्षीणां कन्था, दाक्षिकन्था । ग्रामस्येयं संज्ञाऽस्ति, किन्तु उशीनरदेशे स ग्रामो न भवति । अव्ययपूर्वकश्च पथः । पथ इत्येष कृतसमासान्ताचप्रत्ययः अव्ययपूर्वकः स नपुंसकलिङ्गो भवति । कुत्सितः पन्थाः कापथम् । “ऋक्पूरग्धःपथामानक्षे (५-४७४)" इत्यच् प्रत्ययः । "नस्तद्धिते (६-४-१७४)" इति टिलोपः । “कापथ्यक्षयोश्च (६-३-१०४)" इति को कादेशः । विरूपः पन्थाः विपथं, दुपयम् । अव्ययपूर्वक इति किम् । जले पन्थाः जलपथः। कृतसमासान्तग्रहणं किम् ?|शोभनः पन्थाः सुपन्थाः । “न पूजनात् (५-४-६९)" इति समासान्तप्रतिषेधः। चशब्दाद्यथाप्राप्तं च पथशब्दस्य लिङ्गं भवति । हौ पन्थानौ समाहृतौ हिपथ, त्रिपथं, चतुष्पथमिति । द्विगुरपि पात्राचन्त इति नपुंसकत्वम् । न विद्यते पन्था यत्र स देशः अपथो देशः, साऽटवी अपथा, तइनमपथमिति वाच्यवत्परत्वाल्लिङ्गं भवति ।
भावेऽचित्रणकान्तोऽदन्तो हि समूहभावकर्मार्थः । धर्माद्धसारमित्राः स्वाङ्गदलन्यायसुहृदर्थे ॥८॥
भावेभिधेये यः शन्दो भवति अदन्तः स नपुंसकलिङ्गो भवति।। चकार श्यस्य स चित्, चिध नचाणब कम चिक्षणकास्ते प्रत्यया अन्तो यस्य स तथोक्तः तदन्यप्रत्ययान्तः भावे अकारान्तः नपुंसकलिङ्गो भव. तिमसितंछात्रस्य शोभनं भक्तं लब्धं सिहं करणं हरणम् । साराविणं सान्द्राविणमित्यत्र : शब्दे हुगती इत्येताभ्यां सम्पूर्वाभ्याम् "अभिविधौ भावानुण (३-३-४४) इति इनुष्यत्ययः। वृद्धिराबादेशः।"अणि

Page #18

वामनीवलिङ्गानुशासनं
तुम (५-४-१५)" इति तडितः अणू । आदिवृद्धिरनुस्वारः । "इनण्यनपत्ये (५-४-१५४)” इति प्रकृतिभावः । "अकुप्वाङ् (८-४-२)” इति णत्वम् । आसितव्यं, शयितव्यं, शयनीयं, स्थेयं, स्थातव्यम् । ईषदाढयंभवं दुराज्यं भवमित्यत्र "कर्तृकर्मणोख मूकृञोः ( ३-३-१२७ ) " इति खलूप्रत्ययः । “ अरुर्द्विषद्जन्तस्य मुम् ( ६-३-३७ ) " इति मुमागमः । देवभूयम् । “भुवो भावे ( ३-१-१०७)” इति क्यप । भावे चाकर्मकेभ्यः इत्यधिकृत्य तयोरेव कृत्यक्तखलर्था इति भावे विधानम् । अचिक्षणकान्त इति किम् ? । " एरच् (३-३-५६)” । चयः नयः । " आशिते भुवः करणभावयोः (३-२-४५)" इति खच् । आसितंभवो वर्तते । न इति नननोः सामान्येन ग्रहणात् "यजयाचयतविच्छप्रच्छरक्षो नङ् ( ३-३-९०)” । यज्ञः, यत्नः, विश्भः, प्रश्नः, रक्षः । याच्ञा तु दीर्घान्तत्वात् स्त्रीलिङ्गा भवति । "स्वपो नन् (३-३-९१)” । स्वमः । णन्त्यादः । "नौ ण च (३-३६०)” इत्यदो णप्रत्ययः । क । आखूनामुत्थानमाखुत्थो वर्त्तते । पिच्छ इत्यत्र च्छग्रहणाद्भावे कप्रत्ययः । अदन्त इति किम् ? । कारणा, हारणा, छिदा, भिदा, कृतिः, धृतिः, हृतिः । समूहभावकर्मार्थः । समूहः भावः कर्मचार्थोऽभिधेयं यस्य स तथोक्तः शब्दः अदन्तः नपुंसकलिङ्गो भवति । भैक्षं पादातम् । “भिक्षादिभ्योऽण् (४-२-३८)” इत्यणू प्रत्ययः । राजकं, राजन्यकम्, अश्वीयम् । भावार्थः । श्वेतत्वं श्वैत्यं, काष्र्ण्य, दार्व्यम् । "वर्णदृढादिभ्यः ष्यञ्च (५-१-१२३)” इति ष्यञ् । कर्मार्थः । ब्राह्मण्यम्, आधिपत्यम् । “गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च (५-१-१२४)" इति ष्यम् । सख्यं स्तेयम् । “स्तेनाद्यन्नलोपश्च (५-१-१२५)” इति यत् नलोपच । गौरवं लाघवं मार्दवम् । अदन्तेति किम् ? । ग्रामता, जनता, बन्धुता, सहायता, गजता, राजता, श्वेतता, रक्तता, ब्राह्मणता । अकारान्ता अमी समूहभावकर्माण्यभिघातुं समर्था नान्यथेति । प्रथिमा, श्रदिमा, गरिमा, लघिमा । "पृथ्व्यादिभ्य इमनिच् या (५-१-१२२)” इति इमनिच् । नान्तत्वात् पुल्लिङ्गता भवति । धर्म-अर्द्ध-सार-मित्र- इत्येते शब्दाः स्वाङ्ग-दल- न्याय्य- सुहृद्-इत्येतेष्वभिधेयेषु नपुंसकलिङ्गा भवन्ति । धर्मशब्दः धर्मसाधने योगादौ वाच्ये । इदं धर्मम् । "तानि धर्माणि प्रथमान्यासन (ऋग्वेद १- १६४-४३) । स्वाङ्ग इति किम् १। एष धर्मः सनातन इति । अर्द्धशब्दः दले। द्वयोः समप्रविभागे । इदमर्द्ध पिप्पल्याः अपिप्पली ।
I

Page #19

. .. इतिसमेतम् . अईहरीतकी । दल इति किम् । सोमस्या:सोमाई।अत्रापशब्द एकदेशवचनः । अत एव " अर्ध नपुंसकम् (२-२-२) " इत्येष समासो न भवति । सारशब्दः न्यायादनपेते । इदं साई न्याय्यम् । तथा “सारंच तत्सङ्गहश्च सारसङ्गहः" इति ।न्याय्य इति किम् ? । अयं सारः प्रधानम् । मित्रशब्दः सुहृदि सख्यौ । इदं मित्रं सखेत्यर्थः । मुहदिति किम् ? । अयं मित्रः रविः । मरुविशेषाभिधानत्वात् पुल्लिात्वं । मित्रशब्दस्य । शेषाणामदन्तत्वात् पुल्लिङ्गता।
कुहकं चिबुकं लिङ्ग क्रकचं बीजं ललाटशृङ्गाटम् ।। वटपिटलोष्टकरोटं पीठं पृष्ठं च कुठं च ॥९॥
कुहकादीनि नामानि नपुंसकानि भवन्ति । एषामप्यदन्तत्वात् पुल्लिङ्गं प्राप्तम् । इदं कुहकम् आश्चर्य, चिबुकं हनुः, लिङ्गं मेः चिहं च, क्रकचं करपत्रं, बीजमडुरं प्रकृतिः । ललाटं प्रसिद्धमेव । शृङ्गाट त्रिकोणं, वटं वटकं, पिटं पिटकं, लोष्टं मृत्पिण्डखण्डं, करोटं करोदकं, पीठं स्थापनम् । पृष्ठं प्रसिद्धमेव । कलं त्वद्गोषः, द्रव्यविशेषश्च ।
कुण्डाण्डमाण्डकारणशरणमृणषणमुष्णतीर्थोक्थम् ।। गुदद्वन्दकुसीदानि श्राद्धाने रत्नचिह्ने च ॥ १०॥
कुण्डादीनि नामानि नपुंसकानि भवन्ति । इदं कुण्डं प्रसिद्धमेव । अण्डं जन्तूनां कललाधारः । भाण्डं द्रव्यं भाजनं च, कारणं हेतुः, शरणं गृहावस्थानं तत्परता च, ऋणं देयद्रव्यं, क्षुणं विकलता,. उष्णमातपः, तीर्थ जलावतरणं पुण्यप्रदेशच, उक्थं सामवेदः, गुदं पायुः, वृन्दं सङ्घाता, कुशीदं विज्ञानं वणिज्यादि च, श्राई विधिपूर्वकं ब्रामणानां भोजनम् , अलमोदनानि । रस्नं प्रसिद्धमेव । चिह्न लिङ्गम् । '
रूपं तल्पं शिल्पं समीपकूर्पोडपान्तरीपाणि । .. बिम्बकुटुम्बे कुलमसिमेमयुग्मगुल्मं च ॥११॥ ..रूपादीनि नामानि नपुंसकानि भवन्ति रूपमाकृतिः, तल्पं शयनीयमदाराब, शिल्पं विज्ञानं समीपमासमता, कूपे झुबोर्मध्ये रोम, बहु प्लबः, अन्तरी जलमध्याभयं, बिम्बमाकृतिस्थानं, कुटुम्ब

Page #20

वामनीवल्लिामासनं . . भायर्यादिअनुमं गन्तव्यं, सिध्मं त्वद्गोषः, इध्य समित् , युग्मं युगलं, गुरुमं वीरत् व्याधिविशेषम। - किशलयशिशिरकुकुन्दरचामरकान्तारतीरदूराणि।
वैराक्षरान्तरोषरकिण्वशरावाणि दैवं च ॥१२॥ • किसलयादीनि नामानि नपुंसकानि भवन्ति । किसलयं पल्लवः, शिशिरस्तुविशेषः, कुकुन्दरं नितम्बस्थकूपकः, चामरं वालव्यजनं, कान्तारमटवी, तीरं तट, दूरं विप्रकृष्टम् । वैरं प्रसिद्धमेव । अक्षरमकारादिवर्णः, अन्तरं मध्यं, ऊपरं यत्रोतं न प्ररोहति, किण्वं सुरायाः कारणं, शरावं मृत्पात्रं, देवं पुराकृतं कर्म ।
कणिशं बडिशं पलिशं शीर्ष वर्ष च साहसं सबुसम् । पुण्याहं सुदिनाहं यकृपुरीतज्जगद्भुवनम् ।।.१३ ।।
कणिशादीनि नामानि नपुंसकानि भवन्ति । कणिशं शाल्यादीनां मञ्जरी, बडिशं मत्स्यग्रहणं, पलिशं झाटकविशेषः, शीर्ष मूर्खा, वर्ष वत्सरः, साहसं दुष्करं कर्म, बुसं धान्यमलः । पुण्यं च तत् अहश्च तत् पुण्याहम, तथा सुदिनाहं, "राजाहःसखिभ्यष्टच्(५-४-९१)” इति टच् प्रत्ययः । परवल्लिङ्गं बन्छे तत्पुरुषे च इति नपुंसकत्वे सिद्धेऽपि नियमार्थं वचनम् । अन्यशब्दपरस्य तत्पुरुषे अहःशब्दस्य कृतटच्प्रत्ययस्य नपुंसकत्वं न भवति, अन्तत्वात्पुल्लिङ्गं भवति । अहनी समाहृते ग्रहः, व्यहः, पश्चाहः, दशाहः, परमाहः, उत्तमाहः । यकृत कालिज, पुरीतत् अन्त्रं, जगत् लोकः, भुवनं स्वर्गः।
नीडं गृहशशपूर्वे स्थूणोणे गन्धमादनास्थ्यक्षि । सक्थ्यररिकशिपुजानु च कसेस्तोरणबिसार्द्धटचाहः ॥ १४ ॥
नीडादीनि नामानि नपुंसकानि भवन्ति । नीड कुलायः पक्षिणामावासः। गृहशब्दपूर्वः स्थूणाशब्दःशशपूर्वश्च ऊर्णाशब्दानपुंसके भवतः। गृहस्यूर्ण शशोर्णम् । गृहस्य स्थूणा शशस्योर्गेति परवल्लिात्वे प्रासे नपुंसकार्य वचनमिदम् । इदं गन्धमादन पर्वतविशेषः।अस्थि पञ्चमो पातुः। "रसासकांसमेदोस्थिमजगुकाणि धातवः" । इदमक्षि लोचनं, स

Page #21

वृत्तिसमेत
"
क्वि सक्थिकम् अररि कपाटः, कशिपु प्रासाच्छादनं, जनु जङ्घामध्यपर्व, कसेरु कन्दविशेषः, तोरणं भवनादीनां द्वारम् । इदं बिसं मृणालमूलम् । अर्कै टच् । अर्कात्परष्टच् यस्तदन्तशब्दः । अर्द्ध नाव इति विगृह्य “ अर्जाच ( ५-४-१००) " इति समासान्ते दचि कृते परवलिङ्गत्वे प्राप्ते नपुंसकार्यवचनमिदम् । अर्द्धनावम् । एवमर्द्धखारमित्यत्र " स्वार्याः प्राचाम् (५-४-१०१) " इति दचि कृते । इदमहः दिवसः । नान्तत्वात् पुलिङ्गे प्राप्ते वचनम् ।
इति नपुंसकलिङ्गं समाप्तम् ।
पुल्लिङ्गं स्नदुदन्तोऽपृचञ्क्यन्तोऽस्यगनदाब्धिकूपानाम् । स्वर्वज्रपरशुरथमखघनघृणिरदपुष्यवलतानाम् ॥ १५ ॥
पुल्लिङ्गमधिकृतं वेदितव्यम्, आ स्त्रीलिङ्गात् । सकार- नकार-अकारउकारान्तः शब्दः पुल्लिङ्गो भवति । संतः । अयमनेहाः कालः, दोर्बाहुः । नंतः । धन्वा निर्जलो देशः, प्लीहा व्याधिविशेष:, मूर्द्धा शिरः, मज्जा षष्ठो धातुः । अकारान्तः । नगः वृक्षः पर्वतश्च नरः, किन्नरः, पुरुषः, देव:, संचयः, चयः । उकारान्तः । तरुः वृक्षः, कारुः शिल्पी, वायुः मरुत्, सेतुः जलबन्धः, केतुः ध्वजः एवमादि । अन्तशब्दग्रहणाद्नामनोऽपि । महिमा महतो भावो, गरिमा गुरोर्भाव इति विगृह्य । अपूघञ्क्यन्तः । अपूघञ्किप्रत्ययान्तः शब्दः पुल्लिङ्गो भवति । भावेऽचिन्नकान्तो दन्तो हीति नपुंसकत्वे प्राप्ते अपघतयोः पुल्लिङ्गार्थं वचनम् । " ऋदोरप् (३-३-५७) " । दर: गरः प्रकरः लवः प्लवः भवः । घञन्तः। पाकस्त्यागः । अत्राप्घञ्ग्रहणं पूर्वनपुंसकलक्षणबाघनार्थम् । तेन अग्र सुनः यत्र काष्ठानि संस्थाप्य हन्यन्ते । "उद्धनोऽत्याधानम् (३-३-८०) इत्यपन्तो निपात्यते । "आङ्गि युद्धे (३-३-१३) " इत्यपू । आहवः रणम् । “ अपघनोऽङ्गम् (३-३-८१) " इति अपधनः हस्तः पादो वा । " मूत घनः (३-३-७७)” इति घन इति काठिन्यमित्यर्थः । संहननं संघातः, उपोद्घातः उद्घातः निघातः उत्पातः । मन्त्रणं मन्त्रः । निकित्यते ऽस्मित्रिति निकेत वेश्म । अलङ्करणमलङ्कारः आभरणं, क्लेशनं लेशः दुःखम् । सग्राम: युद्धम् । आदि: निधिः विधिः आधिः उपाधिः जलधिः अग्निः

Page #22

वामनीयलिशानुशासनं • . बालधिः असि-अग-नद-अब्धि-कूपानां नाम पुल्लिङ्गं भवति । अयमसिकरवालः खङ्गा, पर्वतः शैलः अद्रिः गिरिः। नदाभिधानम् । मिथा, उध्या, लौहित्यः । अधिः समुद्रः उद्वान् । अयं कूपः प्रधिः उदपानः । स्वर्नाम । अयं त्रिदिवः स्वर्गः। वज्रनाम । दम्भोलिः शतकोटि: पविः वज्रम् । वज्रशब्दस्त्वर्द्धर्चादिषु दृश्यते । तेन " स वाग्वजो यजमानं हिनस्ति यथेन्द्रः शत्रून स्वरतोऽपराधात् " तथा-"जान्वश्चितातिहिमलीमसशाटकानां
_ मित्रादपि प्रथमयाचितभाटकानाम् । पुत्रादपि प्रियतमैकवराटकानां]
वजं दिवः पततु मूर्ध्नि किराटकानाम् । इति परशुः छिदिः मिदिः, रथः स्यन्दनः चक्री, मखः यज्ञः अध्वरः वितानः , घनः जीमूतः पर्जन्या, घृणिः रश्मिा, रदः दशनः रदनः, पुष्यः तिष्यः सिध्यः, क्लतः कुशूल: धान्यकोष्ठकः।
ध्वनितरुविषमासासुरवर्णमरुत्पाणिनां विशेषाणाम् । धान्यानां रात्रो ह्यसमाहारे दुन्दुभिरनक्षे ॥ १६ ॥
ध्वनिनाम ध्वनिविशेषाणां च नाम पुल्लिङ्गं भवति । अयं ध्वनिः कलकलः कोलाहलः। ध्वनिविशेषाणां नाम । उदात्त: अनुदात्तः स्वरितः घेवतः। तरूवृक्षः।तरुविशेषनाम । तालस्तमालः रसालश्थतः आम्रः, अर्जुनः असनः, चन्दनः । विषनाम । हालाहलः मोहनः । मासविशे. षाणां नाम। शुचिः शुक नभस्यः । असुरनाम । दैत्यः । विशेषनाम । बलिः नमुचिः। शुचिः। वर्णविशेषः । श्वेतः नीलः लोहितः हरितः। मरुत् देवः। तविशेषः। इन्द्रः आदित्यः रविः अग्निः वहिः । मरुबायुयोच्यते । तेन तन्नाम विशेषश्च पुंसि भवति । मरुवातः । अपानः उदानः पवमानः व्यानः प्रमजनः । प्राणिनो नाम तविशेषाणां च नाम पुल्लि भवति । पिता माता जामाता नता, षण्डः वर्षधरः, सतिः अलि कपिः अहिः बकः कपोतः पारापतः अनडान् । विशेषनाम । दूतः पण्डितः कविः मुनिः यतिः ऋषिः विपबित् सुहृत् दुहेत्. शत्रुः सुता आर्यः राजा युवा राजन्यः । प्राणिन इत्येकवचननिर्देशाहनां

Page #23

. .. इपिसमेलम् प्राणिनां समेतानां यमाम तदनेन पुल्लिन भवति । इयं श्रेणिः शिल्पसमूहा, इयं परिक्त शिसमुदायः। धान्यानां यत्राम पुल्लितं भवति । शालिव्रीहिः तिला। रात्रिशब्दः समासान्ताच्प्रत्ययो गृखते। सोसमाहारे वर्तमानः पुल्लिङ्गे भवति । अहवरात्रिबेति विगृह्य "अहःसर्वेकदेशसङ्ख्यातपुण्याच रात्रेः (५-४-८७) " इति टच्यत्ययः। “यस्येति च (५-४-१४८)" इति टिलोपः। “अहोरात्राविमौ पुण्यौ" सर्वरात्रः पूर्वरात्रः मध्यरात्रः वर्षारात्रः दीर्घरात्रः । समाहार इति किम् ? अहोरात्रं विरात्रं त्रिरात्रं पञ्चरात्रम । विगुरपि पात्राद्यन्त इति नपुंसकता। दुन्दुभिरनक्षे । दुन्दुभिशब्दः अनक्षेऽभिधेये पुल्लिङ्गो भवति । दुन्दुभिः भेरीविशेषः विषं चोच्यते-अनक्ष इति किम् ? । इयं दु. न्दुभिः अक्षम्-उक्तं च-" दुन्दुभ्या किल तत्कृतं पतितया यद्रौपदी हारिता"। अन्थिकलिकेलिबलिगिरिदृतिराशिं च मौलिकुक्षिपाण्यङि। अञ्जलिहाहाहूहूसङ्केतवातपोतपताः ॥ १७ ॥
प्रन्थिप्रभृतयः शब्दाः पुल्लिङ्गा भवन्ति । अयं ग्रन्थिः प्रसिद्ध एव । कलिः कलहः युगं च,केलिः परिहासः,बलिः उपहारः, गिरिः कन्दुकः,दृतिः चर्ममयो जलाधारः, राशिः पुनः। चशब्दः प्राण्यङ्गामाण्यङ्गयोर्विभागाथः । तेनेह ग्रन्थ्यादिपठितो वलिशब्दोऽप्राण्यङ्गः पुल्लिङ्गो भवति ।प्राण्यअस्तु स्त्रीलिङ्गो भवति । इयं वलिः वली । मौलिः शिरश्चूलिका इति । कुक्षिराहाराधारः, पाणिः हस्तः, अडिः पादः, अञ्जलिः करविन्यासः । हाहाहू गन्धर्वो । सङ्केतः प्रसिद्ध एव । व्रातः सङ्घाता, पोतः यानपात्रं, पुतः स्फिक। सङ्केतादीनां तान्तत्वान्नपुंसकत्वं प्राप्तम्। पुल्लिङ्गार्थ वचनम् ।।
स्तनवातायनहायनजनौदनाभिजनफेनवेमाश्म । श्लेष्मोष्मपाप्मयक्ष्मात्मवर्धमेद्राश्च मन्त्रयुताः ॥ १८ ॥
एते स्तनादयः पुल्लिङ्गा भवन्ति । अयं स्तनः कुचः, वातायनो गवाक्षः, हायनः संवत्सरः, जनः लोकः, ओदनः तण्डुलपाका, अभिजनः कुलीनता, फेनः जलविकारः, वेमा तन्तुवायोपकरणः, अश्मा पापाणा, श्लेष्मा कफा, ऊष्मा उष्णत्वं, पाप्मा पाप, यक्ष्मा क्षयरोगा,

Page #24

वामनीनुशासनं.
आत्मा जीवः, वर्धः चर्मतन्तुः, मेद्रः शेषः, मन्त्रः उकारादिवर्णरचना । स्तनादीनां नान्तत्वात्, वेमादीनां मन्नन्तत्वात्, वर्धादीनां हल्पूर्वरान्तत्वात्, नपुंसकत्वं प्राप्तम् ।
२४
गतsaटो निकाय्योऽथाच्छादपटस्तथोत्तरासङ्गः । नूपुरहारकलापा रैकोशस्वार्थविभवाश्च ।। १९ ।।
गर्त्तादयः पुलिङ्गा भवन्ति । अयं गतः प्रसिद्ध एव । अवटः श्वभ्रं, निकाय्य: गेहम्, अयमाच्छादनपटः । उत्तरासङ्गः वस्त्रम्, नूपुर: हारः कलापः आभरणजातिः । राः धनं, कोश: निधिः, स्वः वित्तम्, अर्थः विभवः । चशब्दः पादपूरणार्थः ।
बहवश्च सक्तुवल्वजदारालाजाऽसुगृहा दशा वास्त्राः । नायन आदि जनाः पराणि व्रणयुगपदा ||२०|| न एते शब्दाः पुल्लिङ्गा भवन्ति । चशब्दाद्बहवश्च भवन्ति । इमे सक्तवः यवचूर्णः । इमे वल्वजाः वीरणरचितकटः । इमे दाराः भार्या लाजा असु इति पृथकूपदकरणात्तत्पर्यीयस्यापि पुंस्त्वं बहुत्वं च भवति । इमे लाजा अक्षता, इमे असवः प्राणाः । इमे गृहा गेहम् । अर्द्धर्चादित्वादिदं गृहं गृहे गृहाणि । इमे दशाः वस्त्रस्यावयवभूताः । वास्ना इति किम् । इयं दशा वयोऽवस्था । नाडी-अनस्-आदि-जनाप इत्येतेभ्यः पराणि व्रण-युग-पद- अङ्ग - इत्येतानि नपुंसकानि सन्ति पुल्लिङ्गानि भवन्ति । नाडीव्रणः, अनोयुगः शकटयुगं, जनपदः देशः, अपाङ्ग कटाक्षः । एतत्पराणीति किम् ? । शिरोव्रणं शिरोव्रणः, कलियुगं, वस्त्रयुगम्, गोष्पदम्, आस्पदम्, उत्तमाङ्ग, वराङ्गम् । व्रणं व्रणः युगं पदमङ्गम् । रान्तं चेति शब्दान्नपुंसकता युगादीनाम् । मलखलकपोलकम्बलचषालकल्लोलकालकीलगलाः । तरलप्रवालतण्डुलकललोपलतूलफालपूलनलाः ॥ २१ ॥
·
मलादयः शब्दाः पुल्लिङ्गा भवन्ति । अयं मलः प्रसिद्ध एव । खलः पिण्याकः । मलशब्दसाहचर्यात् खलशब्दो यः मलवाची स पुल्लिङ्गले भवति । अन्यार्थस्य तु यथाप्राप्तमेव लिङ्गं भवति । इदं खलं धान्यमईन

Page #25

. . . वृश्चिसमेतम् . भूमिः, अयं खलो दुर्जनः, कपोल: गण्डा, कम्बलः ऊर्णामयं प्रावरणं, पाल: यूपकटकं, कल्लोला वीचिः, कालः त्रुव्यादिलक्षणा, कील: कीलनद्रव्यं, गलः कण्ठः, तरला हारमध्यमणिः, प्रवाल अङ्गुर, तण्डुलः फलान्तः कणा, कलला शुक्रशोपितसमवायः, उपलः पाषाणः, तूलः अर्कादीनां फलान्तर्वस्तु, फाल: अयोमयो गोलः, समन्ततो वृतः, 'पूलस्तृणसातः, नलः तृणविशेषः।
पुलिङ्गाधिकारः समाप्तः। स्त्रीलिङ्गं योनिमतां प्राग्दीर्घान्त उदितोऽप्यनुक्त इह । द्रुहलिल्लिदंतदीधितिजात्याजिद्रदाविदछर्दिः ॥ २२ ॥
स्त्रीलिङ्गमधिकृतं वेदितव्यमा विषकुलिशसंशब्दनादिति । योनिमताम् । योनिर्भगः वदतां प्राणिनां यदर्भिधानं तत् स्त्रीलिङ्गं भवति । इयं माता जननी, इयं स्वसा भगिनी, दुहिता सुता, ननान्दा भर्तृभगिनी, याता देवरभार्या, दनुर्दानवमाता, कडूः नागमाता, दितिदैत्यमाता, योषित् युवतिः, स्त्री भार्या, जाया पत्नी । प्राग्दीर्घान्तः। शन्दःप्राक् पूर्वस्मिन् उदितोऽपि कथितोप्यन्यलिङ्गः स्त्रीलिङ्गोभवति। इयं शमी शिंशपा रोहिणी । तरुविशेषत्वात्पुल्लिङ्गमुक्तम् । द्राक्षा तिन्तिडिका फलजातित्वापुंसकत्वं प्राप्तम्। मल्लिका मालती केतकी । कुसुमजातित्वादेषां नपुंसकत्वमुक्तम् । मक्षिका यूका पिपीलिका । प्राणित्वात्पुंस्त्वमुक्तम् । तथापि दीर्घान्तत्वादनेन स्त्रीत्वं भवति । अन्तशब्दग्रहणादनानोपि दीर्घान्तस्य स्त्रीत्वं भवति । व्यावक्रोशी व्यावहारी व्याववर्ची वर्तते । "कर्मव्यतिहारे गच् स्त्रियाम् (३-३-४३)” इति गच् । “णचः स्त्रिया- . म" (५-४-१४)इति तदन्तस्य "टिड्डाणपू० (४-१-१५) ” इति की। गोत्रा गोसमूहः, रथकव्या, खलिनी। "इनित्रकव्यचश्च(४-२-५१) इति समूहे प्रत्ययाः।अनुदितोऽपि।दया करुणा, लीला विलासः, माला सक्, इयं नौोणी । चौः यावी याव इति गगनार्थो चोशब्दो विद्यते । प्रागिति किम् ? । कीलालपाः ग्रामणीः, यवलुः पुरुष इत्यादौ नित्यं स्त्रीत्वं माभूत् । अत्र हिवाच्यवदनेकलिझार्थो भवति। वक्ष्यति तत्परं लक्षणमने. न न बाध्यते । अनुक्त इह दुहलिल्लिदन्त । इहास्मिन् लिङ्गानुशासने या

Page #26

वामनीयलिकानुशासनं . न उक्तः अन्यलिङ्गः स दुशब्दान्तः हलन्त इदन्तः लित्प्रत्ययान्तशब्दः स्त्रीलिङ्गो भवति । इयं ददुः स्वग्दोषः, शतछः नदी । अनुक्त इति किम् । हरिद्वः तर, सितगुः अब्धिः, शतगुः नदः । हलन्तः । इयं त्विट् दीसिः, विमुद् शीकरः, समित् इध्म, वीरुत् गुल्मम् । इदन्तः । खचिः तेजः, धूलिः पांसुः, द्विः पाकघहनी, वेदिः यागार्थ भूमिरचनाविशेषः, अहन्तिनम् । लित्। तल्-प्रत्ययान्तः । ग्रामता जनता । अनुक्त इति किम् ? । अनडान् विपश्चित् सुकृत् कविः मुनिः हरिः गिरिः। अन्तशब्दग्रहणादियं भक्तिः कृतिः लब्धिः सिद्धिरित्यादि। प्राङ्ग्रह गनिवृत्त्यर्थमिह ग्रहणम् । तेन परत्रापि यत्रोक्तमन्यलिङ्गं तत् स्त्रीलिङ्गं भवति । अन्यथा अनेकलिङ्गार्थस्य स्त्रीत्वं प्रामोति । दीधितिः रश्मिः, जातिः कुसुमविशेषः, इयमाजिः रणम्, इयं दरत् हृदयम्, इयं यौःस्वर्गः गगनं च, इयं विट् पुरीषम् , इयं छर्दिः वान्तिः , छर्दिः.......... भवति । वैश्यार्थस्तु पुल्लिङ्ग एष । अयं विट् वैश्यः ।
भावाःपूरुडुकाकुप्रियङ्गुहृत्स्नायुरज्जुचञ्चुतनुः । बहवश्व समासिकतावर्षाप्सुमनोजलौकसोऽप्सरसः ॥ २३ ॥
एते भासादयः शब्दाः स्त्रीलिङ्गा भवन्ति । इयं भाः कान्तिः, इयं बाः बारम्, इयं पू: पुरम्, इयमुडः भम् । बारपुरुडशब्दानां नपुंसकत्वं प्राप्तम् । इयं काकु: उच्चारणविशेषः। हृद् हृदयं, स्नायुः शरीरान्तर्वद्रः, रज्जुबन्धनद्रव्यं, चञ्चुः पक्षिणां तुण्डं, तनुः शरीरम् । उकारान्तत्वात्पुंस्त्वं प्राप्तम् । बहवश्व । इमाः समाः वर्षम्, इमाः सिकता वालुका, वर्षा ऋतुविशेषः, इमा आपः जलं,सुमनसो देवाः । बहव इति किम्।। सुमनः पुष्पम् । जलौकसः रक्ताकर्षप्राणी । अप्सरसः देवयोषित् । पृथगुपन्यासात् इयमप्सरा इत्येकवचनमपि ।।
इति स्त्रीलिङ्गाधिकारः समाप्तः । विषकुलिशकलत्राणि त्रिविष्टपात्रे नपुंसके पर्व । प्रसवाश्ववडववाक्छेदगरदुचाखेधसः पुंसि ॥ २४ ॥
एते विषादयः पुलिङ्गा भवन्ति । कुलिशं वजम्, इदं कलत्रं भार्या, त्रिविष्टपं स्वर्गः, अनं मेघः । इदं पर्वानान्तत्वात् पुंस्त्वं प्राप्तम्।

Page #27

वृत्तिसमेतम्
प्रसवः कुसुमम्, इमौ अश्वडवौ इमे अश्ववडवाः, अभ्वाश्च वडवाति इन्छे कृते परवल्लिङ्गप्राप्तिः भवति । अनुक्रान्तो वाकोऽनयाऽनेन वा नपुंसके "वा अनुवाकः इत्यत्र " अकृर्त्तरि च कारके सज्ञायाम् ( ३-३-१९ ) ” इति नपुंसके घञ् कुर्वन्ति । तदुभयथा अयं छदः पर्णम्, अयं गरुत् पिच्छम्, अयमुच्चारः पुरीषं, "मातुरुवार एव सः " इति यथा ''''''तम् ।
विंशत्याद्येकार्था स्त्रियां तु नित्यं नपुंसकेऽदन्ता । सङ्ख्या शतादिरिष्टा द्वित्याद्यर्थे च सङ्ख्यायाम् || २५ || विंशत्याचा सङ्ख्या एकार्था भवति एकवचनान्ता प्रयुज्यते । सङ्ख्येये यां च वर्तमाना । विंशत्या पुरुषैः कुटुम्बेर्वा । एवं त्रिंशत् चत्वारिंशत् पञ्चाशत् षष्टिः सप्ततिः अशीतिः नवतिः । अदन्ता शतादिसङ्ख्या नित्यं नपुंसके भवति । शतं पुरुषाः प्रियः कुलानि । एवं सहस्रम् अयुतं नियुतम् । अदन्तेति किम् ? | इ इयं कोटी, अयं शङ्कः सङ्ख्या । इष्टेतिग्रहणं छन्दःपूरणार्थम् द्वित्वाद्यर्थे च सङ्ख्यायाम् । विंशत्याद्यां शताद्या च सा सख्यायां वर्त्तमाना द्वित्याद्यर्थे भवति । च शब्दादेकार्था च भवति । पुरुषाणां विंशतिः विंशती तिस्रो विंशतयः, पुरुषाणां शतं द्वे शते श्रीणि शतानि । एवमादि ।
क्षा,
,
स्त्रीलिङ्गनपुंसकयोरानन्तोत्तरपदो द्विगुश्चार्चिः । षष्ठ्यादिपदाच्छायाशालासेनासुराः सनिशाः ॥ २५ ॥
आकारान्तमनन्तं चोत्तरपदं यस्मिन् द्विगौ स तथोक्तो द्विगु: समासः स्त्रीलिङ्गे नपुंसके च भवति । पञ्चखगाः समाहृताः पञ्चखद्वी पञ्चखम् । “हस्वो नपुंसके (१-२-४७)" इति ह्रस्वः । दशमाली दशमालम् । अनन्तोत्तरपदः । पञ्चतक्षी पञ्चतक्षम् । अत्र वक्तव्यादेव नकारलोपः । अनो नलोपश्च । शतराजी शतराजम् । अर्बिश्व स्त्रीनपुंसकयोर्भवति । . इयमर्चिः इदमर्चिः । षष्ठ्यादिपदाच्छाया । षष्ठ्यन्तं पूर्वपदं यस्याश्च्छायायाः सा स्त्रीलिङ्गे नपुंसके च भवति । वृक्षस्य च्छाया वृक्षच्छायं वृक्षछाया, पर्वतच्छाया पर्वतच्छायम् । पक्षे नपुंसकत्वं विधीयते । तथा
३

Page #28

वामनीयलिङ्गानुशासनं . . षष्ठ्यादिपदाः । शालासेनासुरानिशाशब्दाः स्त्रीलिङ्गमपुंसकयोर्भवन्ति । गोशाला गोशालं, क्षत्रियसेना क्षत्रियसेनं, यवसुरा यवसुरं, भूतनिशा भूतनिशम्।
पुलिङ्गस्त्रीलिङ्गा मरीचिमणियष्टिमुष्टियोन्याणिः । त्रुटिमषिपाटलिशाल्मलितरणिश्रोण्यूमयो बस्तिः ॥२६॥
एते मरीच्यादयः शब्दाः पुल्लिङ्गाः स्त्रीलिङ्गाश्च भवन्ति । अयं मरी. चिः इयं मरीचिः रश्मिः, अयं मणिः इयं मणिः माणिक्यम् , अयं यष्टिः इयं यष्टिः अवष्टम्भनदण्डः, इयं मुष्टिः अयं मुष्टिः अङ्गुलिसङ्को. चः, अयं योनिः इयं योनिः प्रसिद्ध एव, अयमाणिः शकटकीलिका, अयं त्रुटि: इयं त्रुटिः काललेशः, अयं मषिः इयं मषिः । एवं पाटलिः शाल्मलिः तरणिः श्रोणिः नितम्बः ऊर्मिः बस्तिः।
अरणीषुधीषुतिथयः समृत्यु कर्कन्धुबाहुकण्डु तथा । संज्ञा बहुलं वाच्यवदशरन्नित्यं ह्यनेकलिङ्गार्थः ॥ २७ ॥
अरण्यादयः शब्दाः पुल्लिङ्गस्त्रीलिङ्गा भवन्ति । अरणिः अग्निमन्धनकाष्ठम् । एवमिषुधिः भस्त्रा । क्यंतत्वात्पुंस्त्वं प्राप्तम् । इषुः शरः। तिथिः प्रतिपदादिषु । कर्कन्धुबाहुकण्डुशब्दाः सह मृत्युशब्देनोभयलिङ्गा भवन्ति । अयं कर्कन्धुः बदरीकं दुःपाकस्थानं, बाहुर्भुजः, कण्डुर्गात्रघर्षणे । वाच्यवत् ।वाच्यमभिधेयं यल्लिङ्गं संज्ञायाः तेन तुल्यं संज्ञाशब्दो बहुलं भवति । शरयुः....." । श्रीकण्ठो नाम देशः, मालयको नाम देशः, मथुरा नाम नगरी, कन्यकुब्जं नाम नगरम् । ........"शार्दूलविक्रीडितम् । उपचित्रकम् । पदचतुरुद्धं नाम वृत्तम् । केषांचित् न भवति। वरेन्द्राः तीरभुक्तिर्नाम देशः । कौङ्कणं कश्मीरं नाम देशः । शालुकिनी लिङ्गाषाढी नाम ग्रामः। तैलावटं श्रीभवनं नाम ग्रामः।मालिनी स्रग्धरा आपीडः पणव इति नाम वृत्तम् । कचिवचनव्यत्ययः । गोदौ नाम हृदौ तयोरदूरभवो ग्रामः गोदौ ग्रामः । पञ्चालो नाम देशः । खलतिक नाम वनानि, खलतिकस्य पर्वतस्यादूरभवानि । कचिल्लिङ्गवचनव्यत्ययः। वर णानामदूरभवं नगरं वरणा: नगरम् । अशरनित्यं धनेकलिङ्गार्थः। नएकमने लिझमर्थोऽभिधेयं यस्य शब्दस्य स वाच्यवति, नित्यं शरदं.

Page #29

वृत्तिसमेतम्
१९
effeवा । क्षीरं पिवतीति क्षीरपाः स्त्री ना कुलं वा । एवं ग्रामणीः यवलूः । अयं काष्ठभित् कुठारः, इयं काष्ठभित् वासी, इदं काष्ठभित् करपत्रम् । आत्मंभरिः पुरुषः, आत्मंभरिः स्त्री कुटुम्बं वा, दाक्षिः पुमान् स्त्री कुलं वा । श्रीमान् पुमान्, श्रीमती स्त्री, श्रीमत् कुलं, धर्ममनाः पुमान्, स्त्री कुलं वा, शुद्धमतिः ना स्त्री कुलं वा, सना, सा स्त्री, तत् कुलम् । द्वौ नरौ, द्वे स्त्रियौ, द्वे कुले । श्वेतः पटः, श्वेता पटी, श्वेतं वस्त्रम् । अयं सिन्धुः अब्धिः, इयं सिन्धुः, अयं गौ रश्मिः इयं गौः भूमिः अयं किष्कुः इयं कुष्कुः वितस्तिः हस्तः, अयं करेणुः हस्ती हस्तिनी वा । शरदिति किम् ? । इयं शरत् ऋतुविशेषः वर्ष च । हलन्तत्वात् स्त्रीलिङ्गमेव भवति । नित्यग्रहणं बहुलनिवृत्त्यर्थम् ।
"
स्वत आमलकबिभीतकतटभल्लातकहरीतकास्त्रिषु ति (हि) । डन्यन्ताः स्त्रियामथान्ताः शृङ्खलसविषाणनखरखल्लूराः॥२८॥
एते आमलकादयः शब्दाः, स्वत एवं नाभिधेयवशात्, त्रिष्वपि लिङ्गेषु भवन्ति । स्त्रियां ङीपूप्रत्ययान्ता भवन्ति । आमलक: आमलकी आमलकं, बिभीतकः बिभीतकी विभीतकं, तटः तटी तटं, भल्लातकः भल्लातकी भल्लातकं, हरीतक: हरीतकी हरीतकम् । शृङ्खलादयः शब्दाः स्त्रियामथान्ताः आकारान्ता भवन्ति । शृङ्खलः शृङ्खला शृङ्खलं, विषाणः विषाणा विषाणं, नखरः नखरा नखरं, वल्लूरः बल्लूरा बल्लूरम् ।
परवल्लिङ्गं द्वन्द्वे तत्पुरुषे च द्विगौ हि वाच्यमिव । अर्थान्ते च प्राद्यलमापन्नप्राप्तप्पूर्वे च ॥ २९ ॥
इन्द्रे समासे यत् परपदे लिङ्गं समासेऽपि तद्भवति । इमौ मयूरीकुकुहौ, इमे कुक्कुटमयूर्यो, इमे न्यग्रोधशिशपे, इमौ शिशपान्यग्रोधौ । तत्पुरुषे च । यत् परपदे लिङ्गं तत् समासेऽपि लिङ्गं भवति । अर्द्ध पिपल्या अर्द्धपिप्पली, अर्द्धहरीतकी, राजपुरुषः, राजदारिका, नीलोस्पलम् । द्विगौ हि वाच्यमिव । द्विगौ हि समासे वाच्यमिव लिङ्गं भवति । असमाहारार्थ आरम्भः । पञ्चसु कपालेषु संस्कृतः पुरोडाशः पञ्चकपालः, दशकपालः । परवल्लिङ्गत्वं प्राप्तम् । अत्र अर्थान्ते च तत्पुरुषे वाव्यमिव लिङ्गं भवति । ब्राह्मणार्थ ओदनः ब्राह्मणार्था शिखरिणी,

Page #30

वामनीयलिङ्गानुशासन ब्राह्मणार्थ पक्कानमिति। प्रादि-अलम्-आपन्न-प्राप्त-पूर्वे च तत्पुरुषे वाच्यमिव लिङ्गं भवति । निर्गतः कौशाम्ब्याः निःकौशाम्बिः नि:खट्दः, अतिनु काष्ठम् । परवल्लिङ्गं प्राप्तम् । अलं जीविकायै अलंजीविकः पुरुषः, आपनो जीविकाम आपन्नजीविकः, एवं प्राप्तजीविकः ।
दृश्यन्तेऽर्द्धर्चाद्याः नपि पुंसि च शङ्खपद्मसम्भोजे । भूतो ग्रहेऽथ लवणे सैन्धवमित्यनुदितं जनाज्ञेयम् ॥ ३०॥
अर्डर्चप्रभृतयः शब्दाः नपि पुंसि च दृश्यन्ते । इदमर्डर्चम् । अईर्चः । अर्द्धमृच इति विगृह्य “ऋक्षरब्धःपथामानक्षे (५-४-७४)" अप्रत्यये कृते परवल्लिङ्गत्वं प्राप्तम् । एवं गोमयः कषायः कार्षापणः कु. तपः कपाटं गृहः वज्रः अन्धकार इत्यादयः । दृशिग्रहणं प्रयोगानुस्मरणार्थम् । शङ्खपद्ममम्भोजे । शङ्खपद्मशब्दौ अम्भोजे जलजे वाच्ये नपुंसके पुंसि च भवतः । इदं शङ्खम, अयं शङ्खः । इदं पद्मम् , अयं पनः । अम्भोज इति किम् ? । अयं शङ्खः अयं पद्मः निधिः।भूतो ग्रहे। भूतशब्दः ग्रहे पिशाचे वाच्ये उभयलिङ्गो भवति। इदं भूतम्, अयं भूतः पिशाचः। ग्रह इति किम् ? । एतानि भूतानि पृथिव्यादीनि । भूतः पुरुषः, भूता स्त्री, भूतं कुलम् । अथ लवणे सैन्धवम् । लवणेऽभिधेये सैन्धवमित्येतनाम उभयलिङ्गं भवति।इदं सैन्धवम् , अयं सैन्धवः, लवणम् । लवण इति किम् ? । मैन्धवः अश्वः, सैन्धवी स्त्री, सिन्धौ भवमिति विग्रहः । नित्यं पुल्लिङ्गानां यो नपुंसके प्रयोगो दृश्यते, यश्च नित्यं नपुंसकानां पुल्लिङ्गे प्रयोगो दृश्यते, स अर्द्धर्चादित्वाद्रष्टव्यः । इत्यनेन प्रकारेण यन्मया न उदितं न कथितं तज्जनाविशिष्टलोकात् ज्ञेयमवगन्तव्यमिति।
व्याडिप्रणीतमथ वाररुचं सचान्द्रं
जैनेन्द्रलक्षणगतं विविधं तथाऽन्यत् । लिङ्गस्य लक्ष्म हि समस्य विशेषयुक्त
मुक्तं मया परिमितं त्रिदशा इहार्याः ॥ ३१ ॥

Page #31

वृत्तिसमेतम् अव्यापि संशयि गतार्थमनिष्टसङ्गि
लिङ्गानुशासनमिहाज्ञतया मया. यत् । प्रोक्तं हि किञ्चिदविचार्य तदार्यवः
संस्कार्यमस्ति यदि कार्यमुतावधीर्यम् ॥ ३२ ॥ लिङ्गानुशासनमिदं कृतमुन्नतेन
शुभैर्गुणैः कविहितं भुवि वामनेन । बुद्धवाऽखिलं विमलशब्दगतप्रमेयं नातः परं शुभतरं स्फुटमस्ति लोकाः॥ ३३ ॥
इति लिङ्गानुशासनवृत्तिः समोसा।
संवत् १२७३ श्रावणवदि ८ रवौ लिंङ्गवृत्तिपुस्तका लिखितेति ।

Page #32


Page #33
APPENDIX I QUOTATIONS IN VAMANA'S LINGANUSASANA कयेव भारती यस्य p. 2 (Harshacharitra I-9) यक्रियायुक्ताः प्रादयस्तं प्रति गत्युपसर्गसञ्जका भवन्ति p.2 (Mahabhashya on 1-4-60) प्रोषितार्यमणं मेरोरन्धकारस्तटीमिव P. 4.(Sisupalavadha II-39) तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् p. 8 (Rgveda I-166-43) रसासूक्ष्मांसमेदोऽस्थिमजशुक्राणि धातवः p. 80 (Occurs in Vaghb hata too) एष धर्मः सनातनः (Occurs also in the Uttararamacharitra V-22) मातुरचार एव सः / (Mahabharata 5-4516) स वाग्वजो यजमानं हिनस्ति यथेन्द्रः शत्रून् स्वरतोऽपराधात् p. 12(Mahabhashya) [ जात्यग्नितातिहि (रि ?) मलीमसशाटकानां मित्रादपि प्रथमयाचितभाटकानाम् / पुत्रादपि प्रियतमैकवराटकानां ] वज्र दिवः पततु मूर्ध्नि किरटकानाम् // p. 12 दुन्दुभ्या किल तत्कृतं पतितया यद्रौपदी हारिता p. 16 अहोरात्राविमौ पुग्यौ।