Kavi Kaustubh

Author(s): Rajasthan Puratan Granthmala
Publisher: Rajasthan Puratan Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003431/1

Page #1

पाउस्मान पुरातन गरमाला
प्रधान सम्पादक-फतहसिंह, एम. ए., डी. लिट्. [निदेशक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर ]
ग्रन्थाङ्क ५
रघुनाथ-मनोहर-प्रणीतः
कविकौस्तुभः
DOMA
0
प्रकाशक
राजस्थान राज्य संस्थापित राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान
जोधपुर ( राजस्थान )
cation neernationalN ORIEN Fond Vaterersona vse OnITUTE, JODHPV Rainelibrary.org

Page #2

राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला
प्रधान सम्पादक - फतहसिंह, एम. ए.,
डी.लिट्.
[ निदेशक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर ]
त्ति ५००
ग्रन्थाङ्क ६५
रघुनाथ-मनोहर-प्रणीता
कविकौस्तुभः
जोधपुर ( राजस्थान )
AJASTHAN ORIENTAL RESEARCH INSTITU
१९६८ ई०

प्रकाशक राजस्थान - राज्य संस्थापित
राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान

Page #3

राजस्थान पुरातन गत्यमा
राजस्थान राज्य द्वारा प्रकाशित सामान्यत: अखिलभारतीय तथा विशेषतः राजस्थानदेशीय पुरातन संस्कृत, प्राकृत, अपभ्रंश, हिन्दी, राजस्थानी आदि भाषानिबा
विविधवाङ्मयप्रकाशिनी विशिष्ट-ग्रन्थावली
प्रधान सम्पादक
फतहसिंह, एम. ए., डी. लिट. निदेशक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर
रघुनाथ-मनोहर-प्रणीतः
कविकौस्तुभः
प्रकाशक
राजस्थान राज्याज्ञानुसार निदेशक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान
जोधपुर ( राजस्थान ) १९६८ ई.
भारतराष्ट्रीय शकाब्द

Page #4

प्रधान संपादक का वक्तव्य
प्रस्तुत पुस्तक तत्कालीन-संचालक श्री मुनि जिनविजय द्वारा संभवतः सन् १९५१ में मुद्रित होने के लिए प्रेस में भेजी गई थी परन्तु अनेक कारणों से इसका प्रकाशन अभी तक नहीं हो सका था। अतः इस विलम्बित प्रकाशन के लिए क्षमा याचना करता हुना, इस ग्रन्थ को सुविज्ञ पाठकों के समक्ष उपस्थित करते हुए मैं सन्तोष का अनुभव करता हूँ ।
इस ग्रन्थ के अन्त में स्वर्गीय प्रोफेसर पी. के. गोडे द्वारा लिखित टिप्पणियों, परिशिष्टों तथा ग्रंथकार-परिचय को अंग्रेजी भाषा में 'पूना प्रोरियन्टलिस्ट' से उद्धृत किया गया है, जिसके द्वारा 'कविकोस्तुभ' एवं उसके रचयिता 'रघुनाथमनोहर' के विषय में पर्याप्त जानकारी मिल जाती है ।
१६ पृष्ठों में समाप्त इस कृति का परिचय सर्वप्रथम श्री गोडे द्वारा ही विद्वज्जगत् को कराया गया। यह ग्रन्थ काव्यशास्त्र के एक बहुत छोटे अंश को अपना लक्ष्य बनाकर प्रकट हुना है; केवल वाक्य-दोषों और पद-दोषों का निरूपण करना ही लेखक को अभीष्ट है । इस सीमित क्षेत्र में लेखक ने पर्याप्त सफलता प्राप्त की है। प्रत्येक दोष के चुने हुए उदाहरण देकर लेखक ने साहित्य के विद्यार्थियों के लिए उपादेय सामग्री प्रस्तुत की है । लेखक ने पूर्वाचार्यों द्वारा वर्णित काव्यदोषों को संक्षेप में गिनाने के पश्चात्, उनको वाक्य-दोषों और पद-दोषों में विभाजित करके, प्रत्येक प्रकार का पृथक्-पृथक् सरल और रोचक ढंग से विवेचन किया है। प्रत्येक दोष को छन्दोबद्ध व्याख्या-स्वरूप दोष का सोदाहरण लक्षण प्रस्तुत करके विभिन्न काव्य-ग्रन्थों से अपने कथन की सम्पुष्टि के लिए अनेक उद्धरण भी प्रस्तुत किये हैं। इस प्रसंग में विशेष उल्लेखनीय बात यह है कि लेखक ने अपनी रचना के दोष भी उदाहरण-स्वरूप उपस्थित किये हैं, जैसा कि निम्नलिखित उद्धरण से स्पष्ट हैक्रमेण वाक्यदोषानाह(१) छन्दोभ्रष्टादि-व्याख्या यथा
हीनं यद्वृत्तं भेदेन छन्दोभ्रष्टं स्मृतं यथा । नवजलधरनिभो राजते नन्दनन्दनः ।।७।।

Page #5

[ २ ]
अत्र छन्दसि मद्विरचितछन्दो रत्नावल्याम्
यदि द्वितीयं च चतुर्थ पञ्चमं तथाष्टमं तद्दशमं भवेद्गुरुः । यदाक्षरं द्वादशकं महीपते गिरन्ति वंशस्थमनल्पधीषणाः ॥ ६॥ यदा द्वितीयं च तथा चतुर्थं सखे भवेत् पञ्चमकं च दीर्घम् । तथाष्टमं वा दशमं तथान्त्यमुपेन्द्रवज्रां नृप तां गिरन्ति ॥ १० ॥
इति वृत्तद्वये व्याहृते सति वंशस्थे उपेन्द्रवज्राचरणप्रवेश भिन्नत्वाच्छन्दोभ्रष्टदोषः ।
अन्त में स्वर्गीय डा० पी. के. गोडे को हार्दिक धन्यवाद अर्पित करना मैं अपना कर्त्तव्य समझता हूँ जिन्होंने इस प्रप्रकाशित ग्रन्थ पर प्रकाश डालकर काव्यशास्त्र के क्षेत्र में इस नये पुष्प का उद्घाटन किया ।
वसन्त पञ्चमी, सं० २०२४ जोधपुर

फतहसिंह

Page #6

रघुनाथ-मनोहरकृतः कवि कौस्तुभः।
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ अथ काव्यप्रबन्धानां शल्यरूपान् समासतः। दोषान् वक्ष्ये क्रमेणैव पूर्वाचार्यैः प्रदर्शितान् ॥१॥ छन्दोभ्रष्टं क्रियाव्यस्तं क्रमहीनमसंमितम् । अपार्थ व्यस्तसम्बन्धं श्लिष्टागमविरोधि च ॥२॥ यतिभ्रष्टं तथा न्यूनपदं चैकार्थमेव च । व्यर्थ रीतिपरिभ्रष्टमवस्थाद्रव्यमेदकम् ॥३॥ तथा देशकलान्यायकालहेतुविरोधिकम् । खण्डिताधिपदे चैव तथा हीनोपमं स्मृतम् ॥४॥ इति वाक्यात्मका दोषाः, पददोषास्ततः क्रमात् । खसङ्केत प्रक्लृप्तार्थमप्रसिद्धमलक्षणम् ॥५॥ अगौरवं श्रुतिकटु पुनरुक्तिरसंमतम् । व्याहतार्थ तथा ग्राम्यं पददोषाः स्मृता यथा ॥६॥
[१. वाक्यदोषाः ।। क्रमेण वाक्यदोषानाह । ६१.) छन्दोभ्रष्टादि-व्याख्या यथा
हीनं यद्वृत्तं भेदेन छन्दोभ्रष्टं स्मृतं यथा ।
नवजलधरनिभो राजते नन्दनन्दनः ॥७॥ अन्यच्च, धावुककवेः काव्यशेखरेतव प्रभावश्रम एष संयुगे फलं न यास्यत्युपभोगलब्धये ।
मयि प्रतापोग्रतरे वरिष्ठे विकासितं सूनमिवावकेशिनः ॥ ८ ॥ अत्र छन्दसि, मद्विरचितछन्दोरत्नावल्याम् - यदि द्वितीयं च चतुर्थपञ्चमं तथाष्टमं तद्दशमं भवेद् गुरु । यदाक्षरं द्वादशकं महीपते गिरन्ति वंशस्थमनल्पधीपणाः ॥९॥ रूपान्समासतः

Page #7

कविकौस्तुभः।
[१०-१८] यदा द्वितीयं च तथा चतुर्थ सखे भवेत् पञ्चमकं च दीर्घम् ।
तथाष्टमं वा दशमं तथान्त्यमुपेन्द्रवज्रां *नृप तां गिरन्ति ॥१०॥ इति वृत्तद्वये व्याहृते सति, वंशस्थे उपेन्द्रवज्राचरणप्रवेशभिन्नत्वाच्छन्दोभ्रष्टदोषः । तथा च सुश्रुते [?]
वटप्ररोहो मधुकुष्टमुत्पलं सलाजचूणैर्गुटिकां विदध्यात् ।
सुसंहिता सा वदनेऽवधारिता तृष्णां प्रवृद्धामपि हन्ति सज्वराम् ॥११॥ छन्दोरत्नावल्यां यथा
यत्राक्षरं स्यात् प्रथमं द्वितीयकं तुर्य तथा पश्चमकं नृपाष्टमम् । __ एकादशाद्यान्त्यमकं यदा गुरु तामिन्द्रवंशां फणिभाषितां जगुः ॥१२॥
इति वृत्तमेदे सति, वंशस्थे इन्द्रवंशाचरणप्रवेशभिन्नत्वाच्छन्दोभ्रष्टदोषः । तथा च माघे [शिशुपालवधे १.६५] तपेन वर्षाः शरदेत्यत्र [॥ १३ ॥] प्र(नक्लप्तिमित्यत्र संयोगाद्यगुरुत्वाज्जगणे यगणप्राप्तिहेतोश्छन्दोभ्रष्टदोषः । ६२.) क्रियाव्यस्तं यथा
क्रियाभ्रष्टं तु यद्वाक्यं क्रियाव्यस्तं स्मृतं बुधैः ।
यथा शम्भु सदानन्दं मनसा कुसुमैनवैः ॥ १४ ॥ अन्यच्च रघुवंशे [ १६.६७]उद्बद्धकेशच्युतपत्रलेखो विश्लेषिमुक्ताफलजातशोभः ।
मनोज्ञ एव प्रमदामुखानामम्भोविहाराकुलितोऽपि वेषः ॥१५॥ मुहूर्तचिन्तामणौ [५.४१]
कवीज्यचन्द्रलँग्नपा रिपो मृतौ *व्रतेऽधमाः।
व्ययेऽब्जभार्गवौ तथा तनौ मृतौ सुते खलाः ॥१६॥ किरातार्जुनीये [ ५.२५]
कुररीगणः कृतरवस्तरवः कुसुमानताः सकमलं कमलम् ।
इह सिन्धवश्व वरणावरणाः करिणां मुदे सनलदानलदाः॥१७॥ तथा च मम्मटः [ काव्यप्रकाशे १.१]
काव्यं यशसेऽर्थकृते व्यवहारविदे शिवतरक्षतये ।
सद्यः परनिर्वृतये कान्तासम्मिततयोपदेशयुजे ॥१८॥ १°मुपेन्द्रवज्रारपुपुना गीता. २ वषा:. ३ प्रसुन ४ लमपास्तनौ for लमपा रिपो ५ सुतेधमाः. for व्रतेऽधमा:. ६ तथ. ७ किरातार्जुनिये.

Page #8

[१९-२४]
वाक्यदोषाः। तथा च माघे [ शिशुपालवधे २.८] -
भवद्रािमवसरप्रदानाय वांसि नः ।
पूर्वरङ्गः प्रसङ्गाय नाटकीयस्य वस्तुनः ॥ १९ ॥ एतेषु छन्दःखर्थलक्ष्यगोचरत्वहीनत्वात् क्रियाव्यस्तदोषः । ६३.) क्रमहींनं यथा
क्रमेण यद्विहीनं स्यात् क्रमहीनं तु तद्यथा ।
कश्चिद्भुक्त्वा कृतस्नानो वन्दते देवतां गुरुम् ॥२०॥ अन्यञ्च, रत्नमालायाम् [ श्लोकः १]
प्रभवविरतिमध्यज्ञानवन्ध्या नितान्तं
विदितपरमतत्त्वा यत्र ते योगिनोऽपि । तमहमिह निमित्तं विश्वजन्मात्ययाना
__ मनुमितमभिवन्दे भग्रहैः कालमीशम् ॥ २१ ॥ अत्र प्रभवविरतिमध्या उत्पत्तिलयस्थितय इति प्रकृत्यर्थे सति, उत्पत्तैर्लये जाते स्थितेरसम्भवात् क्रमहीनदोषः। तथा, रघुवंशे [ ९.६१]
तेनाभिघातरभसस्य विकृष्य पत्री
वन्यस्य नेत्रविवरे महिषस्य मुक्तः । निर्भिद्य विग्रहमशोणितलिप्तपुङ्ख
स्तं पातयां प्रथममास पपात पश्चात् ॥ २२॥ भत्र कृभ्वस्तियोगे क्रमाद्धातोराम्यासप्राप्तौ सत्यां 'प्रथम'-पदव्यभिचारेण क्रमहीनदोषः। ६४.) असंमितं यथा
असंमितं मतं यत्र तौल्यं नास्ति पदार्थयोः।
हरो भाति मरुद्वेषिराजराजितविग्रहः ॥ २३ ॥ अन्यच्च, रसमञ्जर्याम् [ श्लोकः २९]
कर्णकल्पितरसालमञ्जरीपिञ्जरीकृतकपोलमण्डलः ।
निस्सरन्नयनवारिधारया राधया मधुरिपुर्निरीक्ष्यते ॥ २४ ॥ नैषधे [ १२.१०१]उन्मीलल्लीलनीलोत्पलदलदलनामोदमेदखिपूर
क्रोडक्रीडद्विजालीगरुदुदितमरुत्स्फालवाचालवीचिः । १ तस्वा. २ क्रमाद्धातोरास प्राप्तौ. ३ निःसरन्.

Page #9

कविकौस्तुभः ।
एतेनाखानि शाखानिवहनवहरित्पर्णपूर्णडुमालीव्यालीढोपान्तशान्तव्यथपथिकशां दत्तरागस्तडागः ॥ २५ ॥
इत्यादिषु शब्दार्थयोस्तौल्यहीनत्वात् किं बहुना, पदबाहुल्यादसंमितदोषः ।
"
(५.) अपार्थं यथा -
-
समुदायार्थशून्यं यत् तदपार्थं समुच्यते । हयबृंहितविस्पर्धि राजते घनकूजितम् ॥ २६ ॥
अन्यच्च, रघुवंशे [ ९.२६]कुसुमजन्म ततो नवपल्लवास्तदनु पट्पदकोकिलकूजितम् । इति यथाक्रममा विरभून्मधुद्रुमवतीमवतीर्य वनस्थलीम् ॥ २७ ॥
तथा च,
अत्र कुसुमजन्म ततोऽग्रे नवपल्लवास्तदनु षट्पदकोकिलकूजितमिति यथाक्रमं मधुरात्रिरभूदित्यन्वये, कुसुमजन्मतोऽग्रे पल्लवकारणं कुसुमं न सम्भवतीति हेतोरपरं कोकिलानां कैजितं भ्रमराणां गुञ्जितमित्युक्तं च कविकल्पलतायाम् -
गुञ्जारो मिलिन्दानां हेपा हेषा च वाजिनाम् ।
केका स्यात् केकिनां वाणिः कोकिलानां तु कूजितम् ॥ २८ ॥
सम्भवस्था निबन्धोऽपि निबन्धोऽप्यसतः कचित् । नियमच विशेषेण कवीनां वर्णनं त्रिधा ।। २९ ॥
इति कविरूढनियमतया द्वन्द्वान्तपदस्य प्रत्येकं सम्बन्धादुभयोर्व्यधिकरणादिति समुदायार्थशून्यत्वादपार्थदोषः ।
९६. ) व्यस्त सम्बन्धं यथा -
-
पदानां व्यस्तता यत्र व्यस्तसम्बन्ध उच्यते । शम्भोदेर्याच्छिवं मह्यं पदपद्मं जगद्गुरोः ॥ ३० ॥
अन्यच चन्द्रशेखरस्य काव्यकुतूहले -
अम्बरमम्बुनि पत्रमरातिः पीतमहीनगणस्य ददाह । यस्य वधूस्तनयं गृहमब्जा पातु स वो हरलोचनवह्निः ॥ ३१ ॥
अत्रान्वयिपदानां विपर्यासाद् व्यस्त सम्बन्धदोषः ।
४ वाणि कोकि..
[२५-११]
१ देशां. २ कुजितं. ३ कुजितं. ७ काव्यहले.

५ कुजितं.

६ देयात् शिवं.

Page #10

[ ३२-४० ]
किरातार्जुनीये [ ९.३१] -
गन्धमुद्धतरजःकणवाही विक्षिपन् विकसतां कुमुदानाम् । आदुधाव परिलीनविहङ्गा यामिनीमरुदपां वनराजीः ॥ ३२ ॥ अत्रापामिति व्यस्तपदप्रयोगाद् व्यस्तसम्बन्धदोषः । ९७. ) श्लिष्टं यथा -
पदान्यन्वयवद्यत्र श्लिष्टानि श्लिष्टमुच्यते । अहं विभूतये शान्तं पार्वतीरमणं भजे ॥ ३३ ॥ अन्यच्च भवभूतेः साहित्यरत्नाकरे -
वाक्यदोषाः ।
कोदण्डसन्नद्धशिलीमुखोऽयं क्षितीश्वरः श्रीविजयस्य हेतोः । सामन्तवीरध्वनिकीर्णजन्यं प्रबुद्धपञ्चास्य इवाविवेश ॥ ३४ ॥ अत्रान्वयवत्पदानां विरचनत्वात् श्लिष्टदोषः ।
तथा मम्मटः [ काव्यप्रकाशे १.१]
काव्यं यशसेऽर्थकृते व्यवहारविदे शिवेतरक्षतये ।
सद्यः परनिर्वृतये कान्तासंमिततयोपदेशयुजे ॥ ३५ ॥
अत्राप्यन्वयवत् पदानां विरचनत्वात् श्लिष्टदोषः । रघुवंशे [ ५.३६ ] ब्राह्मे मुहूर्तेति । ॥ ३६॥
१८. ) आगमविरोधि यथा
-
--
अशास्त्रमुच्यते वाक्यं तदागमविरोधि च ।
कृताध्वरोऽयं भूपालः कथं स्वर्गं प्रयास्यति ॥ ३७ ॥
अन्यच, किरातार्जुनीये [ १.४४ ]
अथ क्षमामेव निरस्तविक्रमश्विराय पर्येषि सुखस्य साधनम् । विहाय लक्ष्मीपतिलक्ष्म कार्मुकं जटाधरः सन् जुहुधीह पावकम् ॥ ३८ ॥ अन्न जटाधरः सन् पावकं जुदुधीति धिक्कारवचनं पतिरेव व्रतं यस्यास्तस्या न योग्यमिति धर्मशास्त्रविरुद्धत्वादागमविरोधिदोषः ||

९९. ) यतिभ्रष्टं यथा -
मध्ये नाम्नश्च विरतिर्यतिभङ्गः स उच्यते । यथा शिवमहं कर्पूरगौरं प्रणमामि तम् ।। ३९ ।। अन्य, सङ्गीतरत्नाकरे [ ]
पुलकित कुचभारभूमध्या तरलसरोरुहपत्रदीर्घनेत्रा । किसलयतनुरङ्गना प्रियं कौसुमनवमाल्यभरा समालिलिङ्ग ॥ ४० ॥
१ किरातार्जुनिये. २ विहंगागा यामिनी° ३ धिःकार
४ संगित रत्नाकरे.

Page #11

कविकौस्तुभः।
[४१-४५] अत्र कौसुमनवमाल्यभरेत्यत्र चरणान्तयतिभङ्गाधतिभ्रष्टदोषः । भर्तृहरौ [ नीतिशतके ४]
लमेत सिकतासु तैलमपि यत्नतः पीडयन्
पिवेच्च मृगतृष्णिकासुसलिलं पिपासार्दितः । कदाचिदपि पर्यटशशविषाणमासादये
नतु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत् ॥४१॥ अत्र प्रथमचतुर्थचरणयोर्यतिभङ्गे, छन्दोरत्नावल्याम् -
सखे यदि च पष्ठकं तदनु चाष्टकं द्वादशं
द्वितीयमपि यत्र वा गुरु च षोडशाद्यान्त्यगौ । चतुर्दशमथ क्रमात् सकलभाग्यवारां निधे
श्रुतिद्वयसरीसृपैर्विरतिरङ्ग पृथ्वी मता ॥ ४२ ॥ अत्र पृथ्वीछन्दसि श्रुतिद्वयसरीसृपैरष्टनवभिरक्षरैर्यतिरिति व्याख्यायां सत्या, सिकतासु तैलमित्यत्र प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमित्यत्र यतिविच्छेदाधतिभ्रष्टदोषः । ६१०.) न्यूनपदं यथा
पदस्य हीनता यत्र वाक्यं न्यूनपदं मतम् ।
सन्तुष्टः कमलानाथः पापिनां मुक्तिमाददौ ॥ ४३ ॥ पापिनामत्रापिपदं न्यूनम् । अन्यच्च, कविमण्डनस्य ऋतुपञ्चाशिकायाम् -
गुञ्जन्तः किल मुकुलेषु मत्तभृङ्गाः
संयाते स्मरनृपतौ सितेषु रेजुः । मेरीणां प्रसवितपाटले निदाघे
कुर्वन्तो जयनिनदानिव प्रहृष्टाः ॥४४॥ अत्र मत्तभृङ्गा मुकुलेषु रेजुरित्यन्वये मुकुलेण्वित्यत्र पूर्व मालतीनामिति हीनपदोंद्धेतोन्यूँनपददोषः। रघुवंशे [ २.८]
लताप्रतानोथितैः स केशैरधिज्यधन्वा विचचार दावम् । रक्षापदेशाद्गुरुहोमधेनोर्वन्यान् विनेष्यन्निव दुष्टसत्त्वान् ॥ ४५ ॥ अत्र केशैरुपलक्ष्यमाण इत्यन्यपदनिक्षेपान्न्यूनपददोषः । १ पीडयेत्. २ पर्यटन् श'. ३ मासादयन्नतु. ४ विछेदा. ५ द्धेतोन्युन ६ दोपः.

Page #12

[४६-५२]
वाक्यदोषाः। ६११.) एकार्थ यथा
पठनं पठितानां च शब्दार्थानां पुनः पुनः। अविशेषेण भणनं तदेकार्थ मतं यथा ॥ ४६॥ मेघा वर्षासु गर्जन्ति गर्जन्ति जलदास्तथा ।
गर्जन्ति वारिवाहास्ते गर्जन्ति च बलाहकाः ॥४७॥ अन्यच्च, रघुवंशे [ २.१२]
स कीचकैर्मारुतपूर्णरन्धैः कूजद्भिरापादितवंशकृत्यम् ।
शुश्राव कुजेषु यशः स्वमुच्चैरुद्गीयमानं वनदेवताभिः ॥ ४८ ॥ अत्र वनदेवताभिः कीचकैरुद्गीयमानं यशः शुश्रावेत्यन्वये, वेणवः कीचकास्ते स्युर्ये खनन्त्यनिलोद्धता इति [अमरकोषे २. १. १६२ ] कीचकपदेनैव वाक्ये* चरितार्थे सति मारुतपूर्णरन्ब्रैस्तथा च कूजद्भिरिति पुनः पुनरविशेषेण विशेषणद्वयोपादानत्वादेकार्थदोषः। तथा च [ रघुवंशे ३.१७]
निवातपस्तिमितेन चक्षुषा
नृपस्य कान्तं पिबतः सुताननम् । महोदधेः पूर इवेन्दुदर्शना
गुरुः प्रहर्षः प्रबभूव चात्मनि ॥ ४९ ॥ अत्रात्मनि गुरुः प्रहर्षः प्रबभूवेति व्याहृते सति हर्षः प्रबभूवेति वाक्यार्थपरिपूर्ती पुनः पुनरविशेषेण गुरूपसर्गविशेषणद्वयोपादानहेतोरेकार्थदोषः । ६१२.) व्यथं यथा
एकवाक्ये प्रबन्धे वा पूर्वात् पूर्वात् पराहतम् । विरुद्धार्थतया व्यर्थ वाक्यं वाक्यविदो यथा ॥५०॥ निर्जिता रिपवो येन जितं येन महीतलम् ।
को दधेत् समरे खड़ को वीरो रणमिच्छति ॥५१॥ अन्यच्च, मयूरकवेः काव्यमण्डने -
सर्पिः शत्रुयशो हवी रिपुगणास्तीक्ष्णोः शरा बर्हिषः __ खड्गाश्चारुस्रुचः प्रतापदहनः प्रत्यर्थिमुख्यः पशुः। सेनेशाः कुशलर्विजः क्षितिपते श्रीवीरसेन प्रभो
होतृत्वं परिकल्प्य सङ्गरमखे देवास्त्वया तर्पिताः ॥५२॥
१ वाक्यचरितार्थे. २ प्रबभुव. ३ °मिछति. ४ तीक्ष्णः. ५ सूचः,

Page #13

कविकौस्तुभः ।
[५४-६०] अत्र पूर्वात् पूर्वात् पराहतार्थसम्बन्धात् पशुवधे शस्त्रवैयर्थ्यादत एव पराक्रमहीनत्वाञ्च व्यर्थदोषः । माघे [शिशुपालवधे १.३] चयस्त्विषामिति [ ॥ ५३ ॥ ] । अत्र पूर्वात् पूर्वात् पराहतसम्बन्धाद् व्यर्थदोषः ॥ ६ १३.) रीतिभ्रष्टं यथा
समासा चासमासा च गौडी वैदर्भिका क्रमात् । एकपद्ये द्वयं यत्र रीतिभ्रष्टं बुधा विदुः ॥ ५४ ॥ प्रतापराजद्वसुधाधिनाथकिरीटसंघृष्टपदारविन्दः ।
शशास रामो वसुधां समग्रां चिरन्तनो दाशरथिः प्रतापात् ॥५५॥ अन्यञ्च, कुमारसम्भवे [ ६.४६]
सन्तानकतरुच्छायासुप्तविद्याधराध्वगम् ।
यस्य चोपवनं बाह्यं गन्धवद्गन्धमादनम् ॥ ५६ ॥ रघुवंशे [ १०.६० ]
गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वमेषु वामनैः।
जलजासिगदाशार्ङ्गचक्रलाञ्छितमूर्तिभिः ॥ ५७ ॥ तथा च [ रघुवंशे ४.७७ ] -
तत्र जन्यं रघोर पार्वतीयैर्गणैरभूत् ।
नाराचक्षेपणीयाश्मनिष्पेषोत्पतितानलम् ॥ ५८॥ अत्र पूर्वार्धे पदैकत्वादुत्तरार्धे भिन्नपदत्वात् , कचित्पूर्वार्धे भिन्नपदत्वादुत्तरार्धे पदैकत्वाच्च गौडीवैदर्भाव्यभिचारेण रीतिपरिभ्रष्टदोषः । ६१४.) अवस्थाविरोधि यथा
वर्ष्यावस्थाविहीनं यत्तदवस्थाविरोधि च ।
कलमा नर्मदातोये क्रीडन्ति मददर्पिताः ॥ ५९॥ अन्यञ्च, रघुवंशे [ २.१०]
मरुत्प्रयुक्ताश्च मरुत्सखाभं तमयमारादभिवर्तमानम् ।
अवाकिरन् बाललताः प्रसूनैराचारलाजैरिव पौरकन्याः ॥६॥ अत्रै बाललताः प्रसूनैस्तमवाकिरन्नित्यत्र बाल्यावस्थायां कुसुमाभावादवस्थाविरुद्धदोषः।
१ समासा समासा च. २ तरु छाया. ३ पार्वतियैर्गणैः. ४ The sentence अन्न बाललता:... दोषः is misplaced in the Ms. It is found written after मुग्धास्वहेतोरवस्थाविरोभिदोषः । below.

Page #14

[ ६१-६८ ]
मदनकवेः शृङ्गारकौमुद्याम् -
कुचकोर कगुप्तिसादरा नववोढा न पर्ति तिरश्चकार । भयमीलितलोचना भृशं करपङ्केरुहबद्ध -- ॥ ६१ ॥
-V
अत्र कुचकोरकगुप्तिसादरेति वर्णने, नवोढायाः कुचवर्णनं न संभवति । उक्तं च रसमञ्जर्यं [ श्लोकः ८ ] दरमुकुलितेति [ ॥ ६२ ॥ ] ।
अत्र करकलितकुचस्थलं न तु कुचाविति निदर्शनान्नवोढायाः कुचयोरभावे प्राप्ते [ रसमञ्जर्यं ७ मे पृष्ठे ] 'तत्राङ्कुरितयौवना मुग्धा' इति लक्षणादत्र मुग्धात्वहेतोरवस्था -
"
विरोधिदोषः ।
(१५.) द्रव्यभेदकं यथा -
वाक्यदोषाः ।
विरोधिता भवेद्यत्र द्रव्याणां शिशिरादिनाम् । द्रव्यभेदं प्रशंसन्ति दोषं दोषविदो यथा ॥ ६३ ॥ दिवाकरकराः शीताः शरच्चन्द्रकरा इव ।
वेरिव विराजन्ते धर्माश्च शशिकान्तयः ॥ ६४ ॥
अन्यच्च, वराहमिहिरस्य शृङ्गारतरङ्गिण्याम्पीपं पुरुपले च चन्द्रकान्ते निक्षिप्तं विधुकिरणैर्भृशं चकोराः । प्रेम्णा ते चपलतया च पात्र कल्पे धर्माशोस्तरुणकरैर्घनीकृतं च ॥ ६५ ॥
अत्र चकोरा धर्मांशोस्तरुणकरैर्घनीकृतममृतं पपुरित्यन्वये तरुणकिरणैरित्युच्यमाने
शीतोष्णद्रव्ययोर्युगपत्प्राप्तेरभावाद्द्रव्यमेददोषः ।
१६. ) देशविरोध यथा
-
यस्मिन देशे विरुद्धं यद्वर्णनं क्रियते च तत् । अलङ्कारविदा तत्र प्रोक्तं देशविरोधिकम् ।। ६६ ।। वहन्ति निम्नगा नित्यं प्रवाहैश्व मरुस्थले ।
मदोत्कटा गजा भान्ति मलयाद्रौ निरन्तरम् ॥ ६७ ॥
अन्यच्च धनञ्जयस्य कामप्रदीपे -
घनतर नवविन्ध्यकाननालीकुसुममरुद्रतिखिन्नकिन्नरीणाम् । श्रममहरदयन् विलासिनीनां
सुललितचन्दनपल्लवेषु भिन्नः ॥ ६८ ॥
The Ms. shows a lacuna here; space for four syllables is left blank २ अत्र चकोरक'.
कवि ० २

Page #15

कविकौस्तुभः ।
[ ६९-७५]
अत्र सुललितचन्दनपल्लवेषु मिन्नो मरुदित्युक्ते विन्ध्यादौ चन्दना न वर्णनीया
मलयाद्वावेवेत्युक्तं च -
१०
काम्बोजे वाजिनचैव विन्ध्याद्रौ दन्तिनस्तथा । भूर्जत्वचो हिमाद्रौ च चन्दनं मलये गिरौ' ॥ ६९ ॥ इति कविरूढनियमपरावृत्या देशविरुद्धदोषः । (१७.) कलाविरुद्धं यथा
चतुःषष्टिकला स्वित्थं विरोधो वर्ण्यते यदा । कलाविरोधि तज्ज्ञेयं वर्जितं रससङ्ग्रहे ॥ ७० ॥ वीरशृङ्गारयोर्भाव स्थायिनौ क्रोधविस्मयौ । करुणाहास्ययोश्चैव रतिभींती स्मृतौ यथा ॥ ७१ ॥ अन्यच्च, रसमञ्जर्यां [ श्लोकः ३ ] -
गतागतकुतूहलं नयनयोरपाङ्गावधि स्मितं कुलनत अवामधर एव विश्राम्यति । वचः प्रियतमश्रुतेरतिथिरेव कोपक्रमः
कदाचिदपि चेत्तदा मनसि केवलं मजति ।। ७२ ।।
अत्र कुलनतभ्रुवां वचः प्रियतमश्रुतेरतिथिरेव जायतेऽत्र तमम्प्रहणेनैको न्यूनस्नेहो -
योऽधिक स्नेहः कान्त इति प्राप्तौ परकीयात्वहेतोः कलाविरुद्धदोषः ।
१८.) न्यायविरुद्धं यथा
नीत्या विरोधि यद्वाक्यं तत् तु न्यायविरोधि च । विवेकन्यायसंपन्नः पितरं हन्ति चात्मजः ॥ ७३ ॥ प्रबोधचन्द्रोदये [ २.९]नास्माकं जननी तथोज्वलकुला सच्छ्रोत्रियाणां पुन
यूढा काचन कन्यका खलु मया तेनास्मि ताताधिकः । अस्च्छालक मित्र मातुलसुता मिथ्याभिशप्ता तत
स्तत्सम्बन्धवशान्मया स्वगृहिणी प्रेयस्यपि प्रोज्झिता ॥ ७४ ॥ अत्रास्माकं जननी उज्वलकुला न मया पुनः श्रोत्रियाणां कन्यका ऊढेति हेतोरहं ताधिक इति व्याहृते तर्हि उक्तं च हेमाद्रौ [ ]
मातृपितृसमं भूमौ दैवतं नैव विद्यते ।
सेवने तस्य पूज्यस्य कल्पान्तोऽपि कलायते ॥ ७५ ॥
अन्यच्च,
—
१ गिराविति कविरूढ'. २ अस्मत् शालक'. ३ प्रोझिता. ४ पुनः च्छ्रोत्रियाणां
५ तताधिक.

Page #16

[७६-८२]
वाक्यदोषाः।
तथा च
पतितोऽपि पिता त्याज्यो माता नैव कदाचन ।
गर्भधारणपोषाभ्यां तेन माता गरीयसी ॥७६ ॥ इति धर्मनीतिपरावृत्या न्यायविरुद्धदोषः । ६१५.) कालविरुद्धं यथा -
यत्र कालोचितं वर्ण्यवर्णनं न भवेद्यदि । वदन्ति विबुधास्तत्र तत्तत्कालविरोधि च ॥ ७७॥ शिशिरे कोकिलारावो हेमन्ते शिखिनां स्वनः।
वर्षासु कलहंसाश्च वसन्ते मालती यथा ॥ ७८ ॥ अन्यञ्च, धनञ्जयकवेः शृङ्गारमचर्याम् -
ललिततरनिकुञ्जकेकिनादो
विलसति शारदचन्द्ररश्मिजाले । सपदि समहरत् स सूर्यवध्वाः
कलुषितचित्तमहो हि मानिनीनाम् ॥ ७९ ॥ अत्र केकिनादः शारदचन्द्ररश्मिजाले विलसति सति मानिनीनां कलुषितचित्तं समहरदिस्यन्वये शरद्वर्णने केकिनो न वर्णनीयाः । उक्तं च
सप्तच्छंदतरुहंसाः पटुत्वं सूर्यचन्द्रयोः ।
जलाच्छता श्वेतघना मयूराणां मदात्ययः ॥ ८० ॥ एते पदार्थाः शरदि वर्णनीया इत्युक्ते मयूराणां मदात्यये सति कुतो नादप्रसङ्ग इति हेतोः कालविरुद्धदोषः।
रघुवंशे [ ५.१ ]-तमध्वरेति ॥ ८१ ॥ ___ अत्र विश्वजिति अध्वरे निःशेषविश्राणितकोषजातमित्यत्र विश्वं जितवान् यस्मिन्नसौ विश्वजित् तस्मिन्नध्वरे निःशेषं विश्राणितं कोशजातं येन तमिति व्याख्यायां तर्हि जयविश्राणनयोरेककालाभावात् कालविरुद्धदोषः । ६१६.) हेतुविरुद्धं यथा
हेतुव्यस्ततयाभावाज्ज्ञेयं हेतुविरोधि च ।
जगाम तरसा पत्री वाहिनीं प्रति शात्रवीम् ।। ८२ ॥ १ गरीयसीति. २ सप्तछद. ३ जलाछता. ४ श्ज्ञेयं.

Page #17

कविकौस्तुभः।
[८३-८.] अन्यच्च, रघुवंशे [ ३.८]
दिनेषु गच्छत्सु नितान्तपीवरं ___तदीयमानीलमुखं स्तनद्वयम् । तिरश्चकार भ्रमरावलीढयोः
सुजातयोः पङ्कजकोशयोः श्रियम् ॥ ८३ ॥ अत्र तदीयं स्तनद्वयं पङ्कजकोशयोः श्रियं तिरश्वकारेत्यन्वये तर्हि पङ्कजकारणं कोशः सम्भवति न तु कोशकारणं पङ्कजं चेद्विकासादनन्तरं कोशोत्पत्तिस्तर्हि पर्युषिते भ्रमरा न सम्भवन्तीति हेतुवैपरीत्याद्धेतुविरोधिदोषः । तथा च [ रघुवंशे ५.७२ ] -
शय्यां जहत्युभयपक्षविनीतनिद्रा
स्तम्बेरमा मुखरशृङ्खलकर्षिणस्ते । येषां विभान्ति तरुणारुणरागयोगा
द्भिन्नाद्रिगरिकतटा इव दन्तकोशाः ॥ ८४ ॥ अत्र मुखरशृङ्खलकर्षिणस्ते स्तम्बेरमाः शय्यां जहतीत्यन्वये मुखरशृङ्खलकर्षिण इत्यत्र कर्मधारयसमासे कृते मुखरत्वकारणं कर्षणं न तु केवलशृङ्खले मुखरत्वमिति हेतुव्यस्तत्वाद्धेतुतिरोधिदोषः । '६१७.) खण्डितं यथा
अन्यवाक्यप्रवेशेन यद्यस्तं खण्डितं यथा ।
जनार्दनः शिवं दद्याद्भाता यस्य हलायुधः ॥ ८५ ॥ अन्यच्च, किरातार्जुनीये [५.३९]
उत्फुल्लस्थलनलिनीवनादमुष्मा
दुद्भूतः सरसिजसम्भवः परागः । वात्याभिर्वियति विवर्तितः समन्ता
दाधत्ते कनकमयातपत्रलक्ष्मीम् ॥ ८६ ॥ अत्र सरसिजसम्भवः परागः कनकमयातपत्रलक्ष्मीमाधत्त इत्यन्वये सति कीदृशः परागोऽमुष्मात् स्थलनलिनीवनादुद्भूत इत्यन्यवाक्यप्रवेशेन विच्छिन्नत्वात् खण्डितदोषः । रघुवंशे [ ४.२१]
प्रससादोदयादम्भः कुम्भयोनेर्महौजसः।
· रघोः परिभवाशति चुक्षुभे द्विषतां मनः ॥ ८७ ।। अत्रैकप्रबन्धे कुम्भयोनेरुदयादम्भः प्रससादेत्यन्वये सति रघोः परिभवाशक्ति द्विषतां मनश्वुटुंभ इत्यन्यवाक्यप्रवेशेन 'विच्छिन्नत्वात् खण्डितदोषः । १ गछत्सु. २ यद्यस्तं. ३ रघो परि. ४ मनश्रुक्षभ. ५ विछिन्नस्वारखं.

Page #18

[८९-९३]
वाक्यदोषाः। ...११८.) अधिपदं यथा
चरितार्थे प्रयुक्तं यत् पदं चाधिपदं मतम् ।
यथा सा नः शिवं दद्यात् पार्वती पतिकामिनी ॥ ८८ ॥ अन्यच्च, किरातार्जुनीये [ १६.८]
रथाङ्गसङ्क्रीडितमश्वहेषा
बृंहन्ति मत्तद्विपबंहितानि । सङ्घर्षयोगादिव मूच्छितानि
हार्द निगृह्णन्ति न दुन्दुभीनाम् ॥ ८९ ॥ अत्र सङ्घर्षयोगान्मूर्छितानि रथाङ्गसङ्क्रीडिताश्वहेषामत्तद्विपबंहितानि श्रुत्वा दुन्दुभीनां "हादं न निगृहन्ति योद्धार इति शेष इत्यन्वयेऽश्वमत्तद्विपयोर्वैय्यर्थ्यम् । उक्तं च कविकल्पलतायां
सिञ्जितं भूषणारावे गजानां हितं मतम् ।
गुञ्जारवो मिलिन्दानां हेपा हेपा च वाजिनाम् ॥ ९॥ इति कविरूढनियमात् पदद्वय॑स्य व्यर्थतया इव-शब्दस्यापि प्रयोजनहीनत्वादधिपददोषः रघुवंशे [६.२२]
कामं नृपाः सन्ति सहस्रशोऽन्ये
राजन्वतीमाहुरनेन भूमिम् । नक्षत्रताराग्रहसङ्कुलापि
ज्योतिष्मती चन्द्रमसैव रात्रिः ॥ ९१ ॥ अत्र रात्रिर्नक्षत्रताराग्रहसङ्कुलापि चन्द्रमसैव ज्योतिष्मतीव वर्तत इत्यन्वये नक्षत्राणि च ताराश्च महाश्चेत्युपादाने तारा-शब्दस्य वैय्यादधिपददोषः । अन्यच्च, शिरोमणिव्याख्यायां [ श्लोकः २] शिरोमणिभट्टाचार्यः -
अध्ययनभावनाभ्यां सारं निर्णीय सकलतत्राणाम् । दीधितिमधि चिन्तामणि तनुते तार्किकशिरोमणिः श्रीमान् ॥ ९२ ॥ अत्र चिन्तामणौ दीधितिव्याख्यां तनुत इत्यन्वये वाक्यचरितार्थत्वात् श्रीमान्-पदस्य वैयर्थ्यादधिपददोषः । अन्यच्च, काव्यप्रकाशकृन्मम्मटः [ १.१] -
काव्यं यशसेऽर्थकृते व्यवहारविदे शिवतरक्षतये ।
[संद्यः परनिर्वृतये ] कान्तासम्मिततयोपदेशयुजे ॥ ९३ ॥ मूर्छिकानि. २ हादं. ३ मूर्छितानि. ४ ल्हादं. ५ बृहितं. ६ हषा हेषा 'च, ७ राचिनामिति. ८ पदद्वयोर्व्यर्थ. ९ सद्यः परनिर्वृतये-these words are omitted in the Ms.

Page #19

१४
कविकौस्तुभः ।
[ ९४-९८ ]
अत्र काव्यं यशस इत्याद्यन्वये कृते शिवेतरक्षतय इत्यत्र इतरक्षति - शब्दवैयर्थ्यादधि
पददोषः ।
१९. ) हीनोपमं यथा -
उपमेयेन सादृश्यमुपमानस्य वर्ण्यते । परगामित्वहेतोस्तद्वाक्यं हीनोपमं विदुः ॥ ९४ ॥ समुद्रमेखलां पृथ्वीं वशीकर्तु क्षमं तव । सामन्तवन्दनीया राजते भुजपङ्कजम् ।। ९५ ।। अन्यच्च, सारद्र्याम् [ =विवाहपटले १ मः श्लोकः ] - सुरासुरैर्वन्दितपादपद्मं शिवात्मजं भक्तजनस्य शंदम् । तं विघ्नराजं प्रणतोऽस्मि नित्यं वागीश्वरीं देवगुरुं शिवं च ॥ ९६ ॥
अत्र सुरासुरैर्वन्दितपादपद्मं तं विघ्नराजं प्रणतोऽस्मीत्यन्वये पादपद्ममित्यत्रोपमेयेनोपमानसादृश्यादत एव परगामित्वे सति केवलं पद्मस्यैव नतिरिति व्यज्यत इति हेतोर्हीनोमदोषः ।
॥ इति वाक्यदोषाः ॥
[ २. अथ पददोषाः । ]
(१.) सङ्केत प्रक्तार्थं यथा -
स्वसङ्केत प्रक्लृप्तार्थ खज्ञेयं वक्ति यत् पदम् । कुधजिन्नीलतेजोभिद्येतन्ते शैलभूमयः ॥ ९७ ॥
अन्यच्च, किरातार्जुनीये [ १.४०]
अनारतं यौ मणिपीठशायिनावरञ्जयद्राजशिरःस्रजां रजः । "निषीदतस्तौ चरणौ वनेषु ते
मृगद्विजालूनॅशिखेषु बर्हिषाम् ।। ९८ ।।
अत्र राजशिरःस्रजां रजो मणिपीठशायिनौ 'यौ ते चरणावनारतमरञ्जयत् तौ ते चरणाविदानीं मृगद्विजानशिखेषु बर्हिषां वनेषु निषीदत इत्यन्वये मणिपीठशायिनावित्यत्र शयाते तो शायिनाविति शी - धातोरर्थप्रतिपादकत्वे सति कविना खसङ्केतप्रक्लृप्ततया स्वार्थ परित्यज्य वर्तमानार्थत्वनिक्षेपात् स्वसङ्केतप्रक्लृप्तार्थदोषः ।
१ देवगुरु. २ सति केवलं. ३ द्योतते. ४ निषिदतस्तै ५ द्विजालुन° ६ शामिणौ. ७ डिजालुन

Page #20

[९९-१०४]
पददोषाः। अन्यच्च, माधकाव्ये [ शिशुपालवधे ४.२६ ]
एकत्र स्फटिकतटांशुभिन्ननीरा
नीलाश्मद्युतिभिदुराम्भसोऽपरत्र । कालिन्दीजलजनितश्रियः श्रयन्ते
वैदग्धीमिह सरितः सुरापगायाः॥९९ ॥ अत्र वैदग्धीमित्यत्र कविना खसङ्केतप्रक्लृप्ततया मुख्यार्थ परित्यज्यान्यच्छोभाष पदं परिकल्प्य योजितमिति हेतोः खसङ्केतप्रक्लप्तार्थदोषः । . कङ्कणकवे पञ्चाशिकायाम् -
सिन्धुसनुपतेर्मित्रं तस्यायुधपतिश्च यः ।
तस्य कन्यासखीखेच्छं भाति ते कीर्तिमण्डलम् ॥ १० ॥ ते कीर्तिमण्डलं भाति; कीदृशं ? सिन्धुसूनुश्चन्द्रस्तत्पतिः शम्भुस्तन्मित्रं विष्णुस्तस्यायुधं पग्रं तत्पतिः सूर्यस्तत्कन्या यमुना तस्याः सखी गङ्गा तद्वत् खच्छमित्यत्र कवेः खज्ञेयपदनिक्षेपात् खसङ्केतप्रक्लप्तार्थदोषः । ६२.) अप्रसिद्धं यथा
प्रसिद्धार्थतया हीनमप्रसिद्ध स्मृतं बुधैः ।
शरच्चन्द्रनिभां गङ्गां जघान मुनिसत्तमः ॥१०१॥ __ अत्र कठोरशब्दप्रयोगेण कर्णयोर्दुःसहत्वाच्छुतिकटुदोषः ।। अन्यच्च, कुटुम्बकवेः प्रस्तावप्रबन्धे
दधाति चन्द्रः किरणैश्चकोरान्
क्षुधार्दितान् हन्ति तमः पयोधेः। करोति वृद्धि जलजप्रकाशं
सतां हि पुंसां प्रकृतिहिताय ॥ १०२॥ अत्र चन्द्रः किरणैः क्षुधार्दिताश्चकोरान् दधाति पोषणं करोतीति प्रकृत्यर्थे सति डुधाञ् धारणपोषणयोरयं धातुर्धारणार्थः प्रसिद्धो भवति, तत्परावृत्तिहेतोरप्रसिद्धदोषः । ३३.) अलक्षणं यथा
विरुद्धं शब्दशास्त्रेण विज्ञेयं तदलक्षणम् ।
सप्तद्वीपां यथा चासौ धरणिमवते नृपः ॥१०३ ॥ अन्यच्च, किरातार्जुनीये [ ९.८]
आकुलश्चलपतत्रिकुलानामारवैरनुदितौषसरागः ।
आययावहरिदश्वविपाण्डुस्तुल्यतां दिनमुखेन दिनान्तः॥ १०४॥ ... भियं. २ 'स्वछं. ३ °र्दितान् चकोरात्. धारणपोषण.

Page #21

कविकौस्तुभः। [१०५-१०९] अत्रानुदितौषसरागो दिनान्तो दिनमुखेन तुल्यतामाययाविस्यन्वयेऽनुदितौषसराग इत्यत्र, कालाठ्ठञ् [ पाणिनेः, अष्टाध्याय्यां ४.३.११ ], ठस्येक [ पाणिनेः अष्टाध्याय्यां ७.३.५० ] इत्य-निषेधकविशेषसूत्रद्वयस्योपादानादौषसिक इति सिद्धं तत्परावृत्तिहेतोरलक्षणदोषः।
किरातार्जुनीये [ १३.५९]मार्गणैरथ तव प्रयोजनं नाथसे किमु पतिं न भूभृतः । त्वद्विधं सुहृदमेत्य सोर्थिनं किं न यच्छति विजित्य मेदिनीम् ॥ १०५॥
हे धनुर्धर मार्गणैस्तव प्रयोजनं तर्हि त्वैद्विधं सुहृदं भूभृतः पतिमेत्य किमु न नाथसे इत्यन्वये नाथसेऽत्र, नाथू याञ्चोपतापैश्वर्याशीःष्वयं धातुः, [ तस्य ] परस्मैपदधातुगणपठनात् परस्मैपदमेव सिद्धं तत्परावृत्यात्मनेपदप्रयोगादलक्षणदोषः । रसमजाम् [ श्लोकः १]
आत्मीयं चरणं दधाति पुरतो निम्नोन्नतायां भुवि
स्वीयेनैव करेण कषेति तरोः पुष्पं श्रमाशङ्कया। तल्पे किञ्च मृगत्वचा विरचिते निद्राति भागैर्निजै
रन्तःप्रेमभरालसां प्रियतमामङ्गे दधानो हरः ॥ १०६ ॥ अत्र हरः निनोन्नतायां भुवि पुरतः आत्मीयं चरणं दधातीत्यन्वये पुरत इत्यत्राप्रवाचकात्, न तु नगरवाचकात् 'पञ्चम्यास्तसिल्' [पाणिनेः, अष्टाध्याय्यां ५.३.७] इत्यनेन, पुरस्तात् सिद्धत्वात् पुरत इति वक्तुमशक्यत्वादलक्षणदोषः । तद्वत् कुमारे [५.७०]
इयं च तेऽन्या पुरतो विडम्बना
यदृढया वारणराजहार्यया । विलोक्य वृद्धोक्षमधिष्ठितं त्वया
महाजनः स्मरमुखो भविष्यति ॥ १०७ ॥ तत्रापि [ कुमारसंभवे ६.८१]
प्रणम्य शितिकण्ठाय विबुधास्तदनन्तरम् । ___ चरणौ रञ्जयन्त्वस्याश्चडामणिमरीचिभिः ॥ १०८ ॥ अत्र ल्यब्योगे द्वितीयापेक्षायां तत्परावृत्तिहेतोरलक्षणेदोषः । ६४.) अगौरवं यथा
अर्थगौरवहीनं यत् तदगौरवमुच्यते ।
प्रतापो राजते राजन् दीपवत् ते महीतले ॥ १०९ ॥ १ कालाटुक् ठस्येक इत्यण . २ यति. ३ तद्विधं. ४ रजयंतोखा. ५ लक्षणं दोषः
-

Page #22

.११०-११६]
पददोषाः। अन्यच्च, रघुवंशे [ ३.५५]
हरेः कुमारोऽपि कुमारविक्रमः
सुरद्विपास्फालनकर्कशाङ्गुलौ । भुजे शचीपत्रलताक्रियोचिते
स्वनामचिह्न' निचखान सायकम् ॥ ११० ॥ अत्र कुमारोऽपि सुरद्विपास्फालनकर्कशाङ्गुलौ हरे जे खनामचिह्नसायकं निचखानेत्यन्वये सुरद्विपास्फालनकर्कशाङ्गुलावित्यत्र सुराणां द्विपस्तर्हि सर्वेषां वाहनं' सम्भवति, सुरस्य इन्द्रस्य द्विपस्तहि प्रकृते हरि-शब्दस्योपादानं वर्तते तर्हि यथाकथञ्चिदर्थगौरवहीनवादगौरवदोषः। ६५.) श्रुतिकटु यथा -
दुःसहं कर्णयोर्यच्च पदं श्रुतिकटु स्मृतम् ।
स्रष्ट्रा विनिर्मिता क्रोष्ट्री गर्हिताचरिता जनैः ॥ १११ ॥ अन्यच्च, लल्लमुहूर्तसारे -
मार्तण्डरश्मिवृन्दाभं वेतण्डकलवक्त्रकम् ।
भर्गडिम्भं तमीडेऽहं विष्टपत्रयभूषणम् ॥ ११२ ॥ अत्र कठोर-शब्दप्रयोगेण कर्णयोर्दुःसहत्वाच्छृतिकटुदोषः । [अन्यच्च ] -
अदभ्राभ्रमुसौहार्दनिगडेनं नियत्रितः ।
यत्रा द्राग्द्रावितो दन्ती बभूव प्रेमतत्परः ॥ ११३ ॥ अत्र कठोरशब्दप्रयोगेण कर्णयोर्दुःसहत्वाच्छुतिकटुदोषः । ६६.) पुनरुक्तिर्यथा
पुनरुक्तिः पदं यत्र चरितार्थ नियोजितम् ।
भाति प्राग्दिशि पूर्णोऽसौ रजनीशो निशापतिः ॥११४ ॥ अन्यच्च, रघुवंशे [ १.६४ ] -
त्वयेवं चिन्त्यमानस्य गुरुणा ब्रह्मयोनिना ।
सानुबन्धाः कथं न स्युः सम्पदो मे निरापदः ॥ ११५॥ अत्र सम्पद इत्युच्यमाने निरापद इति पुनरुक्तत्वहेतोः पुनरुक्तिदोषः । भवभूतेः साहित्यरत्नाकरे -
सुदति वद सुवाचं मुश्च वाचंयमत्वं
प्रणयिनि मयि कोपं किङ्करे किं करोषि । यदि बत तव चित्ते सापराधोऽस्मि बाले
निजभुजयुगवल्लया बन्धनं मे विधेहि ॥ ११६ ॥ चिन्हं. २ °चिन्ह. ३ वाहनं न संभवति. ४ प्रकृतो. ५ शृतिकटु. ६ सष्ट्रा. ७ चरिताजनिः. ८ तमिडे. ९ °च्छति'. १० निगडेम. १. तप्तर. १२ वाचायमस्वं.
कवि०३

Page #23

१८
कविकौस्तुभः । [११४-१९२ ' अत्र हे सुदति सुवाचं वदेल्यन्वये वाक्यार्थपरिपूर्ती सत्यां पुनर्वाचंयमत्वं मुश्चेति पदत्रयपैठनात् पुनरुक्तिदोषः । ६७.) असंमतं यथा
असंमतं यथा सार्थ शास्त्रान्तरविरोधि च ।
राजते भवनं भूप महीरहमरीचिभिः ॥ ११७ ॥ अन्यच्च, रघुवंशे [ ३.३० ]
धियः समग्रैः स गुणैरुदारधीः
क्रमाचतस्रश्चतुरर्णवोपमाः। ततार विद्याः पवनातिपातिभि
दिशो हरिद्भिहरितामिवेश्वरः ॥ ११८ ॥ अत्र स रघुः धियः समप्रैर्गुणैः क्रमाच्चतस्रो विद्यास्ततारेत्यन्वये धियो गुणैरित्यत्र बुद्धेरौदार्यधैर्यगाम्भीर्यशौर्येश्वर्योद्यमादिभिर्गुणैः कृत्वा विद्यास्ततार इति सार्थ सत् शास्त्रान्तरविरोधमाह । धियः चतुर्विंशतिगुणेष्वन्तर्भावत्वं भवति तर्हि गुणस्य गुण इति वक्तुमशक्यत्वादिति न्यायविरोधस्तस्माच्छास्त्रान्तरविरुद्धत्वादसंमतदोषः । ६८.) व्याहतार्थ यथा
इष्टार्थ बाधकार्थ यत्प्राप्नोति व्याहतार्थकम् ।
प्रतापेन महीं शास्ति नयेन वसुधाधिपः ॥ ११९ ॥ अन्यच्च, नैषधे [ २.६३]-..
तव वर्त्मनि वर्ततां शिवं पुनरस्तु त्वरितं समागमः ।
अपि साधय साधयेप्सितं स्मरणीयाः समये वयं वयः ॥ १२० ॥ भो वयस्तव वर्मनि शिवं वर्ततामित्यन्वय इतीष्टार्थे सति बाधकार्थमाह, भो वयः शिवं तव वम निवर्ततामिति बाधकार्थस्पष्टीकरणत्वाद् व्याहतार्थदोषः । ६९.) ग्राम्यं यथा -
यत्र यत्र न युक्तं यत् तत्र ग्राम्यं स्मृतं पदम् ।
रामा कटाक्षवाणेन निर्जघान प्रियं यथा ॥ १२१ ॥ अन्यच्च, कुवलयानन्दे [ श्लोकः ६ ]
उपमा यत्र सादृश्यलक्ष्मीरुल्लसति द्वयोः ।
हंसीव कृष्ण ते कीर्तिः खर्गङ्गामवगाहते ॥ १२२ ॥ - यत्र द्वयोः सौदृश्यलक्ष्मीरुल्लसति सा उपमा । अत्र सादृश्यलक्ष्मीः शोभा उल्लसति १ परिपूर्ति सत्या. २ वाचायमस्वं. ३ त्रय पपठनात्. ५-५-६ सादश्य.

Page #24

१२३-१२६ ]
पददोषाः ।
शोभते तर्हि शोभायाः शोभा इति वक्तुमशक्यत्वाद्वर्तमानाभिकाङ्क्षापरावृस्याऽयुक्तपद
निक्षेपाद प्राम्यपददोषः ।
अम्यच, किरातार्जुनीये [ १.३३] - अवन्ध्यकोपस्य विहर्तुरापदां भवन्ति वश्याः स्वयमेव देहिनः । अमर्षशून्येन' जनस्य जन्तुना
न जीतहार्देन च विद्विषा दरः ।। १२३ ।।
अत्र जन्तु - पदेनामर्षशून्यत्वं समायातमेव तर्हि जातहार्दत्वं विद्विषत्वं तत्र न सम्भवतीक्ष्ययुक्तपदप्रयोगेण ग्राम्यपददोषः ।
॥ इति पददोषाः ॥
ॐ
अत्युक्तौ च समस्यायां क्वचिद्दोषो न जायते । कार्यान्तरे प्रपने हि विषमप्यमृतायते ॥ १२४ ॥ दोषैरशेषै रहितं समन्तादलक्रियाभङ्गि मनोभिरामम् । लोके चिरं तिष्ठति तस्य काव्यं
काव्यज्ञशिक्षाविहितं यदि स्यात् ।। १२५ ।। रघुनाथ मुखारविन्दतो विगलत्पद्यलसन्मणिस्रजा ।
इति तद्रचयन्तु सुन्दरं
किल कण्ठाभरणं विपश्चितः ॥ १२६ ॥
इति श्रीकविकौस्तुभे महाकाव्ये' कविकुलावतंस मनोहरोपनामक कृष्णपण्डितसुनुश्रीमद्भिम्भट्टरिश्रीमद्रघुनाथपैण्डितकृती'
दूषणकथनं नाम द्वितीयं रत्नम् ।
---
१ शुन्येन. २ तहान. following remark about its ownership

१९
पुस्तकमिदं खाण्डेक रोपनामक - आपाजीपन्तात्मज - रघुनाथनाम्नः सत्यं श्रीमत्पुण्यस्तम्बक्षेत्रे लिखापितम् || श्रीलक्ष्मीवासुदेवार्पणमस्तु ॥
३. काव्य. ४ 'पति'. ५ The Ms. bears the

Page #25

NOTES
(The Roman figures refer to the numbers of the stanzas. 1., line).
1. The reading of the Ms. 'रूपान्त्समासतः is also correct, according to P. VIII. 3. 32 नश्च (नकारान्तात्सस्य धुड्डा । सन्त्सः सन्सः । सिद्धान्तकौमुदी). But as such forms with « inserted between the final and the initial & are not generally found in printed texts, the more usual form is adopted in this text also. समासतः, in brief. शल्परूपान्, which are of the nature of darts, i. e. which come in the way of full appreciation and enjoyment of poetical compositions (काव्यप्रबन्ध). पूर्वाचार्यः प्रदर्शितान् दोषान् , though the author says here that he will state and illustrate the pages which are already pointed out by earlier writers in the field, it does not appear that he is indebted to any one author in particular, though he imitates the wording of some in framing the definitions of a few 198. For the most part, his treatment is indepen. dent as regards the definitions and the selection of illustratiyeistanzas,
2-4. These three Kärikās enumerate the 23 6 98 or the flaws which characterise a sentence as a whole. छन्दोभ्रष्टम् etc., these words are adjectives qualifying वाक्यं understood. श्लिष्टागमविरोधि, (लिष्टं च आगमविरोधि च) this expression denotes two faults free and smartfer and as such the compound should have been an इतरेतरद्वन्द (i.e. श्लिष्टागमरोधिनी). But by relying on the option allowed by the rule सर्वो द्वन्द्वः विभाषयैकवद्भवति (परिभाषेन्दुशेखर, ३४) which is in neuter gender by स नपुंसकम् (पा. २. ४. १७) श्लिष्टागमबिरोधि is used meterca causc. रीतिपरिभ्रष्टं रीति भ्रष्टं is stz. 54 below. अवस्थाद्रव्यभेदकम् , अवस्थाभेदकं द्रव्यभेदकं च. अवस्थाभेदकं = अव स्थाविरोधि in stz. 59 below. For the compound अवस्थाद्रव्यभेदकं see note on शिष्टागमविरोधि above. देशकला etc., in this expression five flaws are enumerated : देशविरोधिकम् , कलाविरोधिकम् , न्यायविरोधिकम् , कालविरोधिकम् and हेतुविरोधिकम्. विरोधिकम् occurring at the end of the द्वन्द्व compound देश-कला न्याय काल हेतवः being construed with each member of the compound by the rule द्वन्द्वान्ते भूयमाणं पदं प्रत्येकं सम्बध्यते. खण्डिताधिपदे, खण्डितं च अधिपदं च.
5-6. The nine flaws which characterise a particular word (पद) only in a sentence are listed in the Kārikas bb and 6. स्वसवेतप्रक्लप्तार्थ etc., here also these words with the exception of gaafiti: are adjectives qualifying
understood. It would have been better if we had garti in uniformity with other eight words instead of पुनरुक्तिः (noun) primarily meaning 'repetition' and then by लक्षणा, a flaw in a word characterised by repetition. For this list of पददोष. रघनाथ seems to be indebted to वाग्भटालद्वार 2.6-7a viz.
अनर्थकं श्रुतिकटु व्याहतार्थमलक्षणम् । स्वसङ्केतप्रक्लप्तार्थमप्रसिद्धमसंमतम् ॥
ग्राम्यं यच्च प्रजायेत पदं तन्न प्रयुज्यते ।
Here वाग्भट has mentioned 8 पददोषs. But our author omits अनर्थक and adds two more-अगौरव and पुनरुक्ति.

Page #26

NOTES
6.1. 2 Symmetry requires that we should have here tag either in place of siz...or after it. Construe-47 (zapada ] Hati ( *) 7 THE TECH. The 91226teatae occurs in a sentence (expressed in the form of a stanza ) only when one of its quarters is in a metre different from that of the rest in point of the number of syllables, or when there is great difference in their 4-scheme, even though the number of the syllables is the same. For a mixture of two glas having the same number af spilables and the same caesura (pa) is allowed and is called by the name
startet. Cf. rei AlfaTiara Af I Hat Hafaza [i. e. Tysia] a17 israr खपि जगत्यादिजातिध्वित्थं सामान्यसङ्ख्याक्षरत्वसमानयतिकत्वादिप्रकारेण मिश्रितास्विदमेवोपजातिनाम वृद्धाः मरन्ति । अन्थान्तरेभ्यो ज्ञात्वा वदन्तीत्यर्थः इत्यमित्यनेन विषमवर्णसङ्ख्यानां विषमयतिकानां च जातीनां म्यादीनां च मिश्रणे उपजाति म नास्तीति सूचितम् । स्मरन्तीत्यनेन च कविप्रयोगे दर्शनानुरोधः सूचितः। TRUIAT B.? and Harry's Stat on the same. :.. Now, in the illustration, 775ml etc. there is grataeate as the Totscheme of नवजलधरनिभो is न, न, ल, ग while of राजते नन्दनन्दनः isर, र, ल,ग, and thus, though the number of syllables is the same, there is great difference in the apo scheme of the two quarters.
7.1.1. धावुककवेः, Neither धावुक nor his work काव्यशेखर is mentioned in the CC. For the juxtaposition of an and outer see introduction p....... The footer of a (KSS. 56 ) does not contain this stanza or the name of धाबुक.
HTT, fight, battle, war. 3ofit, a barren, fruitless tree. (usually stemi) flower. The stanza seems to be a challange to his rival in battle by a warrior. Tr.- This your effort in war produced by your valour will not bear fruit like the blooming flower of a barren tree, for the acquisition of enjoyment (by you) while I (your rival) am superior to you and more powerful than you due to (my) prowess. U Here, the first, second and fourth quarters contain 12 syllables and are in 7 ( TEIRO , catarat 3. 46) while the third 'contains only 11 syllables and is in 507991 (54-77911 GTETT 1- taip, 3. 29) hence the fault छन्दोभ्रष्ट.
8,1. 1. For atraret, see Introduction.
9. For the implication of hetua see Introduction. Bare quelqu:, highly intelligent (persons). fuqur is the usual form of the word. eftery is not recorded by MW.
10. As the words '45759gar affat make no sense they have been emended to 'मुपेन्द्रवज्रां नृप तो गिरन्ति. नृप and गिरन्ति are used in this emendation as these very words occur in the definitions of 18 and rear in stzs. 9 and 12 respectively.
10, 1. 1. 27...577 Hez19:, these words explain how the givet occurs in stz. 8 above.
10, 1. 2. Fua, I have not been able to trace this stz. in the Turtar. But I have traced it with minor variations, in four other medical treatises vix (1) Ifa's ondas , a com, on the HLIFET4 ( N. S. edn. p. 629 where

Page #27

22
KAVIKAUSTUBHA
it is quoted as from वङ्गसेने तृष्णाधिकारे); (2) the चिकित्सासारसंग्रह of वङ्गसेन (B. O. R. Institute Ms. no. 535 of 1892-1895, fol. 348. fa hETONE and FachrataAFE are the alternate titles of this work ). Here it occurs as the last stanza in ETHET fy which is a part of the JIGGESETT. Hence it is evident that thife's anga zoti
fi is a reference to this very work. (3) 2017 (author not known. B. O. R. I. Ms. no. 1073 of 1886-1892, fol. 5a); (4) fratrem (AnSS vol. 4, p. 243).
11. But none of these four works, in spite of other variations, read fazemic in the second line. As given in our text the second line contains only 11 syllables in 302571 metre, whereas the remaining three lines contain 12 syllables, the first and the second line are in 181, and the fourth in FETT Now there occur's here the zalagat because of the unequal combination of three lines (a, e, d) in 12 syllables and one of 11 syllables (b), as shown under 7 above. But our author does not notice the discrepancy in the second line (perhaps he might have read प्रकल्पयेत् as in the चिकित्सासारसंग्रह, हेमाद्रि's com. and fra, and fault is to be attributed to a scrible error ), and picks the
t of छन्दोभ्रष्ट as there is a mixture of वंशस्थ (a,c) and इन्द्रवंशा (d), This however, is not reasonable. For, a combination of two metres having the same number of syllables and differing but slightly from each other is allowed in books on Prosody. cf. the acant quoted in notes on stz. 7 above. In fact, वैद्यनाथशास्त्री in his विषमस्थल टिप्पन on the वृत्तरत्नाकर KSS. p. 79, cites the stz.
a: 59 etc. as an instance of 577ifa arising out of the mixture a 9851, the first three lines of which are in aer and the last in pear.
12. FTTETTE, Taft TT 946777 i. e. 10th and 12th syllables. The वृत्तरत्नाकर 3.47 thus defines the इन्द्रवंशा – स्यादिन्द्रवंशा ततजै रसंयुतैः ( KSS. 55. p.78). फणिभाषितां, declared by फणिन् i. e. पिङ्गल, “ the supposed author of the Chandas or Treatise on Metre regarded as one of the Vedāngas, identified by some with Patañjali, the author of the Mahābhāsya". MW. p. 625. In the tallet of also fois referred to as FITTF or for at ( apcaiht, KSS. 55, pp. 29, 30).
13. The complete stz. runs as follows :
तपेन वर्षाः शरदा हिमागमो वसन्तलक्ष्म्या शिशिरः समेत्य च ।
प्रसूनक्लुप्तिं दधतः सदर्तवः पुरेस्य वास्तव्यकुटुम्बतां ययुः ॥ This stz. is in 5 metre. But strangely enough our author looks upon this as an instance of sathalu, for according to him in the third line the 197scheme would not be ज त जर as required in वंशस्थ, but य त जर as न in प्रसून preceds a conjunct consonant viz. Fe But z being a vowel Faz cannot be called a conjunct (Fatar, SEOTT: : - 18.8.19). Perhaps here the author wants to display his minute knowledge of grammar; for acc. to T. 4..86 EHUT there is a portion of in Frey and as stated in the Mahābhāsya वणकदेशग्रहणे वर्णग्रहणम्, क्ल in क्लप्तिं may be looked upon as a conjunct made up of and 2, and as such making the preceding a prosodically long.
13, I 3. fiaturengerata, (Hatari Terait) as a syllable preceding a conjunct (संयोग) becomes metrically long. Acc. to संयोगे गुरु (संयोगे परे हवं गुरुसंझं

Page #28

NOTRS
23
retra) gr. l. . 28. Cf. Fateo a gazia satraat – yeah (stz. 6) of ## (KSS, 55. p. 246 ) TU TATOTT TETT:, because the letter on which comes under 37-7707. (-) would fall under 7-770 (--) due to a being followed by a conjunct (viz. F).
14. f o467, a sentence in which the verb is not expressed, e. g. in शम्भु सदानन्दं मनसा [ध्यायामि ] नवैः कुसुमैः [अर्चयामि] the verbs ध्यायामि and अर्चयामि or their equivalents are not expressed. As a verb is the most important part of a sentence, naturally the omission of the verb is looked upon as a defect. A
174 is thus defined : TETI Flantas qui arah - AREM on faqat 5. 20. This is the same as dit of #1977 ( BSS. 10 p. 309 ) which is FECT TRE THAT Tita. Another name for this ata acc. to target is 379994. एतदेवानन्वयाख्यं दूषणम् ।।
15. As the verb off or an is to be understood in this stz. our author picks the fault fight in it. But it may be remarked that many verses would be found to contain this fault, if the omission of safer is a fault at all. For, the maxim अस्तिर्भवन्तीपरः अप्रयुज्यमानोप्यस्ति allows the omission of अस्ति, and it would be over-fastidiousness to insist on the actual expression of 3FT in a sentence. It would be a real UKT ang if any other verb, the omission of which makes the sentence unintelligible is not expressed as in 377) CAF etc.
Jabatayaqace, JETT STÅ Fynd. Nandargikar's edn. of 1897, reads उद्धकेशश्युतपत्रलेखः, and फलपत्रवेष्ट: for फलजातशोभः. In view of the reading STORIA: of some MSS., noticed by Nandargikar, here also we might read Freita: to improve the sense (h1905%, an ornament of pearls--- MW).
___ 15, 1. 1. महर्तचिन्तामणि was written by रामभट्ट or देवशरामाचार्य at Benares in 1600 A. D. It is published as Vol. 10 in the Harik?sna-nibandhamani-mālā, Benares, 1923.
16. apr: of the MS. in the first half has been corrected to adsyft: by reference to the printed text of tine मुहूर्तचिन्तामणि. भवन्ति or सन्ति is absent, hence the foot.
17. This is one of the stzs. describing the Himālayas to which Arjuna had gone for practising penance. Firát, a female osprey. , water.
TETT, quai (trees) 21901 Trg AT: 71 =yt, a fragrant root. Roya:, rivers. Here भवन्ति is to be understood, hence the fault क्रियाभ्रष्ट. अनलदाः-अनलं सन्तापं द्यन्ति खण्डयन्ति शमयन्ति इति अनलदाः।
18. This is the celebrated stanza from the lo27712T, in which IHC enumerates the several purposes for which poets write poetry. Herein our author notices the final452T as Hafa or gria is to be supplied. It is noteworthy that according to our author this stanza contains two more flaws viz. the feet and the f ata for which see stzs. 35 and 93 below!
19. This stz. is spoken by hu to 567 and 761#. HafTI...FT, to give scope to your speeches; to serve as an introduction to your words. Tee, the preliminaries of the drama; it was an eleborate religious ceremony consisting of 22 items, नान्दी being one of them. CI. यन्न ट्यवस्तुनः पूर्व रङ्गाविघ्नोपशान्तये galica: 44fia &C#: 43345 S. D. 4. 22. Tit for introducing: 72 ay,

Page #29

KAVIKAUSTUBAA
the plot of the play. In this stz. Jenna is to be supplied in the first half and जायते in the second. Hence the क्रियाव्यस्तदोष.
19, 1. 1. EFT:e in metres i. 0. stanzas. peftrara-This clause is obscure in meaning. It may be thus explained --3751 50 SET 378 . अर्थलक्ष्यस्य गोचरत्वं आश्रयत्वेन विषयत्वं तेन हीनत्वात्. A sentence (वाक्य) is the support of the meaning (37727 a faturd) and it is the meth, the indicator of the meaning, and the sense is the 78t or is indicated by the qot. Now a verb is the principal part of a sentence. Cf. आख्यातं (verb) साव्ययकारकविशेषणं वाक्यं (for ref. see 14 above). As the verb is omitted in these verses, they are said to be characterised by the f97ezte.
20. agit arises when there is a lack of the natural or proper order in mentioning things. diftrat etc. Here the correct order of discription is-bath, worship of deities, bowing down to preceptors or elders and taking food. But this is violated in fa5791... Ji and therefore arises the pela fault. This stz. is closely similar to a CET 2.22 - 3747 94 प्रसिद्धक्रमलङ्घनम् । यथा भुक्त्वा कृतस्नानो गुरून्देवांश्च वन्दते ॥ Also ef. भुक्त्वा स्नात्वा च देवानश्चति which is given as an instance of अक्रम in वाग्भट'S काव्यानुशासन ( NSP edn. p. 28).
20, 1. 1. 79T - T est or star ahim is an Astronomical work dealing with the gas and was written by stara (about 1039 A.D.). It is commented upon in Marathi by the author himself and by #74 in Sanskrit. For further particulars, see S. B. Dikshit's Hist. of Ind. Astronomy (in Marathi. Poona, 2nd edn. 1991.) pp. 470 f.; V. L. Bhave, HERITARFE (Poona, 1919) pp. 208.; S. Chitrava, Azeria RETTE (Poona, 1937) p. 785; and Bhärata Itihāsa Samsodhana Mandala, Poona, 2nd Anual Report, pp. 81-117 (here a Ms. of the ph with author's #Riot com. is described and long extracts from the com. are given ).
21. Constru : faf architar: afritsta 47 (FT Firefoot) Paris प्रभवविरतिमध्यज्ञानवन्ध्याः (वतेन्ते) तं इह विश्वजन्मात्ययानां निमित्तं, भग्रहै: अनुमितं, ईशंकालं वन्दे
Here the क्रमहीनदोष arises due to the expression प्रभवविरतिमध्यज्ञानवन्ध्याः which should have been a falangrer:.
21, 1. 1. This linve explains how the fault Pagarises in the above. stz. FTTT ... TFH910, fora, existence becomes impossible if (fata=) g immediately follows the (729 = ) 34fl, origination.
22. This stanza describes an incident in the hunting expedition of Dasaratha. Here the Eat arises because in the fourth line, instead of the regular formation पातयामास, पातयां प्रथममास is used, i.e. पातयामास is ungrammatically split up into two by the interposing of between qati and 31.917THF is the periphrastic perfect fr. q causal, formed by P. 3.1.35,
TEHETTIAHT Pafè, and P. 3.1.40, and for, according to which no word can come between 31-and the perfect forms of , ( 317 or ). SISTA, however, has used such irregular construction twice more viz. R. 13.36, TTAT 1 754 चकार and R. 16.86, संयोजयां विधिवदास समेाबन्धुः. Though some commentators try to defend this construction of Ericain (see Vandargikar's edn. of Raghuvams'a, Notes pp. 186f.) Jñanendra sarasvati, in his azalfenidaar on facrament on FFITTO ) clearly states that these are mistakes. Read - af 9174

Page #30

NOTES
25
प्रथममास पपात पश्चात्, प्रभंशयां यो नहुषं चकार' इति । प्रमाद एवायम् । न च विपरीतप्रयोगनिवृत्तिमात्रे सूत्रस्य तात्पर्यात्, पश्चात्प्रयोगो व्यवहितोऽपि न दुष्यतीति वाच्यम् । आमन्तस्य विपर्यासनिवृत्त्यर्थ व्यवहितAqui a arcafateral In raz's lare this stz. is given as an instance of निर्लक्षणदोष.
22, 1. 1. अन कृम्वस्तियोगे etc. The emendation क्रमाद्धातोराम्यासप्राप्तौ in place of narrated is made on the advice of Pandit Mahes’varas'āstrī Joshi. According to him, it is incorrect to say क्रमद्धातोरासप्राप्ता (सत्यां ) as आस is not directly added on to the root ( here qua79 causal of 967 ) but to the 377 whja is added to the root by PETCATETETHEO fore; and the emendation is to be explained thus : erat: 3 6 Banglender - 371AFTAT (AT) i.e. where should have been used immediately after 31which is to be addoul to the root. कृभ्वस्तियोगे - this is a reference to the सूत्र, कृञ्चानुप्रयुज्यते लिटि, in which the use of the Perfect forms of and ste along with those of 5 are prescribed to be added to आम्, by अनुवृत्ति of भू and आस्. प्रथमपदव्यभिचारेण, due to theidiolation (of the regular order of words 994+ SITA + 3HİF ) by ( the casertion pf) the word 'प्रथम' between पातयां and आस).
23. a, verbocity or use of disproportionate cum Jer, of words as compared to the sense. Cf. aprila 2.20, starat 97 agoraratda amanti - FASHA Ealaj al laat er 1 miles, equality, balance. Han fortscifrafaggi, AT वेष्टुं आशितुं शीलं येषां ते मरुद्वेषिणः तेषां राजा वासुकिः तेन राजितः (शोभितः) विग्रहः शरीरं यस्य सः. Here the sense is - S'iva appears beautiful with his body adorned with the snakeking Vāsuki. But instead of the straightforward or direct expression TEET, the roundabout expression, 'the king of those who live on wind is used, and hence the fault rifT arises.
23, 1. 1. Tit is a work on Rhetorics, dealing for the most part with varieties and sub-varieties of Tits, and areas, their friends and the sentiment of it of two types. It was written by 7 who according to Mm. P. V. Kane flourished between the end of the 13th and beginning of the 14th century A.D. In our text, the edn. of this work in af f HMT, Benares, 1929, is referred to.
24. Acc. to our author, this stz. is an instance of tifhasta as the sense is only that the saw gut, and the use of so many words to describe acum and the tears of my causes this fault. But in the com.arfit of a talent, on the That, the significance and the necessity of every word in this stz., which is given to illustrate the 3rd variety of अनुशयाना परकीया नायिका (here, राधा) is explained.
25. This stz. describes the tank dug by one of the kings that had assembled for the स्वयंवर of दमयन्ती. Read 'कोडक्रीडद्विजाली in the second line.
Trans.--This [ king] has caused a tank to be dug, where the waves cause rippling sound due to the wind from the fluttering wings of the flock of birds sporting on the sheet of water rich in the fragrance of the petals of blooming blue lotuses, and [the tank] which pleases the eyes of the travellers whose heat of summer is removed by its banks full of rows of trees having abundant fresh green leaves in the cluster of their branches.
कवि०४

Page #31

KAVIKAUSTUBHA
25, 1. 1. Derelakang, due to absence of a proper balance between words and sense. Calcala on account of the excess of words over sense.
26. Barat, this flaw arises when the combination of two or more words does not make a good or coherent meaning; e. g. Cafeafarer, rival of the gifta of horses. But it is not to be used for the neighing of the horses but only for the noise made by the elephants. hari, bere also, Saat is not used for the thundering of the clouds but for the notes of the cuckoo. For the wording of the definition of 39474 in our text, cf. HE 4.8 समुदायार्थशून्यं यत्तदपार्थकमिष्यते । दाडिमानि दशापूपाः षडित्यादि यथोदितम् ।।
27. Here there is aretata in each of the first two lines, according to our author. In the first line it is said that the flowers appeared first and then the sprouts of fresh leaves. But in nature the sprouts appear first and thereafter the flowers are produced. Therefore the A rt-HSCH TOT 79489r: does not make a cogent sense, and hence contains the fault 27914. But ufory tries to defend this violation of natural order by saying, "malfalam #ra haifa flyFra her yefaria:1 Really speaking it is the stata rather than 3497 which should have been noticed in the first line, for it refers to the violation of the proper order of the appearance of leaves and flowers. In the second line, the compound Ethicagoforai gives rise to the अपार्थदोष. It is solved thus षट्पदानां कोकिलानां च कूजितं, whereby the rule Granite cha maad, (a word at the end of a great compound is to be construed with cach of its members) we get agyagihan and the stat. But according to the poetical convention (explained in stz. 28 below) are' is used for the humming of bees and not get which is reserved for the notes made by the cuckoo; and thus the wysta or group of words agyagtata is meaningless and hence the अपार्थदोष.
27, 1.2. The words कुसुमजन्मतोऽग्रे"हेतोः, explain the अपार्थदोष in the first line. But the text here seems to be defective. 466: 9 seems to be a paraphrase of q: in the first line, subsequent (a) to the birth of flowers.
27, 1. 3. If yot-It is a work on political conventions and allied topics written by a son of a priz, (14th century A.D.). But the two stzs quoted here from it are not found in it; though our stz, 29 has a parallel to it in the same viz. so fargarh Hitsa ati fara a a pa: matat समयस्त्रिधा ॥ ( This very stz. also occurs in the काव्यकल्पलतावृत्ति of अमरचन्द्रयति, KSS. 90. p. 27). There is another work called affaqiqamar by pufa (for a Ms. of it, see BORI Ms. no. 328 of 1892-95). and perhaps stzs. 28,29 may be traced to this work.
28. Apr., black bee. For a long list of particular names for the sounds made by specific birds, beasts or musical instruments see auga of amaz ( Kāvyamālā, 42, p. 24).
29. He starti, not describing a thing even when it exists, e.g. even though the real flower is found in spring, it is not described as found in spring; even though the great tree puts forth flowers and fruits, still they are not described. 37870: 370 qrati, even though a thing does not exist, it is

Page #32

NOTES
hogy
described as existing eg. हास्य and कीर्ति are described as white. नियमश्च विशेषेण restriction of a thing as being connected with or found in a particular place cg. चन्दन on mount मलय only.
29,1. 1. & ... AFTLIT; ifta' is to be construed with each of the two members षट्पद and कोकिल of the द्वन्द्व compound. उभयोwधिकरणात्, as the two (ahorar and 999+) do not exist in the same place.
30. belihana is the flaw which arises when words are mentioned in a wrong order or in a jumbled manner, e. g. Tut: etc. Here the proper order of words should be जगद्गुरोः शम्भोः पदपमं मह्यं शिवं देयात्; and as जगद्गुरोः which is to be construed with शम्भोः is too far removed from it, there arises the व्यस्तसम्बन्धदोष.
30, 1. 1. SETER's flouho. No work of the name of the is mentioned in the CC. Though many authors named to start are recorded therein, Filipines is not the work of any one of them.
31. Construe : FR 3711 thái, [ART] q5 HETTITUTET 477a:, fra: 37051, ART ari Totaaf: CTE #: a: Apparently this appears to be a praise of the fire in the (third) eye of S'iva. But when the words are properly construed it turns out to be in praise of Vişnu. 3 , garment. qší, vehicle. Tetratorer arra: i. e. Tyg: efe: a snake. 7, lord. TUT:, retinue, followers i. e. snakes. 3765, ( 37-5, Tar) geft: 774, 79: i. e. #ca; cf.
2 5 -GATU #FATT HE: 971 977: 1 Another good illustration of this al is the following stz. from the com. of afeta on Ege's Para EK 6.40 --- T rui 174751TTT: q* gati afaataatarm I TRE STERTMARTIET: 4/8 GT: 40 Harferat a:11 This is to be construed thus:-herra 111:, Semut तृतीय, दयिता भूधरजा, उपवीतं अहिनाथः, अम्बरं काष्ठा, द्वादशलोचनाख्यः सुतः (सः) सदाशिवो वः पातु.
31,1. 1. aquitra, on account of the confused order.
32. Construe-- SOP Futaret, Fachat Are Bes: faf19an, dimana T afakki: qtcrf: 3154a. Tr.-The night breeze, charged with the particles of water, and spreading about the fragrance of blooming lotuses with their pollen raised up, gently shook the cluster of trees in the hollows of which birds were sleeping.
32, 1. 2. This stz. contains the fault FT-174 AS 3791 which is syntactically connected with कणवाही (by the by, अां कणवाही is a सापेक्षसमास) is torn away from it.
33. The flaw named fee arises when in a stanza the order of word is the same as in the 37ay. This flaw is the opposite of TFFYEt in which the closely related words are too much removed from each other whereas in the fuel the verse loses its charm as the words are arranged exactly as in the prose statement giving their construction.
33, 1. 2. T: Afectant-So far we do not know of any arterial as a work of भवभूति.
34. शिलीमुख, arrow. जन्यं fight, battle. पञ्चास्य, lion.
35. It is surprising to note that this verse of the celebrated author of the fach has been shown to contain two more flaws, viz. ffla (stz. 18) and arfe (stz. 93). Read $749715 [2.R].

Page #33

28
36. The full stanza runs as follows: ब्राह्म मुहूर्ते किल तस्य देवी कुमारकल्पं सुषुवे कुमारम् । अतः पिता ब्रह्मण एव नाम्ना तमात्मजन्मानमजं चकार ॥ It should be noted that here the feat cannot be picked in the first half as the order of words is not the same as in an अन्वयवाक्य.
37. Whatever is described in direct contradiction of the rules of farfe, e. g. when the scriptures prescribe the performance of
farfar to say, 'How can
KAVIKAUSTUBHA
scriptures is a sacrifice as a means to heaven () it is this king who has performed sacrifices go to heaven?'
3 8. This verse is addressed by द्रौपदी to युधिष्ठिर पर्येषि, अवगच्छसि, think,
consider.
38, 1. 1. here means an object of devotion. It is not right for a woman to displease her husband by rebuking him. त्किञ्चिदप्रियम् । मनु. ५. १५६.
Cf.
at
39. The
arises when the caesura a word e. g. in the second half of this stz. in agg the last syllable of a quarter and splits the word which are meaningless.
falls in the midst of metre, the qà falls on into two parts and
39, 1. 1. सङ्गीतरत्नाकर is a standard work on music written by शार्ङ्गदेव in the 13th century A. D.
40. I have not been able to trace the stz. in the face. It is in पुष्पिताग्रा metre, in which the गण scheme in न न र य in odd and न ज ज र ग in even quarters and the यति falls on the last syllable in a quarter, ( अयुजि नयुगरेफतो यकारो युजि च नजौ जरगाश्च पुष्पिताया वृत्तरत्नाकर २ - १० ). The यतिभ्रष्टदोष occurs in the second half, in which the falls on and the word is split up into two senseless parts को and सुम. भुग्न, bent.
।
41. The metre of this verse being get, the caesura falls on the 8th and 17th syllables in each quarter. The aft occurs in the first and the fourth quarters as the words and, and
and
are split up into
मू &nd र्ख respectively due to यति.
42. षोडशाद्यान्त्यगौ-- षोडशस्य आद्यः च अन्त्यः च षोडशाद्यान्त्यौ च तौ गौ च, where the syllable before (7) the 16th and the one after () the 16th syllable are metrically long ( ग = गुरु ). श्रुतिद्वय, ie 8 as मुति which means the Vedas denotes the figure 4., a serpant, denotes the number 9. fata:, qfa:,
caesura.
42, I. 1. यतिविच्छेदात्, यत्या विच्छेदात् यतिकृतात् तैलमूर्खशब्दयोः भङ्गात्.
43. When a word which ought to be mentioned for a complete and coherent sense is omitted the fault न्यूनपद occurs, eg in सन्तुष्टः कमलानाथः पापिनां मुक्तिमाददौ, अपि should have been mentioned after पापिनां, the sense being that Visņu liberated even the sinners. In the absense of erft the meaning would be that Visnu emancipated only the sinners (but not the good and the pious)!

4 3, 1. 1. Neither ऋतुपञ्चाशिका nor कविमण्डन as the author of ऋतुपञ्चाशिका is mentioned in the Catalogus Catalogorum of Aufrecht.

Page #34

NOTES
44. Construe: safariz m e fang gidy JSTET: FEET: HTTUKT: mint संयाते भेरीणां जयनिनदानिव कुर्वन्तः किल रेजुः. Here the word मुकुलेषु (buds) require the mention of some creeper; by context armat (Jasmine creeper) has to be supplied here. As it is omitted, there arises the fault igenoa.
45. This stz. describes king facity as he wandered in the forest after the cow afecraft to protect her. Here the myntata arises according to our author as the word 39eHT: has to be supplied from outside to complete the sense.
___45, I. 1. अन्यपदनिक्षेपात, as another word (उपलक्ष्यमाण in the present case) has to be supplied ( lit. thrown in )from outside.
46. When the words or meanings are repeated without any difference in or addition to the meaning of the verse as a whole, the fault is called garat or redundent.
47. The repetition of गर्जन्ति four times is an instance of पठितस्य शब्दस्य पुन: gati 98771 and of #91:57ati, qiftaret: and 2 : that of aforet peter ga: gat: 9574
48. Description of king my. For the context see stz. 45 above. $157, a hollow bamboo rattling or whistling when the wind passes through it. 310917 gratis, in a manner in which the purpose of the bamboo is served.
48, 1. 2. 91 and , when the sentence would have been significant; when the sentence would have conveyed the appropriate meaning. मारुतपूर्ण etc. As the attributive words मारुतपूर्णरन्धैः and कूजद्भिः are again added without any difference in the meaning; for, a citam by itself means a bamboo having a hole and making noise when the wind passes through it, as explained in the archite quoted in the text.
49. This describes the great joy experienced by fast as he kissed his son रधु. मल्लिनाथ reads गुरुः प्रहर्षः प्रबभूव नात्मनि. But oचात्मनि is the reading of वल्लभ and the Mss. B1, C, K, I, P, R. collated by Nandargikar. Fa:...ofgat, when the sense of the sentence would have been complete by saying joy greatly predominated or prevailed over him.' Taifa StougatureTÈNT:, due to the mention (341679 ) of the two attributive words ( to show the greatness of joy ) viz. गुरु and प्र in प्रहर्ष.
50. oor a self-contradictory sentence or a composition (1974) is one in which the latter portion is in conflict (Teri) with the earlier portion by conveying contradictory sense. पूर्वात् पूर्वात् पराहतं i.e. पूर्वात्पूर्वात् वस्तुनः अपरं अपरं वस्तु पराहतं. This definition closely resembles the one given in काव्यादर्श, ३.१३३-एकवाक्ये प्रबन्धे वा पूर्वापरपराहम् । विरुद्धार्थतया व्यर्थमिति दोषेषु पठ्यते ।
51. Supply तं प्रति before को दधेत् समरे खॉ, and तेन सह before को वीरो Tuftegla. Tr.-What warrior would wield a sword in battle against him or desire war with one who has vanquished his enemies and has conquered the earth? The second half suggests that the particular hero described has no enemies while the first half states that he had enemies whom he has conquered. The illustration given in the progref of this fault is better as it clearly brings out the gatetuetenca

Page #35

30
.
KAVIKAUSTUBHA
जहि शत्रुबलं राजन् जय विश्वम्भरामिमाम् ।
तव नैकोपि विद्वेष्टा सर्वभूतानुकम्पिनः ॥ ३.१३२. 51 ,l. 1. Kāvyamandana is not recorded in the Catalogus Catalogorum. It is not known whether this Mayūra is identicle with the author of the Süryas'atalca, who flourished in the 7th century A. D, and was reputed the father-in-law of Bāna. If we can ascertain the chronology of the king Virasena mentioned in the following stanza, then we might know the upper limit of Mayūra's period.
52. The destruction by one king Vīrasena of his enemies in the battle is metaphorically described in the this stanza as a sacrifice. The chief of his enemies ( ET) is represented as an animal offered as on oblation in this sacrifice. But our author finds the fault o in this stanza.
52, 11. 1-2. The fault of occurs in this stanza as the mentiou of arrows and swords as blades of darbho-grass and wooden ladles respectively is oppesed (fast) to the description of the enemy as sacrificial animal, for it is killed at the sacrifice not by swords and arrows but by mere fists, and as such it does not prove the valour of the king.
53. quffaqiffa—the complete stanza runs as follows:
चयस्त्विषामित्यवधारितं पुरा ततः शरीरीति विभाविताकृतिम् ।
विभुर्विभक्तावयवं पुमानिति क्रमादमुं नारद इत्यबोधि सः ॥
This stanza describes how Nārada appeared to Krsna, while he was descending from the heaven to the earth. But according to our author this involves the fault be as what is described as a mass of lustre is later described as an embodied being a male and Nārada; and this being opposed to the earlier description in the same stanza is regarded as constituting the fault ost.
54. According to Sanskrit rhetorcians there are four kinds of poetic diction or वैदी, गौडी, पांचाली and लाटिका. When two (or more) of these are mixed up in one and the same stanza, the fault fage arises. The Gaudi style is characterized by preponderance of compounds. (FATF i. e. Aftagh); cf. FHTATET Tigi-Hifi 9. 3. The Vaidarbhi is BTTTHIET, free from compounds i. e. containing very few and not too long compounds cf. 3ēqafer Tartaiachi sifarand-AIPATU 9. 2.
55. Here the first line is one compound and therefore in Gauļi style, while the second apparently does not contain any compounds; the words quyr and are really compounds but they are hardly noticed as such; hence there arises the fault Afdhe.
56. Here also the fault ffe occurs because of the mixture of Gaudi in the first line and Vaidarbhi in the second, Farac, one of the five trees of Indra's paradise. यस्य, of ओषधिप्रस्थ the capital city of Himalaya. गन्धमादन, name of a mountain situated to the south (or according to some, to the east) of Meru.

Page #36

NOTES
57. The stanza describs the dreams of the queens of king Dasaratha, after their conception. ya, protected. araa dwarf in size. Fou i. e. 78, असि, गदा, शाङ्ग and चक्र are the emblems of lord Visnu.
58. qrasit: this is the reading of 10 MSS. consulted by the late Mr. Nandargikar for his edition of the Rghuvarsa (3rd edn. Bombay, 189,) while Mallinātha reads qada, qranta: Tù:, mountain-tribes. Fr, an iron arrow. aufter a sling. Fr, a battle.
58, 1. 1. qarang, as there is (only) pada or grammatical form. qe is defined as alās 1974 in this sense.
59. When a thing is described as possessed of attributes which do not properly belong to it in a particular condition, the fault afect is developed, e, a young elephant is not likely to be in rut, much less hrefa. Hence the fault 34a FITETIT.
60. This is one of the stanzas in the second canto of Raghuvams'a which describe how all forms of honour due to a king were shown to Dilīpa, although he was moving in the forest in the guise of a forester, मरुत्सखाभ resembling the friend of the wind, i. e. fire. आचारलाजा, ef. पुरप्रवेशे हि राजा giartfit: &t: saarela Per-Commentator Vallabha.
60. 1. 1. Here the fault 3 leifa occurs because of car: are said to have showered their flowers.
60. I. 1. No work of the name of शृङ्गारकौमुदी, either of मदनकFिortiys other author is mentioned in the Catalogus Catalogorum.
f i 61. According to our author the fault Riffe lies fit calling a Faatar (aa: ate husband, tel:) or at UCHAGT, for the lays down that कुचकोरकत्वं or अङ्कुरितयौवनत्वं is the characteristic of a मुधा ledy in the case of a newly married lady, the poet speak only of the Fathegion of the breasts and not of budding breasts. 62. The full stanza is as follows:
दरमुकुलितनेत्रपालिनीवीनियमितबाहुकृतोरुयुग्मबन्धम् ।
करकलितकुचस्थलं नवोढा स्वपिति समीपमुपेत्य कस्य यूनः ॥ 61. 1. 2. Bhānudatta who flourished towards the end of the 13th and the beginning of the 14th century A. D. is the author of this and Tharffuft. Nearly two-thirds of the Rasamañjart deals with the fores and their varieties, the #978 in Fit and their friends, messengers and allied topics.
63-64. When seasons and other natural phenomena are described as possessed of attributes which are opposite of their original ones, there arises the fault omaa, e. g. the description of the sun's rays as cool, and of those of the moon as hot.
64, 1. 1. The Catalogus Catalogorum records a work named Ziratifuit, but its authar is not a remet. According to the Alphabetical

Page #37

KAVIKAUSTUBHA
Index of Sanskrit Mss. at Adyar (no. 6428), Fraffolt is a drama written by (wit) rare son of aperart.
65. an is a bird which is said to feed on the moonbeams. Cf. Filem Ahlma ayar #23FAT-alueta I. 11. The fault Fonte occurs in the fourth line of this stanza, as it is said that the nectar from the rays of the moon collected on the moon-stones was solidified by the early rays of the sun.. But the warmth of the solar rays would evaporate the pīyürd rather than solidify it.
66--67. When a thing which is never found in a particular place is described as being present there, there occurs the fault, daranty, e. g. to say that rivers flow continually in a desert (58) or that elephants in rut are always found on the Malaya mountain constitutes this fault, for a desert would not be a desert if rivers flowed through it and it is the Vindhya mountain which is the home of the clephants and not the Malaya, so well known for sandle trees. See stz 69 below.
. 67. 1. 1. A work called that is recorded in the Catalogus Cataogorum ( I. 93, I. 778., II. 18) and is described as a work on alankāra, or erotic but its author is गुणाकर and not धनञ्जय.
68. Construe-gofc7agateay #: qanchalar Tarigi THAT acesta सिनीनां रतिखिन्नकिन्नरीणां श्रमं अहरत्. Here the fault देशविरोधि is present as चन्दन is mentioned as belonging to the Vindhya thereby violating a poetic convention recorded in the following stanza.
69. This stanza records the poetic conventions (fache) regarding the horses, elephants, birch-skin, and sandal-trees.
70. A list of 64 Kalās or Vidyās is given at Kānosūtra I. 3. 16. It looks apparently strange that a wrong statement about the TFs and their res is given as an instance of realy. But the 54th kalā in the Kāmasūtro, list is cloffis and this is explained by the commentator Yasodhara as संस्कृतप्राकृतापदंशकाव्यस्य करणम्. . This would require a correct knowledge of the Rosa-theory and any defect in connection with it would be called
71. This stanza. contains the fault कलाविरुद्ध as the स्थायिभावs of the वीर. शुकार, करुण (करुणा is the text is inaccurate) and हास्य are wrongly mentioned. उत्साह is the स्थायिभाव of वीर, रति of शृङ्गार, शोक of करुण, and हास of हास्यरस. क्रोध is the filforata of tim, fan of 7 and of the #17
72. The fault कलाविरुद्ध arises out of the use of प्रियतम in प्रियतमश्रुते. The use of the superlative suffix in ferua implies the existence of a fire who is loved less than the 17451H. But it must be remembered that poets often use the comparative and superlative degrees of adjectives in a loose sense and it would be over-fastidiousness to pick faults in such cases,
72. 11. 1. 2. To understand the full significance of the words retra = ...ata: it should be noted that this stanza, Taras is given as an illustration of the स्वीयानायिकाधर्म. तम-ग्रहणेन, by the use of the superlative

Page #38

Index I Index of Stanzas in the Kavikaustubha. [The Kārikās are printed in black type and the illustrative stanzas in the ordinary one.] Serial Stanza No. in the Serial Stanza No. in the No. K. K. No.
K. K. 1 अगौरवं श्रुतिकटु
६ 22 उन्मीलल्लीलनीलोत्पल 2 अत्युक्तौ च समस्यायां १२४ नैषधे १२.१.१ 3 अथ काव्यप्रबन्धानां ।
| 23 उपमा यत्र सादृश्यलक्ष्मीः 4 अथ क्षमामेव निरस्तविक्रमः
कुवलयानन्दे ६ किरातार्जुनीये १.४४
24 उपमेयेन सादृश्यं 5 अदभ्राधमुसौहार्द निगडेन
| 25 एकत्र स्फटिकतटांशु 6 अध्ययनभावनाभ्यां सारं
शिशुपालवधे ४.२६ तत्त्वचिन्तामणि-दीधितौ २ . 26 एकवाक्ये प्रबन्धे वा 7 अनारतं यौ मणिपीठशायिनौ ९८| 27 कर्णकल्पितरसालमञ्जरी' किरातार्जुनीये १.४०
रसमञ्जर्या २९ 8 अन्यवाक्यप्रवेशेन यद् व्यस्तं । ८५ 28 कवीज्यचन्द्रलमपाः 9 भवन्ध्यकोपस्य विहर्तुसपदां १२३ मुहूर्तचिन्तामणौ ५.४१
किरातार्जुनीये १.३३ । 29 कामं नृपाः सन्तु सहस्रशोऽन्ये ९१ 10 अर्थगौरवहीनं यत्
१०९ रघुवंशे ६.२२ 11 अम्बरमम्बुनि पत्रमरातिः
| 30 काम्बोजे वाजिनश्चैव काव्यकुतूहले
31 काव्यं यशसेऽर्थकृते 12 अशास्त्रमुच्यते वाक्यं
काव्यप्रकाशे १.२ 13 असंमतं यथा सार्थ । ११७ | 32 कुचकोरकगुप्तिसादरा । 14 असंमितं मतं यत्र
. शृङ्गारकौमुद्याम् 15 आकुलश्चलपतत्रिकुलाना
133 कुररीगणः कृतरवस्तरवः । किरातार्जुनीये ९.८
किरातार्जुनीये ५.२५ 16 भारमीयं चरणं दधाति
34 कुसुमजन्म ततो नवपल्लवाः [रसमञ्जयाँ १]
रघुवंशे ९.२६ 17 इति वाक्यात्मका दोषाः | 35 कोदण्डसनद्धशिलीमुखोऽयं 18 इयं च तेऽन्या पुरतो
| साहित्यरत्नाकरे कुमारसम्भवे ५.७०
36 क्रमेण यद्विहीनं स्यात् 19 इष्टार्थ बाधकार्थं यत्
| 37 क्रियाभ्रष्टं तु यद्वाक्यं 20 उत्फुल्लस्थलनलिनीवनात्
| 38 गतागतकुतूहलं नयनयोः किरातार्जुनीये ५.३९
रसमज- ३ 21 उदकेशच्युतपत्रलेख: १५ 39 गन्धमुद्धतरजः कणवाही रघुवंशे १६.६७
किरातार्जुनीये ९.३१
कवि. *

Page #39

KAVIKAUSTURHA
Serial Stanza. No. in the | Serial Stanza No. in the No. K. K. No.
K. K. 40 गुअन्तः किल मुकुलेषु ४४ 63 नामाकं जननी तथोजवलकुला ऋतुपञ्चाशिकायाम्
प्रबोधचन्द्रोदये २.९ 41 गुजारवो मिलिन्दानां
| 64 निर्जिता रिपवो येन कविकल्पलतायाम्
65 निवातपद्मस्तिमितेन चक्षुषा 42 गुप्तं ददृशुरात्मानं
रघुवंशे ३.१७ रघुवंशे १०.६०
66 नीत्या विरोधि यद्वाक्यं. 43 घनतरनवविन्ध्यकाननाली
67 पठनं पठितानां च कामप्रदीपे
68 पतितोऽपि पिता त्याज्यः 44 चतुःषष्टिकलास्वित्थं विरोधः ७०
हेमाद्रौ 45 चयस्त्विषां [इत्यवधारितं]
69 पदस्य हीनता यत्र शिशुपालवधे १.३
70 पदानां व्यस्तता यत्र 46 चरितार्थ प्रयुक्तं यत्
71 पदान्यन्वयवद्यत्र 47 छन्दोभ्रष्टं क्रियाव्यस्तं
72 पीयूषं पपुरुपले च चन्द्रकान्ते 48 तत्र जन्यं रघोघोरं
शृङ्गारतरङ्गिण्याम् रघुवंशे ४.७७
| 73 पुनरुक्तिः पदं यत्र 49 तथा देशकलान्याय 50 तपेन वर्षाः शरदा
174 पुलकितकुचभारभुग्नमध्या
सङ्गीतरत्नाकरे शिशुपालवधे १.६५ 51 तमध्वरे [ विश्वजिति]
75 प्रणम्य शितिकण्ठाय रघुवंशे ५.१
कुमारसंभवे ६.८१
76 प्रतापराजद्वसुधाधिनाथ 52 तव प्रभावश्रम एषः
77 प्रभवविरतिमध्यज्ञानवन्ध्याः काव्यशेखरे
___रत्नमालायां १ 53 तव वर्मनि वर्ततां शिवं - मैषधे २.६३
78 प्रससादोदयादम्भः 54 तेनाभिघातरभसस्य
रघुवंशे ४.२१ रघुवंशे ९.६१
79 प्रसिद्धार्थतया हीनं 55 त्वयैवं चिन्त्यमानस्म
80 ब्राह्म मुहूर्ते [ किल तस्य देवी] ३६ रघुवंशे १.६४
. रघुवंशे ५.३६ 56 दधाति चन्द्रः किरणैः
81 भवद्विरामवसरप्रदानाय वासि . प्रस्तावप्रबन्धे
शिशुपालवधे २.८ 57 दरमुकुलित [नेत्रपालि ]
82 मध्ये नानश्च विरतिः रसमञ्जयाँ ८
83 मरुत्प्रयुक्ताश्च मरुत्सखाभं 58 दिनेषु गच्छत्सु नितान्त
रघुवंशे २.१० रघुवंशे ३.८
84 मातृपितृसमं भूमौ दैवतं 59 दिवाकरकराः शीताः
. हेमाद्रौ . 60 दुःसहं कर्णयोर्यच
२२१ 85 मार्गणैरथ तव प्रयोजनं 61 दोषैरशेष रहितं
किरातार्जुनीये १३.५९ 62 धियः समप्रैः स गुणैः ११८ 86 मार्तण्डरश्मिवृन्दाभं रघुवंशे ३.३०
लल्लमुहूर्तसारे
१२५
११२

Page #40

INDEX
Serial Stanza No. in the Serial Stanza No. in the No. K. K. No.
K. K. 87 मेधा वर्षासु गर्जन्ति
४७ 107 शिशिरे कोकिलारावो हेमन्ते ____ ७० 88 यतिभ्रष्ट तथा न्यूनपदं ३ | 108 स कीचकैारुतपूर्णरन्त्रैः 89 यत्र कालोचितं वर्ण्यवर्णनं ७७ / रघुवंशे २.१२ 90 यत्र यत्र न युक्तं यत्
| 109 सखे यदि च षष्टकं 91 यत्राक्षरं स्यात् प्रथम
छन्दोरत्नावल्याम् छन्दोरत्नावल्याम्
110 सन्तानकतरुच्छाया 92 यदा द्वितीयं च तथा
कुमारसम्भवे ६.४६ छन्दोरत्नावल्याम्
| 111 सप्तच्छदतरहंसाः 93 यदि द्वितीयं च चतुर्थ
112 समासा चासमासा च छन्दोरत्नावल्याम्
113 समुदायार्थशून्यं यत् 94 यस्सिन्देशे विरुद्धं यत् | 114 समुद्रमेखला पृथ्वी 95 रघुनाथमुखारविन्दतः १२६ 115 सम्भवस्यानिबन्धोऽपि 96 रथाङ्गसङ्क्रीडितमश्वहेषा
- कविकल्पलतायाम् किरातार्जुनीये १६.४
116 सर्पिः शत्रुयशो हवी रिपुगणाः 97 कताप्रतानोयितैः स केशः
- काव्यमण्डने. रघुवंशे २.८ 98 लभेत सिकतासु तैलमपि
117 सिञ्जितं भूषणारावे नीतिशतके ४
कविकल्पलतायाम् . 99 ललिततरनिकुञ्जकेकिनादः
118 सिन्धुसूनुपतेर्मित्रं शृङ्गारमचर्याम्
भावपञ्चाशिकायाम् 100 वटप्ररोहो मधुकुष्टमुत्पलं
| 119 सुदति वद सुवाचं [सुश्रुते ? चिकित्सासारसङ्ग्रहे]
साहित्यरत्नाकरे 101 वर्ष्यावस्थाविहीनं यत्
| 120 सुरासुरैर्वन्दितपादपद्म 102 वहन्ति निन्नगा नित्यं
सारङ्गयां विवाहपटले १] 103 विरुद्धं शब्दशास्त्रेण | 121 स्वसङ्केतप्रकृतार्थ ९७ 104 विरोधिता भवेद्यत्र
| 122 हरेः कुमारोऽपि कुमारविक्रमः 105 वीरशृङ्गारयोर्भावौ
रघुवंशे ३.५५ 106 शय्यां जहत्युभयपक्ष
| 123 हीनं यद्वृत्तं भेदेन रघुवंशे ५.७२
| 124 हेतुव्यस्ततया

Page #41

Serial
No.
Index II
Index of Works from which verses are quoted
in the Kavikaustubha.
Stanza
१ अमरकोषः
२ ऋतुपञ्चाशिका
३ कविकल्पलता
४ कामप्रदीपः
५ काव्यकुतूहलम्
६ काव्यप्रकाशः
७ काव्य मण्डनम् ८ काव्यशेखरः ९ किरातार्जुनीयम्
१३ छन्दोरनावली १४ दीधितिः
No. in the Serial
K. K.
No.
१५ नैषध
१६ प्रबोधचन्द्रोदयः
१७ प्रस्तावप्रबन्धः
after 8

२८,२९,९०
९८,१०४, १२३
१० कुमारसम्भवम्
५६, १०७, १०८
११ कुवलयानन्दः
१२२
[चिकित्सासारसङ्ग्रहः see सुश्रुत below ]
१२ चिन्तामणिः
९२
[ = तत्त्वचिन्तामणि: of गङ्गेशोपाध्याय ]
१८ भावपञ्चाशिका
४४ १९ माघकाव्यम्
६८ २० मुहूर्तचिन्तामणिः २१ रघुवंशः
३१
१८, ३५, ९३
५२
८ २२ रत्नमाला
१७,३२,३८,८६,८९,२३ रसमञ्जरी
[ तत्त्वचिन्तामणिदीधितिः of रघुनाथभट्टतार्किकशिरोमणिः ]
९,१०,१२,४२
Stanza
९२
२५,१२०
७४
१०२
(see शिशुपालवधम् below )
१६
१५,२२,२७,३६,४५, ४८, ४९,
No. in the
K. K.
२५ शृङ्गारकौमुदी
२६ शृङ्गारतरङ्गिणी
२४ ललमुहूर्तसारः
[ विवाहपटल: see सारङ्गी below ] [शिशुपालवधम् ]
२७ शृङ्गारमंजरी २८ सङ्गीतरत्नाकरः
२९ सारङ्गी
५७,५८,६०,८१,८३,८४, ८७,९१, ११०, ११५, ११८
२१
[i. e. माघकाव्यम् above ]
३० साहित्यरत्नाकरः
३१ सुश्रुत [संहिता ]

१००
२४,६२,७२,१०६
[ = विवाहपटल: of सारङ्गपाणि ]
१३,१९,५३,९९
११२
६१
६५
७९
४०
९६
३४,११६ ११

Page #42

૦િ૨
.
६८
Index III Index of Anthors referred to in the Kavikaustubha. Name of the author Name of the work No. of the stanzas
___ in the K. K. [भमरसिंहः] अमरकोषः
After 86 २ कङ्कणकविः
भावपञ्चाशिका ३ कविमण्डनः
ऋतुपञ्चाशिका १ कालिदासः कुमारसम्भवम्
५६ etc रघुवंशः
१५ etc ५ कुटुम्बककविः
प्रस्तावप्रबन्धः ६ [गङ्गेशोपाध्यायः]
तत्त्व-[चिन्तामणि] ७ चन्द्रशेखरः
काव्यकुतूहलम् ८ धनञ्जयः
कामप्रदीपः १.धनञ्जयकविः
शृङ्गारमञ्जरी १. धावुकः
काव्यशेखरः ११ भर्तृहरिः
[नीतिशतकम् ] १२ भवभूतिः
साहित्यरत्नाकरः १३ मदनकविः
शृङ्गारकौमुदी १४ मम्मटः काव्यप्रकाशः
96 etc १५ मयूरः
काव्यमण्डन १६ माघः [शिशुपालवधम्]
१३ etc १७ [रघुनाथशिरोणि] [तत्त्वचिन्तामणि-] दीधितिः
९२ १८ लल्लः
मुहूर्तसारः १९ वराहमिहिरः
शृङ्गारतरङ्गिणी शिरोमणिभट्टाचार्यः
see रधुनाथशिरोमणि above २० [सारङ्गपाणि]
[ विवाहपटल] २१ सुश्रुतः
[चिकित्सासारसंग्रह] The stanza ascribed ११ to cyn is not traceable
in the सुश्रुतसंहिता २२ हेमाद्रिः
[?]
११२
६५

Page #43

Index IV Index of Kāvyadoşas [Defects of Poetry) treated of in
the Kavikaustubha. Serial Name of No. of stanza | Serial Name of No. of stanza
No. the Dosa the K. K. No. the Dosa the K. K. .. अगौरवम् .
६,१०९ १७ छन्दोभ्रष्टम् २ मधिपदम्
४,८८ १८ देशविरोधि or *धिकम् ३ अपार्थम्
२,२६ / १९ द्रव्यभेदकम् ४ भप्रसिद्धम्
५,१०१/२० न्यायविरुद्धम् or 'विरोधिकम् ४,७३ ५ अलक्षणम्
५,१०३२१ न्यूनपदम् ६ अवस्थाविरोधि Or अवस्थाभेदकम् ३,५९, २२ पुनरुक्तिः
६,११४ ७ मसंमतम्
६,११७ | २३ यतिभ्रष्टम् ८ असंमितम्
२,२३ २४ रीतिभ्रष्टम् or रीतिपरिभ्रष्टम् ३,५५ ९ आगमविरोधि
२,३७ / २५ व्यर्थम् १० एकार्थम्
३,४६ / २६ व्यस्तसम्बन्धम् ११ कलाविरुद्धम् or °विरोधिकम् ४,७० २७ व्याहतार्थम्
६,११९ १२ कालविरुद्धम् or °विरोधिकम् ४,७७ २८ श्रुतिकटु
६,१११ १३ क्रमहीनम् २,२० | २९ श्लिष्टम्
२,३३ १४ क्रियाव्यस्तम्
२,१४ | ३० स्वसङ्केतप्रकुप्तार्थम् १५ खण्डितम् ४,८५ ३३ हीनोपमम्
४,९४ १६ ग्राम्यम्
६,१२९ ३२ हेतुविरुद्धम् or हेतुविरोधिकम् । ४,८२

Page #44

APPENDIX [Reprinted from the Poona Orientalist
Vol. VII, nos 3 and 4. pp. 157-164.] KAVI KAUSTUBHA, AN UNKNOWN WORK ON POETICS BY RAGAHUNATHA MANOHARA AND ITS CHRONOLOGY
BETWEEN A. D. 1675 AND 1700
S'ri P. K. Gode, M. A. Aufrecht mentions no work of the title कविकौस्तुभ. Dr. S. K. De's History of Sanskrit Poetics also contains no mention of any work of this title. Recently I came across a Ms. of this work through the favour of Vaidya Sivarāma Khāņdekar of Nasik. He was under the impression that this work was composed by his grand-father Rāghava Kavi' or Raghunāth Appā Khāņdekar of Punya-stambha or Puņtāmbe in the Ahmednagar District of the Bombay Presidency. On examination I find that the Ms. of afatenH is not a work of Rāghava Kavi but that it belonged to him as I find from the endorsement towards the end of the Ms.
As this work on rhetorics is unknown to Sanskritists I shall describe the present Ms. and determine the Chronology of its author Ragunātha Manohara. The Ms. begins :
"॥ श्रीगणेशाय नमः॥ अथ काव्यप्रबंधानां शल्यरूपान्समासतः । दोषान्वक्ष्ये क्रमेणैव पूर्वाचायः प्रदर्शितान् ॥ १॥ छन्दोभ्रष्टं क्रियाव्यस्तं क्रमहीनमसंमितं । अपार्थ व्यस्तसंबंधं श्लिष्टागमविरोधि च ॥२॥ यतिभ्रष्टं तथा न्यूनपदं चैकार्थमेव च । व्यर्थ रीतिपरिभ्रष्टमवस्थादध्यभेदकम् ॥३॥ तथा देशकलान्यायकालहेतुविरोधिकं । खण्डिताधिपदे चैव तथा हीनोपमस्मृतम् ॥ ४ ॥ इति वाक्यात्मका दोषाः पददोषास्ततः क्रमात् । स्वसंकेतप्रक्लप्तार्थमप्रसिद्धमलक्षणम् ॥ ५॥ 'भगौरवं श्रुतिकटु पुनरुक्तिरसंमतं । व्याहतार्थ तथा ग्राम्य पददोषाः स्मृता यथा ॥ ६॥"
1. I am preparing a special paper on the unknown works of Raghave Kavi who flourished between A. D. 1758 and 1820 or so.
2. This MS contains 25 folios and is written on country paper. It is well preserved and appears to be about 150 years old. It contains the following post-colophon endorsement:
___ "पुस्तकमिदं खाण्डेकरोपनामक आपाजीपंतात्मज
रघुनाथनाम्नः सत्यं श्रीमत्पुण्यस्तम्भक्षेत्रे लिखापितम् ॥ श्रीलक्ष्मीवासुदेवार्पणमस्तु ॥" Many works of Raghava were composed and written at पुण्यस्तम्भक्षेत्र or Puntāmbe.

Page #45

KAVIKAUSTUBHA
The Ms. ends :-(folio 25b)
"रघुनाथमुखारविन्दतो विगलत्पद्यलसन्मणिनजा। __इति तद्रचयन्तु सुन्दरं किल कण्ठाभरणं विपश्चितः ॥ १०७ ॥
इति श्रीकविकौस्तुभे महाकाव्यकविकुलावतंसमनोहरोपनामककृष्णपण्डितसूनुश्रीमद्भिकंभट्टसूरिसुतश्रीमद्रघुनाथपंडितकविकृतौ दूषणकथनं नाम द्वितीयं रत्नम् ॥
This Colophon gives us the following genealogy of the author Ragunātha Manohara :(C. A. D. 1650) कृष्णपंडित of the Surname मनोहर
Son (C. A. D. 1640) भिकंभट्ट .
Son
(A. D. 1697 ) रघुनाथपंडित the author of the कधिकौस्तुभ.
I am inclined to identify this रघुनाथ मनोहर with रघुनाथ मनोहर the author of aufagie a work on Medicine represented by several Mss. in our libraries. References to earlier works and authors mentioned by Raghunatha Manoara. in his कविकौस्तुभ are :
(1) धावुककवेः । काव्यशेखरे-fol. 2. (2) “मद्विरचितछन्दोरखावल्याम् " --fol. 2. 8.
"यदि द्वितीयं च चतुर्थपञ्चमं...गीता ॥ १०॥" ( 3 ) सुश्रुते-fol. 2. ( 4 ) रघुवंशे-fol. 3. 4. 5. 7. 8. 10. 11. 15. 17. 22. 23. (5) मुहूर्त चिन्तामणौ-fol. 3.
1. Vide Anfrecht CC.I, 613, II, 146.-I.O. Cata. No. 2695 and B. B. R. A. S. Cata. by H. D. Velankar, Nos. 206 and 207. There are two MSS of वैद्यविलास at the Govt. MSS Library (B. O. R. Institute, Poona) No. 600 of 1899-1915 and No. 636 of 1895-1902. They are described by Dr. H. D. Sharma on pp. 363-364 of his Des. Cata. of Vaillyaka Mss. (Vol. XVI, Part I), 1939. MS No. 600 of 1899-1915 is dated Saka. 1736 = A. D. 1814. It belonged to one parrehit ailfar (Dinkar Joshi). In some colophons the author is called "कविकुलावंतस रघुनाथपंडित" (See fol 98). In the Ms of कविकौस्तुभ also he is called "कविकुलावंतस रघुनाथपंडित". The author refers to himself as "कबिराघव" in verse 2 at the commencement:
"सदुक्तिभाजां कविराघवेण वितन्यते वैद्यविलास एषः". The work is styled as "महाकाव्य". No. 636 of 1895-1902 is a very modern copy without date.
In the Goträvali of Konkņastha or Chitpavana Brahmins we find the surname मनोहर. Tho Gotra of the मनोहर family is भारद्वाज (हिरण्यकेशी.) The MS of the aufa described in the India Office Catalogue mentions to as the surname of its author रघुनाथपंडित.

Page #46

(12)
( 13 )
34
13 r. This work was composed in Saka 1522 = A. D. 1600 by राम son of अनंत and पद्मा ( Vide pp. 275, 278. of S. B. History of Indian Astronomy, 1896 . )
Dikshit :
(6) किरातार्जुनीये - fol. 3, 7, 16, 21, 25. मम्मद - f -fol. 3, 6, 18.
( 7 )
( 8 )
माघ - fol. 3, 10, 19.
(9)
रत्नमालायाम् – fol. 4.
( 10 )
रसमञ्जर्याम् - fol. 3, 13, 21.
( 11 )
नैषधे - fol. 5, 24.
<<
( 14 )
( 15 ) (16)
-- (6
'चन्द्रशेखरस्य काव्यकुतूहले " fol. 5.
भवभूतेः साहित्यरत्नाकरे - fol. 6, 23. सङ्गीतरत्नाकरे - fol. 7.
भर्तृहरौ – fol. 7.
" कविमण्डनस्य ऋतुपञ्चाशिकायाम् " - fol 8.
APPENDIX
'गुअन्तः किल मुकुलेषु मत्तभृङ्गाः संयाते स्मरनृपतौ सितेषु रेजुः । भेरीणां प्रसवितपादले निदाघे कुर्वन्तो जयनिनदानिव प्रहृष्टाः ॥
"
66
(17) मयूरकवेः काव्यमण्डने ” fol. 10.
" सर्पिः शत्रुयशो हवी रिपुगणाः... त्वया तर्पिताः ॥ ६५ ॥ " (18) कुमारसम्भवे - fol. 10, 21.
(19) “ मदनकवेः शृङ्गारकौमुद्याम् ”— fol. 11.
"" 'कुचकोर करगुप्तिसोदरा नववोढा न पतिं तिरश्चकार । भयमीलितलोचना भृशं करपङ्केरुह बद्ध.. ॥
(20) " वराहमिहिरस्य शृङ्गारतरंगिण्याम् " - fol. 12.
"C
पीयूषं पपुरुपले च चन्द्रकान्ते निक्षिप्तं विधुकिरणैर्भृशं चकोराः । प्रेम्णा ते चपलया च पात्रकल्पे धर्मांशोस्तरुणकरैर्घनीकृतं च ॥ ५५ ॥ " धनंजयस्य कामप्रदीपे " - fol. 12.
(21)
" घनतरनव विन्ध्यकाननाली कुसुममरुद्वतिखिनकिनरीणां ।
श्रमम हरदयन्विलासिनीनां सुललितचन्दनपल्लवेषु भिन्नः ॥ ५६ ॥ vide CCI, 93 - कामप्रदीप alam. 3-36 ( of गुणाकर ). प्रबोधचन्द्रोदये - fol. 22.
( 22 )
( 23 )
हेमाद्रौ
( 24 )
"धनक्षयकवेः शृङ्गारमञ्जर्याम् ” fol. 14. " ललिततर निकुञ्ज के किनादो. .. मानिनीनां ॥ ६६ ॥
99
......
(Vide CCI, 661- शृङ्गारमअरी by king Shahaji and a work of this name on अलङ्कार etc ).
t
9
1. Vide p. 272 History of Indian Astronomy, by S. B, Dikshit. शृंगारतरंगिणी is a comm. on अमरुशतक by सूर्यसूरि or सूर्यदास (Born Saka 14304. D. 1508)
Vide Aufrecht. I. 660.
कवि ०

Page #47

10
KAYIKAUSTUBHA
(25) “चिन्तामणिव्याख्यायो शिरोमणिभट्टाचार्यः"-fol. 18.
"चिंतामणौ-दीधितिव्याख्यायां"-( About 1500 A. D.) (26) सारङ्गयाम्-fol. 19. __ "सुरासुरैर्वन्दितपादपद्म......देवगुरुं शिवं च ॥ ८॥" (27) कणकवेः भावपञ्चाशिकायाम् "-fol. 20.. "सिन्धुसूनुपतेर्मित्रं...." भाति ते कीर्तिमण्डलम्"॥॥
(Vide CC. III, 88-भावपञ्चाशिका Kavya by Kavi Vrnda). (28) “कुटुम्बकवेः प्रस्तावप्रबन्धे"-fol. 20...
" दधाति चन्द्रः किरणैश्वकोरान् ....."प्रकृतिर्हिताय " ॥ ४५ ॥ (29) “ललमुहूर्तसार"-fol. 23.. (30) कुवलयानन्दे-fol. 24--" उपमा यत्र सादृश्य...अवगाहते"
Appaya. Diksita composed the कुवलयानन्द. The life period of Appaya is A. D. 1554-1626 (72 years) according to his descendants while others assign Appaya so the period A. D. 1524–1593 (Vide p. 341 of भट्टोजी-दीक्षित-ज्ञातिविवेक in Marathi by Rao Bahadur
W. A. Bambardekar, Bombay, 1939).
It will be seen from the above references that the latest works mentioned by the author of the कविकौस्तुभ are (1) मुहूर्त चिंतामणि of A. D. 1600 and (2) कुवलयानंद of Appaya Diksita (A. D.1550-1600 or so). We must, therefore, conclude that he flourished after about A. D. 1650. As our author seems to be identical with his name-sake कविकुलावतंस-रघुनाथपंडित मनोहर author of the वैयविलास composed in A. D. 1697 the date of कविकौस्तुभ may be between A. D. 1675 and 1700 or so.
So far only one work of this author viz." dataare on Medicine was known. The present account of the fastest proves conclusively that he composed this work on Poetics as well. We have seen above that in this work he refers to and quotes from a work on Prosody called the getrara composed by him "मद्विरचितछन्दोरवावल्याम्" in two places. As no such work has been discovered so far I quote below the verses from this work as quoted by रघुनाथ मनोहर:Folio Pa-" शत्र छन्दसि मद्विरचितछन्दोरत्नावल्याम् ॥ .
यदि द्वितीयं च चतुर्थपञ्चमं तथाष्टमं तदशमं भवेद्गुरु ।। यदाक्षरं द्वादशकं महीपते गिरन्ति वंशस्थमनल्पधीपणाः ॥ यदा द्वितीयं च तथा चतुर्थ सखे भवेत्पंचमकं च दीर्घ । तथाष्टमं वा दशमं तथान्यम् उपेन्द्रवज्रारष्पु(?)पुना गीता ॥"

Page #48

APPENDIX
Folio sa-" अत्र प्रथमचतुर्थचरणयोर्यतिभङ्गे । छन्दोरत्नावल्याम् ।
सखे यदि च षष्ठकं तदनुचाष्टकं द्वादशं द्वितीयमपि यत्र वा गुरु च षोडशायान्त्यगौ। चतुर्दशमय क्रमात्सकलभाग्यवारांनिधे श्रुतिद्वयसरीसृपैर्विरतिरङ्ग पृथ्वी मता ॥" ..
It is clear from the above three verses quoted by our author that he composed this greizarare earlier than his composition of the asfararegu. Perhaps a Ms. of Raghunātha's छन्दोरनावलि may be discovered hereafter. The present paper has added two more works to the only work aralasia of Raghunātha, known to the students of the history of Sanskrit literature. It has also given us the names of his father for and his grandfather कृष्णपण्डित not found in the Mss. of the वैद्यविलास as we find them described in our Catalogues of Sanskrit Mss. The genealogy of रघुनाथ मनोहर thus goes back to about A. D. 1600.
As regards the native place of Raghunātha we learn from the India Office. Ms. of the वैद्यविलास that it was चंपावती which has been wrongly identified with Bhagalpur by Dr. Eggelinge in his description of this Ms. As the author was a
1. B. B.R. A.S, Mss Catalogue by H. D. Velankar. Vol. I, 1925 describes 2 Mss of the Vaidyavilāsa. He describes the work as follows on p.70:
"A popular treatise on medicine in 10 Chapters (tarangas ) composed in 1697 A.D. by Raghunathapandita of the Manohara family and a resident of चंपावती (भागलपूर). For another Ms of the work having only 6 Chapters Cf. I.O. No. 2695. See also Ulvar Cata, p. 72." The Ms end:-" इति द्रव्यप्रमाणम् ।
ग्रहेन्दुरसचन्द्रे च शाके मासि च कार्तिक । अयं वैद्यविलासश्च चरितो वृषवत्सरे ॥ ५२ ।।
.
.
.
.
.
.
.
मनोहरकुलाम्बोधे रधुनाथविधोर्भुवः। . . वागौमें रसज्ञानां हृत्पद्म विकसत्विह ॥ ५४॥ चम्पावतीपुरनिवासवतादरेण संदर्भितश्च रघुनाथकवीश्वरेण । मोदाय वैद्यविदुषां गदखण्डनाय
मान्यः सतां जयति वैद्यविलास एषः ।। ५५॥ इति श्रीवैद्यविलासमहाकाव्ये कविकुलावंतसरघुनाथपंडितकृतौ दशमस्तरंगः ॥१०॥ 2. Vide p. 949 of I. O. Mss. Cata . Pt. VII (1896) Ms No. 2695.
" Vaidyavilāsa ...... by Raghunātha (or Raghava the Manohara Kula a resident of चंपावतीपर (Bhagalpur)". Mr. Nandlal Dey on p. 228 of his Geographical Dictionary refers to Chaul as follows: Chaul-चंपावती, 25 miles Sonth of Bombay; it is the Semylla of the Periplus
of the Erythrean Sea.” See also p. 46, Ibid and Da Cunha's History of Chaul and : Bassein, pp. 3-11).

Page #49

KAVIKAUSTUBHA
Deccani Brahmin his residence must have been somewhere in the Deccan. This suggestion gets confirmation from the identification of siqaaft with Chaul as we find it in the following verse in the S'ivabhārata or Kavındra Paramānanda composed for Shivaji before A. D. 1674.
Chap. XXVIII, 59—Here the Mogul General Shaista Khān orders another Muslim Sardar to conquer igraeft:
" Terra pre turge tagreit atent'l
Qurant gaiarreari ar TATAATT II 48 \"?
Apart from the usage of the name ciraat for Chaul as found in a poem of the latter part of the 17th Century, when Raghunātha Manohar lived at this place we may note here the fact that Chaul or Revdandā (in the Alibagh Sub-division of the Kolābā District of the Bombay Presidency) is a place of great antiquity. “Under the names of rare and tada local Hindu traditions trace it to the times when Krishna reigned in Gujarat."
We may now sum up the facts so far brought forth regarding the life-history and literary activity of matu as follows: (1) Raghunātha Manohara composed the following
works:(1) Salaore on Medicine composed in a. D. 1697. (2) getratates a work on prosody mentioned and
quoted in the afable--No Ms. discovered so far.
1. fantasie ferage = 4410; aftagi = first; quran anda; ATTENTE ** atrico.
Shaista Khān gave the above order during his Camp at Poona (guage feat TEE:)
2. Vide p. 376 Imperial Gazetteer Vol. III (1885). From the History of Charl recorded here we learn that Chaul was known to Ptolemy ( A.D. 150 ) to the author of the Periplus of the Erethrean Sea ( A.D. 247) and to Hwen Thsang ( A.D. 642), The Arab travellers of the 10th, 11th and 12th centuries also refer to it. The subsequent travellers to refer to Chaul are :-(1) Nikitin ( A.D. 1470 ), Fean Hugues ( A.D. 1583 ). In 1505 A.D. the Portuguese first appoared at Chaul.

Page #50

APPENDIX
18 (3) fate on Poetics represented by only one
Ms. in the possession of Vaidya S.A. Khandekar of Nasik. This Ms. belonged to
Rāghava Apă Khandekar (A. D. 1758-1825). (2) The genealogy of Raghunātha as recorded by him
in his fateau is as follows:- . storita son f a son. T
. (C. 1600 A.D.)--(C. 1650 A.D.)(A.D. 1697). (3) The native place of Raghunātha Manohara was
igraat which appears to be indentical with Chaul about 25 miles South of Bombay. In his #fararsaw Raghunātha mentions and quotes from the following works which are not recorded in Aufrecht's Catalogus Catalogorum:
(i) Aousta. (ii) His own gostearate. (iii) काव्यकुदहल. (iv) TRITT.
काव्यमण्डन. (vi) Tiraget. (vii) E . (viii) air. (ix) Havasretar
1. The work yarate mentioned by Raghunātha appears to have been in Sanskrit. Kavi Vrnda's Hayat mentioned by Aufrecht (CC III, 88 ) appears to be a Hindi work. Vide B. O. R. Institute No. 964 of 1892-95"fa star far esta para fa ". The M8 records two dates viz. (1) arv (A.D.-1687) and (2) 9 8981 which is not obviously Vikrama Samvat. The first date may represent the date of composition while the Second represents the date of copy.

Page #51

Other Books and Papers Edited by Prof. N. A. GORE, M. A. ** Editor, Journal of Oriental Studies.
BOOKS
Rs. As. Ps. I A Bibliography of the RĀMĀYANA.
(Out of print) 1 -0 2 The RJULAGHVÍ MĀLATĪMADHAVA-KATHĀ of Pūraṇsara
svati, edited for the first time from the only available Ms. with an Introduction, Notes and Indexes.
2-43 The ARYĀS'ATAKA of Appayya Diksita, edited for the first
time with an Introduction, an original Sanskrit Commentary by Dr. V. Raghavan, and an Index of verses. The SVAPNAVĀSAVADATTA of Bhāsa with an Introduction, English Translation, Notes, Appendices and Biblography (In collaboration with Prof. Dr. M. A. Mehendale ).
3--4-O 5 The VAJJALAGGAM (1-300) with an Introduction and . Notes.
. (Out of print) 2-4-0 6 The VAJJALAGGA (1-200) with an Introduction, English
translation, exhaustive notes, Verse-Index and an Appendix. 2nd edn. The PAUMACARIYA (chs. 33-35) of Vimalasūri, with an Introduction, English Translation and Notes. (In collabora
tion with Prof. R. D. Laddu). .8 The S'RNGĀRAKALLOLA of Rāyabhatta, edited for the first
time from the only extant Ms. with an Introduction and an Index of verses. Annals of the Bhandarkor 0. R. Institute Vol. XXVII, Parts 3-4.
SHORTLY TO BE OUT 9 The VETĀLAPAÑCAVIŃS'ATI—Prose version of Jambhala
datta. With an Introduction, Notes and an Index of verses. 10 The UVĀSAGADAS'ÃO (The seventh Aụga of Jain Canon)
with an Introduction, English Translation, Notes and Indexes. 11 The Cīmanicarita of Nilakantha Sukla. Edited for the first
time from 4 Mss. In the Journal of Oriental Studies, Vol. I, no. I.
1-1-0

Page #52

PAPERS
1 Bhisma on the horns of a dilemma.
The Parashuramian, Poona. Vol. 24, No. 1. 2 The Nandi verses in the Ratnavalt.
The Parashuramian, Poona. Vol. 25, No. 1. 3 Jagaddhara's indebtedness to Harihara, an ancient commentator
of the Mālatīmīdhava. The Annals of the Bhandarkar O. R. Institute,
Vol. XXII. 1941. Parts 1—3. 4 Mālātīmādhava-laghuvivarana by Pandit Dharānanda :
His Date and other works written by him. Silver Jubilee Number of the Annals of the Bhandarkar
O. R. Institute. Vol. XXIII. 1942. 5 Citations in the Vidyullatā.
Poona Orientalist Vol. IX, Nos. 3—4. 6 An interpolation in the Nāndi verses in the Ratnāvali of Sri Harga.
Journal of the T, S, M, Library, Tanjore Vol. II, No. 2. 7 One of the oldest dated Ms. of the Padyāvali of Rūpagosvāmin.
The Prācya-Vänt, Calcutta. Vol. 2, No. 2. 8 Two versions of the Padyataranginī of Vrajanātha.
Dr. C. K. Raja Presentation Vol., 1946. 9 The Padyatarongini of Vrajanātha--An analysis and an index,
Poona Orientalist, Vol. XI, Nos. 1—2. 1946. 10 Kavi Karikana
Journal of the Ganganath Jha Research Institute,
Vol. IV, pp. 175-181. II Importance of the Camatkāratarangini to Marathi:
Lexicography-Read before All Ind. Ori. Conf. Nagpur. 12 Prakrit Studies in the Bombay University-Read before the
Philological Association, Poona. 13 Developments in Sanskrit Literature, from 1945 to 1947. Read
before the P. E. N. Conference, Benares, 1947. 14 Developments in Marathi Literature, from 1945 to 1947. Read
before the P. E. N. Conference, Benares, 1947. 15 Recent Developments in Sanskrii Studies. Aryan Path, Feb.
1949.

Page #53

Page #54
www.jalne library and