Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinabhASita vIra nirvANa saM. 2533 pa.pU. AcArya zrI vidyAsAgara jI (AcAryapadArohaNa 22 navambara 1972) mArgazIrSa, vi.saM. 2063 navambara, 2006 For Private & Personal use umy WARIHaprary.org mUlya 10/
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI vidyAsAgara jI ke dohe 19 huA prakAzita maiM chupA, prabhu haiM prakAza puMja / huA suvAsita, mahakate tuma pada vikAsa kuMja // 20 nire nire jaga-dharma haiM, nire-nire jaga karma / bhale bure kucha nA are! hare, bhare ho narma // 21 viSayoM se kyoM khelatA, detA mana kA sAtha / bA~mI meM kyA DAlatA? bhUla kabhI nija hAtha // 22 kheta, kSetra meM bheda, ika-phalatA puNyA- puNya / kSetra kara sabakA bhalA, phalatA sukha akSuNNa // 23 aisA AtA bhAva hai, mana meM bArambAra / para dukha ko yadi nA miTA sakatA jIvana bhAra // 24 pala-bhara para-dukha dekha bhI sakate nA jinadeva / tabhI dRSTi AsIna hai, nAsA para svayameva / 11 25 sUkhe parisara dekhate, bhojana karate aap| phira bhI khuda ko samajhate, dayAmUrti niSpApa // 26 hAtha dekha mata dekha lo, milA bAhubala-pUrNa / sadupayoga bala kA karo, sukha pAo saMpUrNa // 27 ugate aMkura kA dikhA, mukha sUraja kI or| Atmabodha ho turata hI, mukha saMyama kI ora // 28 dayArahita kyA dharma hai? dayArahita kyA satya ? dayA rahita jIvana nahIM, jala bina mIna asatya // 29 pAnI bharate deva haiM, vaibhava hotA dAsa / mRga- mRgendra mila baiThate, dekha dayA kA vAsa // 30 kUpa bano tAlAba nA, nahIM kUpa maMDUka / barasAtI meMDhaka nahIM, baraso ghana bana mUka // 31 agrabhAga para loka ke, jA rahate nita siddha / jala meM nA, jala para rahe, ghRta to jJAta prasiddha // 32 sAdhu, gRhI sama nA rahe, svAzrita-bhAva samRddha / bAlaka-sama nA nAcate, modaka khAte vRddha // 33 tattva-dRSTi taja budha nahIM, jAte jar3a kI ora / saurabha taja mala para dikhA, bhramara-bhramita kaba aura? // 34 dayA dharma ke kathana se, pUjya bane ye chanda / pApI tajate pApa haiM, dUga pA jAte andha // 35 siddha bane bina zuddha kA, kabhI na anubhava hoya / dugdha-pAna se svAda kyA, ghRta kA sambhava hoya? // 36 svarNa bane vaha koyalA, aura koyalA svarNa / pApa-puNya kA khela hai, Atama meM nA varNa // 'sarvodayazataka' se sAbhAra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ raji. naM. UPHIN/2006/16750 navambara 2006 sampAdaka pro. ratanacandra jaina kAryAlaya e/2, mAnasarovara, zAhapurA bhopAla- 462039 (ma.pra.) phona naM. 0755-2424666 sahayogI sampAdaka paM. mUlacandra luhAr3iyA, madanagaMja kizanagar3ha paM. ratanalAla bainAr3A, AgarA DaoN. zItalacandra jaina, jayapura DaoN. zreyAMsa kumAra jaina, bar3auta pro. vRSabha prasAda jaina, lakhanaU DaoN. surendra jaina 'bhAratI', burahAnapura ziromaNi saMrakSaka zrI ratanalAla ka~varalAla pATanI (me. Ara. ke. mArbala) kizanagar3ha (rAja.) zrI gaNeza kumAra rANA, jayapura prakAzaka sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kaoNlonI, AgarA-282002 (u.pra.) phona : 0562-2851428, 2852278 sadasyatA zulka ziromaNi saMrakSaka parama saMrakSaka saMrakSaka AjIvana vArSika 5,00,000ru. 51,000ru. 5,000ru. 500 ru. 100 ru. eka prati 10 ru. sadasyatA zulka prakAzaka ko bhejeN| mAsika jinabhASita antastattva pravacana : mAnavatA : AcArya zrI vidyAsAgara jI lekha * jIvana kA anta karane kI icchA sarvopari * * * AcArya zrI vidyAsAgara jI ke dohe * muni zrI kSamAsAgara jI kI kavitAe~ stavana : muni zrI yogasAgara jI * zrI zreyAMsanAtha-stavana * zrI vAsupUjyanAtha - stavana * sampAdakIya : mRtyu kA kAraNa upasthita hone para svadharmarakSA kA prayatna : sallekhanA : zrI pAnAcanda jaina * naye sire se chir3I purAnI bahasa : zrI mahIpasiMha yajJopavIta aura jainadharma : sva. paM. nAthUrAma jI premI * * vaidika vrAtya aura zramaNa saMskRti : pro. phUlacandra premI vandanA kA vyAkaraNa : prA. paM. nihAlacandra jaina jaina samAja ko rASTrIya stara para alpasaMkhyaka ghoSita kiyA jAya : aruNa jaina aba milAyeM sehata kI bhI kuNDalI varSa 5, * jijJAsA samAdhAna : paM. ratanalAla bainAr3A samAcAra : DaoN. jyoti jaina lekhaka ke vicAroM se sampAdaka kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai| janabhASita se sambandhita samasta vivAdoM ke liye nyAya kSetra bhopAla hI mAnya hogA / aGka 11 pRSTha A. pR. 2 A. pR. 3 A. pR. 4 2 10 14 16 18 20 24 26 27 28 25, 31, 32
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya mRtyu kA kAraNa upasthita hone para svadharmarakSA kA prayatna : sallekhanA hAla hI meM rAjasthAna meM eka jaina sAdhvI dvArA mRtyu ke nikaTa A jAne para sallekhanAvidhi yA saMthArAvidhi (pavitra AcAra-vicAra-pUrvaka marane kI vidhi) apanAye jAne kI eka sajjana ne satIprathA se tulanA kara use AtmahatyA kA nAma diyA hai aura usa para roka lagAne ke lie rAjasthAna ucca nyAyAlaya meM yAcikA prastuta kI hai| yaha jainadharma ke siddhAntoM aura sallekhanA ke artha se anabhijJa hone kA kupariNAma hai tathA eka ahiMsA-aparigrahaanekAnta-pradhAna, lokakalyANakArI, prAcInadharma ko chinna-bhinna karane kI dharmasvAtantrya-virodhI, alokatAntrika sAjiza hai| yadi ukta sajjana ne jainadharma- granthoM kA adhyayana kiyA hotA, to ve sallekhanA ko AtmahatyA kahane kI galatI na karate, kyoMki taba ve samajha jAte ki vaha AtmahatyA nahIM hai, apitu nikaTa AyI huyI aura na TAlI jAne yogya mRtyu se ghabarA kara prANarakSA ke lie dharma se cyuta karanevAlI pApakriyAoM meM na phaMsane kI sAdhanA hai| IsA kI tIsarI sadI meM hue jainAcArya samantabhadra ne sallekhanA arthAt samAdhimaraNa (zAntipUrvaka maraNa) kA lakSaNa 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' kI nimnalikhita kArikA meM batalAyA hai upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHprtiikaare| dharmAya tanuvimocanamAhuH sllekhnaamaaryaaH||5/1|| anuvAda- jaba kisI bhayaMkara upasarga (prAkRtika yA manuSya-deva-tiryaMca-janita vipadA), ghora akAla, atyanta vRddhAvasthA aura kisI asAdhya roga ke kAraNa prANoM para saMkaTa A jAya aura use naitikamArga aura dharmamArga (ahiMsakamArga) se TAlA na jA sake, mRtyu sunizcita ho jAya, to naitikatA aura dharma kI rakSA ke lie arthAt apane ko anaitikamArga aura pApamArga meM pravRtta hone se bacAne ke lie dharmapUrvaka prANoM kA parityAga karanA sallekhanA, samAdhimaraNa yA saMthArA kahalAtA hai| sallekhanA kI isa paribhASA se spaSTa hai ki sallekhanA meM AtmahatyA nahIM kI jAtI, apitu jaba kisI AtatAyI manuSya yA siMhAdi hiMsra pazu ke dvArA muni yA zrAvaka kI hatyA kI jA rahI ho athavA bhUkampa, bAr3ha, agni bur3hApe yA bhayaMkara roga se hatyA ho rahI ho aura usase bacane kA naitika aura dharma-saMgata upAya na ho, taba mRtyu se bacAne meM asamartha AhAra-jala-auSadhi Adi ke parityAga kA vrata lekara arthAt samasta sAMsArika padArthoM se rAga chor3akara dharmapUrvaka samabhAva aura kSamAbhAva se mRtyu ko svIkAra kara lene kA nAma sallekhanA hai| aura jaba aisA hotA hai, taba na to jIvana se moha rahatA hai, na mRtyu kI cAha hotI hai| jIvanamoha aura mRtyu kI cAha hone ko sallekhanA meM doSa mAnA gayA hai| isa niyama kA ullekha IsA kI dvitIya zatAbdI meM hue AcArya umAsvAmI ne jainadharma ke suprasiddha grantha tattvArthasUtra' ke nimnalikhita sUtra meM kiyA hai "jiivitmrnnaashNsaamitraanuraagsukhaanubndhnidaanaani||"7/37|| anuvAda- jIvita rahane kI icchA, marane kI icchA, mitroM se anurAga, pUrvAnubhUta sukhoM kA bAra-bAra smaraNa aura sallekhanA se svargAdiphaloM kI cAha, ye pA~ca sallekhanA ke aticAra (usameM doSa utpanna vAle kAraNa) haiN| isa ArSavacana se siddha hai ki sallekhanA meM muni yA zrAvaka marane kI cAha nahIM karatA, balki bAhya kAraNoM se mRtyu ke anivArya ho jAne para usase bhaya tyAga detA hai aura apane ahiMsAdi vratoM kI rakSA karate hue mRtyu kA varaNa karatA hai| isa prakAra sallekhanA AtmahatyA nahIM hai, apitu bAhya kAraNoM se mRtyu ke anivArya ho jAne para apane dharma kI rakSA kA prayatna hai| sallekhanA AtmahatyA kyoM nahIM? ___AtmahatyA karanevAlA krodha, zoka, viSAda, bhaya, nirAzA Adi ke Avega meM mRtyu ke kAraNa svayaM juTAtA hai,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanAmaraNa meM mRtyu ke kAraNa bAhara se Ate haiN| AtmahatyA meM manuSya svayaM hI phA~sI lagAtA haiM, kue meM kUdatA hai, Aga meM jalatA hai, jahara khAtA hai yA apane ko golI mAra letA hai| lekina sallekhanA-maraNa dUsaroM ke dvArA prANaghAtaka upasarga kiye jAne para, prANaghAtaka prAkRtika vipadA Ane para athavA prANaghAtaka asAdhyaroga yA ativRddhAvasthA ho jAne para hotA hai| aura isameM bhI vizeSatA yaha hai ki sallekhanAvratadhArI marate samaya na to krodha ke Avega meM rahatA hai, na zoka ke, na bhaya ke, na viSAda ke aura na nirAzA ke| vaha parama zAntabhAva meM sthita rahatA hai| sallekhanA AtmahatyA kyoM nahIM hai, isakA khulAsA pA~cavIM zatAbdI I0 ke jainAcArya pUjyapAda svAmI ne nimnalikhita zabdoM meM kiyA hai "syAnmatamAtmavadhaH prApnoti, svAbhisandhipUrvakAyurAdinivRtteH? naiSa doSaH, aprmtttvaat| 'pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA' ityuktm| na cAsya prmaadyogo'sti| kutaH? raagaadybhaavaat| rAgadveSamohAviSTasya hi viSazastrAyupakaraNaprayogavazAdAtmAnaM dhanataH svaghAto bhvti| na sallekhanAM pratipannasya rAgAdayaH santi tato naatmvdhdossH| uktaM ca rAgAdINamaNupyA ahiMsagattaM ti desidaM smye| tesiM ca uppattI hiMseti jiNehi nniddivaa|| kiM ca maraNasyAniSTatvAdyathA vaNijo vividhapaNyadAnAdAnasaJcayaparasya svgRhvinaasho'nissttH| tadvinAzakAraNe ca katazcidapasthite yathAzakti prihrti| duSparihAre ca paNyavinAzo yathA na bhavati tathA ytte| evaM gahastho'pi vratazIlapaNyasaJcaye pravartamAnaH tadAzrayasya na paatmbhivaanychti| tadupaplavakAraNe copasthite svaguNAvirodhena prihrti| duSparihAre ca yathA svaguNavinAzo na bhavati tathA prayatata iti kathamAtmavadho bhavet? (sarvArthasiddhi 7/22) / anuvAda - zaMkA : cU~ki sallekhanA meM apane AbhaprAya se Ayu Adi kA tyAga kiyA jAtA hai, isalie yaha AtmaghAta hai| samAdhAna : aisA nahIM hai, kyoMki sallekhanA meM pramAda (rAgadveSamoha) kA abhAva hai| 'pramattayoga se (rAgadveSamoha ke kAraNa = krodhAdi ke Avega meM)prANoM kA ghAta karanA hiMsA hai' yaha pahale (tattvArthasUtra/adhyAya 7/sUtra 13 meM) kahA jA cukA hai| kintu sallekhanAvratadhArI ke pramAda nahIM hotA, kyoMki usameM rAgAdi kA abhAva hotA hai| jo manuSya rAgadveSamoha se AviSTa hokara viSa, zastra Adi upakaraNoM se apanA vadha karatA hai, vaha AtmaghAtI hotA hai| sallekhanA ko prApta manuSya meM rAgadveSamoha nahIM hote, ataH vaha AtmaghAtI nahIM hotaa| kahA bhI gayA hai "jinendradeva ne yaha upadeza diyA hai ki rAgAdibhAvoM kI utpatti na honA ahiMsA hai, aura unakA utpanna honA hiNsaa|" isake atirikta maranA koI bhI nahIM caahtaa| jaise koI vyApArI apane ghara meM aneka prakAra kI vikreya vastuoM kA saMgraha aura denalena karatA hai, use apane ghara kA vinAza iSTa nahIM hotaa| phira bhI yadi kahIM se usake vinAza kA kAraNa upasthita ho jAya, to vaha yathAzakti use TAlane kA prayatna karatA hai| kintu yadi TAlanA saMbhava na ho, to ghara meM rakhI vikreya sAmagrI ko naSTa hone se bacAne kI koziza karatA hai, isI prakAra gRhastha bhI apane zarIrarUpI ghara meM vratazIlarUpa sAmagrI kA saMcaya karatA hai, ata: vaha usa sAmagrI ke AzrayabhUta zarIra kA vinAza nahIM hone denA caahtaa| phira bhI yadi usake vinAza kA kAraNa upasthita ho jAtA hai, to vaha apane vratazIlAdi guNoM ko AghAta na pahu~cAte hue vinAza ke kAraNa kA parihAra karatA hai| kintu zarIravinAza ke kAraNa kA parihAra saMbhava na hone para aisA prayatna karatA hai, jisase apane guNoM kA vinAza na ho| aisA karanA Atmavadha kaise ho sakatA hai?" (sa.si.7/22) isa ArSavacana se spaSTa hai ki sallekhanA meM na to marane kI icchA kI jAtI hai, na marane kA prayatna, apitu jaba upasarga, durbhikSa, roga, bur3hApA Adi bAhya kAraNa muni yA zrAvaka ko mRtyu ke mukha meM ghasITa kara le jAne lagate haiM, taba zarIra ko na bacA pAne kI sthiti meM vaha apane vrata-zIla-saMyama Adi dharma kI rakSA kA prayatna karatA hai| isa prakAra sallekhanA meM manuSya ke pAsa marane ke kAraNoM ko svayaM juTAne kA avasara hI nahIM rahatA, kyoMki ve bAhara se hI apaneApa juTa jAte haiN| apane-Apa upasthita mRtyu ke kAraNoM ko jaba TAlanA asaMbhava ho jAtA hai, tabhI to sallekhanAvrata grahaNa kiyA jAtA hai, ataH ise AtmahatyA kahane ke lie to koI kAraNa hI nahIM hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura nyAya kI rakSA ke lie mRtyu kA varaNa balidAna hai, AtmahatyA nahIM ___yadi kahA jAya ki mRtyu kA kAraNa upasthita hone para jAna kI rakSA jaise bhI bane vaise kI jAya, anyathA jo mRtyu hogI, vaha AtmahatyA kahalAyegI, to deza kI AjAdI ke lie a~garejoM kI topoM aura bandUkoM ke sAmane khar3e hokara apanI jAna de denevAle zahIdoM kI mauta AtmahatyA kahalAyegI, balidAna nhiiN| saradAra bhagatasiMha kA phA~sI para car3ha jAnA aura candrazekhara AjAda kA aMgarejoM kI pakar3a se bacane ke lie apane ko golI mAra lenA bhI AtmaghAta kI paribhASA meM AyegA, kyoMki ye a~garejoM ke sAmane ghuTane Tekakara AtmarakSA kara sakate the| kintu inake dvArA mauta ko gale gAye jAne ke kadama ko saMsAra ke kisI bhI vyakti ne AtmahatyA nahIM kahA, sabhI ne balidAna kahA hai| isI prakAra dezadroha ke lie taiyAra na honevAle kisI sainika yA nAgarika ko deza ke zatru mAra DAlate haiM, apane zIlabhaMga kA virodha karanevAlI kisI strI kA duSTa loga galA ghoMTa dete haiM, kisI manuSya yA pazu kI hatyA se inakAra karanevAle kI hatyA kara dI jAtI hai, apanA dharma chor3ane yA badalane ke lie taiyAra na honevAle ko mauta ke ghATa utAra diyA jAtA hai, to svadharma kI rakSA ke lie ina logoM kA mRtyu ko varaNa kara lenA kyA AtmahatyA kahA jA sakatA hai? isI prakAra kisI ahiMsAvratadhArI manuSya ko aisA roga ho jAya, jo kisI prANI ke aMgoM se banI davA se hI dUra ho sakatA ho, kintu vaha apane dharma kI rakSA ke lie usa mAMsamaya auSadhi kA sevana na kare aura roga se usakI mRtyu ho jAya, to kyA use AtmahatyA kahA jAyegA? athavA kisI zAkAhAravratadhArI manuSya ko koI DAkU yA AtaMkavAdI pakar3a kara le jAya aura use mAMsa-madya aura nazIlI davAoM ke sevana para majabara kare. anyathA mAra DAlane kI dhamakI de. to usakA mAMsAdi kA sevana na kara DAkU yA AtaMkavAdI ke hAthoM mara jAnA kyA AtmaghAta kI paribhASA meM AyegA? athavA kabhI bhayaMkara akAla par3ane se bhakSya padArthoM kA abhAva ho jAya tathA manuSya aise padArthoM kA bhakSaNa na kare, jisase usakA dharma naSTa hotA ho yA zarIra ke apaMga hone kA Dara ho, taba yadi vaha bhUkha se mara jAtA hai, to kyA use AtmahatyA kaheMge? duniyA meM aisI koI bhI DikzanarI nahIM hai, jisameM inheM AtmahatyA kahA gayA ho, sarvatra inheM balidAna zabda se hI paribhASita kiyA gayA hai| saMsAra ke kisI bhI dharma yA kAnUna meM mauta se Darakara prANa bacAne ke lie deza kI AjAdI kI lar3AI se vimukha ho jAne ko, dezadroha ke lie taiyAra ho jAne ko, kisI strI kA apanA zIlabhaMga svIkAra kara lene ko athavA ahiMsAvratadhArI yA zAkAhAradharmAvalambI ke mAMsAhArI ho jAne ko jAyaja nahIM ThaharAyA jA sakatA, apitu dezarakSA aura dharmarakSA ke lie deza ke zatruoM, balAtkAriyoM, DAkuoM, AtaMkavAdiyoM, akAla yA roga ke hAthoM mAre jAne ko hI ucita ThaharAyA jA sakatA hai| isalie dharma aura kAnUna kI najaroM meM bhI aisI mRtyu balidAna kI hI paribhASA meM A sakatI hai, AtmahatyA kI paribhASA meM nhiiN| suprasiddha bhAratIya manISI bhartRhari ne kahA hai nindantu nItinipuNA yadi vA stavantu lakSmIH samAvizatu gacchati vA ythessttm| adyaiva vA maraNamastu yugAntare vA nyAyyAt pathaH pravicalanti padaM na dhiiraaH|| arthAt apane ko nItinipuNa samajhane vAle loga hamAre nyAyasaMgata AcaraNa ki nindA kareM athavA prazaMsA, usase hameM Arthika lAbha ho yA hAni athavA hama turanta maraNa ko prApta ho jAya~ yA saikar3oM varSoM taka jiyeM, nyAyazIla puruSa nyAyamArga kA parityAga nahIM krte| isa sUkti meM bhartRhari ne dharma aura nyAya kI rakSA ke lie apane prANoM kA parityAga kara dene ko utkRSTa aura anukaraNIya AcaraNa kahA hai, AtmahatyA nhiiN| jaise garIbI ke kAraNa bhukhamarI se arthAt bhojana na milane se honevAlI mRtyu AtmahatyA nahIM kahalA sakatI, vaise hI AtatAyiyoM dvArA kiye jAnevAle upasarga se athavA akAla par3ane se athavA anya kisI paristhiti se muni ko zuddha bhojana na mile, to bhojana ke abhAva meM honevAlI unakI mRtyu ko AtmahatyA nahIM kahA jA sktaa|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaise rAjanItika svataMtratA manuSya kA janmasiddha yA maulika adhikAra hai, vaise hI svadharmarakSA kI svataMtratA bhI manuSya kA maulika adhikAra hai| ataH sallekhanA dharmarakSA kA prayAsa hone ke kAraNa jainadharmAvalambiyoM kA maulika adhikAra hai| jaise kisI mAMsAhArI ko kAnUna ke dvArA zAkAhAra ke lie majabUra nahIM kiyA jA sakatA, vaise hI kisI zAkAhArI ko mAMsAhAra ke lie bAdhya nahIM kiyA jA sakatA, bhale hI isase usake prANa cale jAya~ / yadi dharmanirapekSa lokataMtra meM kisI nAgarika ko svadharmaviruddha AhAra - auSadhi grahaNa karane ke lie athavA svadharmaviruddha jIvanapaddhati apanAne ke lie bAdhya kiyA jAtA hai, to na to vaha lokataMtra kahalA sakatA hai, na dharmanirapekSa / ataH bAhya kAraNoM se prANasaMkaTa upasthita ho jAne para svadharmaviruddha AhAra - auSadhi evaM svadharmaviruddha jIvanapaddhati ko svIkAra na karate hue ahiMsAdharma evaM nyAyAmArga kI rakSA ke lie, upasthita hue prANasaMkaTa ko svIkAra kara lene kA adhikAra arthAt sallekhanA kA adhikAra manuSya ko apane dharmanirapekSa, lokatAMtrika rAjya ke saMvidhAna se prApta 1 prasannatA hone para hI sallekhanA saMbhava jaisA ki pUrva meM kahA gayA hai, mRtyu kA kAraNa upasthita ho jAne para dharma kI rakSA ke lie kaTibaddha hokara dharmaviruddha evaM anaitika upAyoM se prANarakSA kA prayatna na karanA sallekhanA hai / yaha kArya jJAnI aura dharma meM AsthAvAn manuSya hI kara sakatA hai, kyoMki use hI sallekhanA - grahaNa meM prasannatA ho sakatI hai| prasannatA ke abhAva meM sallekhanA balapUrvaka grahaNa nahIM karAyI jA sktii| prasannatA hone para manuSya svayaM hI grahaNa karatA hai| isakA spaSTIkaraNa pUjyapAda svAmI ne nimnalikhita zabdoM meM kiyA hai- yasmAdasatyAM prItau balAnna sallekhanA kAryate / satyAM hi prItau svayameva karoti / " (sarvArthasiddhi 7/22) / 44 hindUdharma meM saMnyAsamaraNa : sallekhanAmaraNa jainadharma meM vihita sallekhanAmaraNa ke samAna hindUdharma meM bhI saMnyAsamaraNa kA vidhAna kiyA gayA hai| saMnyAsamaraNa ke prakaraNa meM 'saMnyAsa' kA artha anazana arthAt AhAratyAga hai / yathA- "saMnyAsavatyanazane pumAn prAyaH " ityamaraH (bhaTTikAvya-TIkA 7/73 paM0 zeSarAja zarmA zAstrI / caukhambA saMskRta sIrija Aphisa bArANasI / 1998 I.) / aura 'prAya' kA artha hai anazana, maraNa, tulya aura bAhulya- "prAyazcAnazane mRtyau tulyabAhulyayorapi " iti vizvaH / 'saMnyAsa' (AhAratyAga) ko 'prAyopavezikA' bhI kahA gayA hai| yathA uvAca mArutirvRddhe saMnyAsinyatra vAnarAn / ahaM paryAyasamprAptAM kurve prAyopavezikAm // 7/76 // bhaTTikAvya / anuvAda- hanumAn jI ne vAnaroM se kahA- "vRddha jAmbavAn ke saMnyAsI ho jAne para ( anazana AraMbha kara dene para) maiM bhI isa parvata para kramaprApta prAyopavezikA ( anazana) AraMbha karatA hU~ / "saMnyAsini = anazanavati", "prAyovazikAm =anazanam " ( paM0 zeSarAja zarmA zAstrIkRta TIkA / bhaTTikAvya 7/76) / yaha anazana (AhAratyAga) maraNa ke lie kiyA jAtA hai aura jisakA isa taraha maraNa hotA hai, usakA dAhasaMskAra nahIM kiyA jAtA - " atra prAyopavezato maraNe dAhasaMskArA'bhAvAditi bhAvaH / " ( paM0 zeSarAja zarmA zAstrIkRta TIkA/bhaTTikAvya 7/78) / anazana dvArA maraNa ko 'prAyopAsanA' zabda se bhI abhihita kiyA gayA hai- "prAyopAsanayA = mrnnaanshnaa'nusstthaanen|" (vahI/bhaTTikAvya 7 / 73) / hindUpurANoM meM AhAratyAga dvArA kiye jAnevAle maraNa ke lie 'saMnyAsamaraNa' ke atirikta 'prAya', prAyopaveza, prAyopavezana, prAyopavezikA, prAyopavezanikA, prAyopagamana evaM prAyopeta zabda bhI prayukta haiM / ( dekhie, vAmana zivarAma ApTe - saMskRta-hindI-koza, 'prAya') / sara ema0 moniyara viliamsa ne saMskRta-iMgaliza DikzanarI meM ina zabdoM ke artha kA pratipAdana isa prakAra kiyA hai 5
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ . saMnyAsa = abstinence from food, giving up the body. saMnyAsin = abstaining from food (Bhatt). departure from life, seeking death by fasting (as a religious or penitentiary act, or to enforce compliance with a demand). AmaraNa anazana, kisI iSTasiddhi ke lie khAnA-pInA chor3akara dharanA denA (aapttekosh)| prAyopagamana = going to meet death, seeking death (by abstaing from food). prAyopavezana= abstaining from food and awaiting in a sitting posture the approach of death. sallekhanA ke lie 'saMnyAsamaraNa' aura 'prAyopagamana' zabdoM kA prayoga jainazAstroM meM bhI kiyA gayA hai| yathA"atha saMnyAsakriyA-prayogavidhiM zlokadvayenAha" = Age saMnyAsapUrvaka maraNa kI vidhi do zlokoM meM kahate haiN| (anagAradharmAmRta 9/61-62/utthAnikA/pR.673/hindI anuvAda : siddhAntAcArya paM. kailAzacandra shaastrii)| pAyopagamaNamaraNaM bhattapaiNNA ya iMgiNI cev|| tivihaM paMDitamaraNaM sAhussa jhuttcaariss||28|| bhgvtii-aaraadhnaa| anuvAda- prAyopagamana-maraNa, bhaktapratijJA-maraNa aura iMginImaraNa, ye tIna paNDitamaraNa haiN| ye zAstrokta AcaraNa karanevAle sAdhu ke hote haiN| "prAya arthAt saMnyAsa kI taraha upavAsa ke dvArA jo samAdhimaraNa hotA hai, use prAyopagamana samAdhimaraNa kahate haiN|" (SaTkhaNDAgama-dhavalATIkA / vizeSArtha / pustaka 1/1, 1, 1/ pRSTha 24/1992 I0/ solaapur)| upaniSadoM meM kahA gayA hai ki parivrAjaka evaM paramahaMsaparivrAjaka sAdhu 'saMnyAsa' (anazana) se hI dehatyAga karate haiM 1. "tadetadvijJAya brAhmaNaH parivrajya --- saMnyAsenaiva dehatyAgaM kroti|" (nAradaparivrAjakopaniSat / tRtIyopadeza/ IzAdyaSTottarazatopaniSadaH / pRSTha 268) / 2."--- paramahaMsAcaraNena saMnyAsena dehatyAgaM kurvanti te paramahaMsA naametyupnisst|" (bhikSukopaniSat / IzAdyaSTottara. / pR.368)| __3."--- kuTIcako vA bahUdako vA haMso vA paramahaMso vA --- saMnyAsenaiva dehatyAgaM karoti sa paramahaMsa-parivrAjako bhvti|" (paramahaMsaparivrAjakopaniSat/IzAdyaSTottara/pR. 419) / saMnyAsamaraNa ko 'yogamaraNa' zabda se bhI abhihita kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki raghukula ke rAjA jIvana ke anta meM yoga se zarIra kA parityAga karate the zaizave'bhyastavidyAnAM yauvane vissyaissinnaam| vArdhake munivRttInAM yogenAnte tnutyjaam||18|| cittavRtti ke nirodha ko yoga kahate haiM- "yogazcittavRttinirodhaH" (pAtaJjalayogadarzana/ samAdhipAda/sUtra 2) / isake lie pratyAhAra Avazyaka hotA hai, jisameM indriyA~ apane-apane viSayoM se nivRtta hokara cittAkAra sadRza ho jAtI haiM- "svaviSayAsamprayoge cittasya svarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH" (vahI/sAdhanapAda/sUtra 54) / isase yoga meM AhArAdi kA tyAga apane-Apa ho jAtA hai| hindUpurANoM meM do prakAra ke nara-nAriyoM ko svarga yA mokSaphala pAne kI icchA se agnipraveza, jalapraveza athavA anazana dvArA dehatyAga kA adhikArI batalAyA gayA hai samAsakto bhavedyastu paatkairmhdaadibhiH| duzcikitsyairmahArogaiH pIDito vA bhavettu yH|| - 6
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaM dehavinAzasya kAle prApte mhaamtiH| AbrahmANaM vA svrgaadiphljigiissyaa| pravizejvalanaM dIptaM kuryAdanazanaM tthaa|| aiteSAmadhikAro'sti nAnyeSAM srvjntussu| narANAmatha nArINAM sarvavarNeSu srvdaa|| (raghuvaMza mahAkAvya 8/94/mallinAtha sUrikRta saMjIvinI TIkA meM uddhRta) anuvAda- jo mahApApoM se lipta ho athavA asAdhya mahArogoM se pIr3ita ho, aisA mahAmati deha vinAzakAla ke svayaM prApta ho jAne para svarga yA mokSaphala pAne kI icchA se jalatI huI agni meM praveza kare athavA anazana kre| samasta prANiyoM meM aise hI nara-nAriyoM ko, cAhe ve kisI bhI varNa ke hoM, ina upAyoM se maraNa kA adhikAra hai, anya kisI ko nhiiN| isa vidhAna kA anusaraNa karate hue zrIrAma ke pitAmaha mahArAja aja ne dehavinAza kA kAla A jAne para apane rogopasRSTa zarIra kA gaMgA aura sarayU ke saMgama meM parityAga kara diyA aura tatkAla svarga meM jAkara deva ho gye| isakA varNana mahAkavi kAlidAsa ne 'raghuvaMza' mahAkAvya ke nimnalikhita padyoM meM kiyA hai samyagvinItamatha varmaharaM kumAramAdizya rakSaNavidhau vidhivtprjaanaam| rogopasRSTatanudurvasatiM mumukSuH praayopveshnmtirnRptirbbhuuv||8/94|| tIrthe toyavyatikarabhave jhvknyaasryvodehtyaagaadmrgnnnaalekhymaasaadysdyH| pUrvAkArAdhikatararucA saGgataH kAntayAsau lIlAgAreSvaramata punrnndnaabhyntressu|| 8/95 // ina pramANoM se siddha hai ki sallekhanAmaraNa yA saMnyAsamaraNa kA vidhAna jainadharma ke samAna hindUdharma meM bhI hai| yadyapi jainadharma meM maraNa kA kAraNa upasthita hone para jalapravezAdi dvArA dehatyAga kA vidhAna nahIM hai, mAtra AhAra auSadhi ke tyAga dvArA dharmarakSA karate hue dehatyAga kI AjJA hai, tathApi hindUdharma meM anazanapUrvaka bhI deha visarjana kA vidhAna hai, ataH sallekhanAmaraNa yA saMnyAsamaraNa bhArata ke bahusaMkhyaka nAgarikoM dvArA svIkRta dhArmika paramparA hai| vartamAna yuga ke mahAn svataMtratAsaMgrAma senAnI evaM dhArmika netA AcArya binovA bhAve ne mRtyukAla meM AhAra-auSadhi kA parityAga kara saMnyAsamaraNa-vidhi dvArA dehavisarjana kiyA thaa| ___mahAtmA gA~dhI deza kI svataMtratA, hindU-muslima ekatA, dalitoM ke sAtha samAna vyavahAra Adi ke uddezya se kaI bAra AmaraNa anazana para baitthe| kucha dina pUrva suzrI medhA pATakara ne bhI gujarAta ke saradAra sarovara bAMdha kI U~cAI kama karAne evaM visthApitoM ko ucita muAvajA dilAne ke lie AmaraNa anazana prArambha kiyA thaa| yadyapi rAjanItika kAraNoM se ina rAjanetAoM ke prANa bacAne ke lie sarakAra zIghra samajhautA kara letI hai, yadi samajhautA na kare, to mRtyu avazyaMbhAvI hai| isa taraha sallekhanA kA eka nayA saMskaraNa rAjanIti evaM lokanIti meM bhI praviSTa ho gayA hai| ___Dr. T.G. Kalghatgi likhate haiM- " In the present political life of our country, fasting unto death for specific ends has been very comman." ('Jain View of Life'/Jain samskrti Samraksaka Sangha Sholapur, 1984 A.D./p. 185). satIprathA se tulanIya nahIM | saMnyAsamaraNa yA sallekhanAmaraNa kI satImaraNa se tulanA nahIM kI jA sakatI, kyoMki satI hone vAlI strI1. apanI mRtyu kA aparihArya kAraNa upasthita na hone para bhI apanA prANAnta kara letI hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. usake sAmane dharmamaya jIvanapaddhati ke vinaSTa hone kA saMkaTa nahIM hotaa| 3. usakA mana rAgadveSa se mukta na hokara mRta pati ke prati tIvrarAga se aura vidhavAjIvana ke kaSToM ke prati bhIrutAjanya dveSa se grasta hotA hai| 4. satImaraNa se na to maranevAlI strI ko koI dhArmika lAbha hotA hai, na usake mRta pati ko| saMskRta ke suprasiddha gadyakavi bANabhaTTa svaracita 'kAdambarI' nAmaka upanyAsa meM satImaraNa ko atyanta ajJAnatApUrNa evaM ahitakara kRtya batalAte hue likhate haiM "yadetadanumaraNaM nAma tadatiniSphalam, avidvajjanAcarita eSa maargH| --- atra hi vicAryamANe svArtha eva prANaparityAgo'yam ashyshokvednaaprtiikaartvaadaatmnH| uparatasya tu na kamapi gunnmaavhti| ---asAvapyAtmaghAtI kevalamenasA sNyujyte|" (kAdambarI/mahAzvetAvRttAnta/pR.111-112/caukhambA vidyAbhavana, vaaraannsii)| anuvAda- "yaha jo anumaraNa (satImaraNa) hai, vaha atyanta niSphala hai| yaha ajJAniyoM ke dvArA apanAyA jAnevAlA mArga hai| --- vicAra karake dekhA jAya, to yaha prANaparityAga svArtha hI hai, kyoMki yaha asahyavedanA se chuTakArA pAne ke lie kiyA jAtA hai| jisake lie prANa tyAge jAte haiM, usakA isase koI lAbha nahIM hotaa| --- aura AtmaghAta karanevAlA bhI kevala pApa se lipta hotA hai|" kintu saMnyAsamaraNa yA sallekhanAmaraNa na to mRtyu ke aparihArya kAraNa ke abhAva meM kiyA jAtA hai, na dharmamaya jIvanapaddhati kA vinAza karanevAle kAraNa ke abhAva meM, na hI jIvana ke asahya kaSToM se bhIrutA ke kaarnn| tathA sallekhanAmaraNa se pApamaya, anaitika jIvanapaddhati ko ThukarAne aura pApakarmoM ke bandhana se bacane kA lAbha hotA hai| isa prakAra sallekhanAmaraNa aura satImaraNa meM paraspara atyanta vaiSamya hai| ataH sallekhanAmaraNa ko satImaraNa ke samAna AtmaghAta nahIM kahA jA sktaa| vAstavika hatyAoM aura AtmahatyAoM para dhyAna diyA jAya jainadharma kA sallekhanAvrata, jo AtmahatyA nahIM hai, use AtmahatyA nAma dekara nyAyAlaya dvArA avaidha ghoSita karAne kA prayatna karanevAle mahAzaya se merA anurodha hai ki ve eka anAvazyaka, dharmavirodhI, lokahitavirodhI, dharmanirapekSatAvirodhI evaM lokataMtravirodhI kRtya meM apanI zakti kA apavyaya karane kI bajAya pratidina hajAroM kI saMkhyA meM ho rahI kAnUna-sammata vAstavika hatyAoM aura AtmahatyAoM ko avaidha ghoSita karAne kA atyAvazyaka puNyakArya sampanna kreN| san 1971 taka bhArata meM garbhapAta karanA va karAnA kAnUnana aparAdha mAnA jAtA thA, kintu varSa 1971 meM bhArata sarakAra ne The medical Termination of Pregnancy Act, 1971 banAkara parivAra-niyojana ke lie apanAye gaye garbhanirodhaka sAdhanoM ke viphala rahane para garbhapAta karAne ko kAnUnI mAnyatA pradAna kara dI, jisase prativarSa lAkhoM kI saMkhyA meM bhrUNahatyAe~ kI jAne lgiiN| sampUrNa bhArata meM lagabhaga 51 lAkha 47 hajAra garbhapAta prativarSa ho rahe haiM aura isa saMkhyA meM prativarSa vRddhi ho rahI hai| (dekhie , zrI gopInAtha agravAla dvArA likhita laghupustikA 'garbhapAta : ucita yA anucita : phaisalA ApakA'/ pRSTha 17-18/prakAzaka-prAcya zramaNabhAratI, 12/e , premapurI, nikaTa jaina maMdira, mujaphpharanagara251001/I.san 1998) / sallekhanA se to varSabhara meM do-cAra hI mRtyue~ hotI haiM, kintu garbhapAta se prativarSa 60-70 lAkha bhrUNahatyAe~ ho rahI haiN| sallekhanAdhArI ko to mRtyu se bacAyA hI nahIM jA sakatA, kyoMki sallekhanA taba grahaNa kI jAtI hai, jaba upasarga, roga Adi ke rUpa meM upasthita huA mRtyu kA kAraNa aparihArya ho jAtA hai| ataH jise marane se bacAyA hI nahIM jA sakatA, use bacAne kI nirarthaka koziza karane kI bajAya, jina mAnava-zizuoM kA jIvana abhI vikasita hI ho rahA hai, jinakI svAbhAvika mRtyu abhI varSoM dUra hai, unakI kAnUna kI sahamati se garbha meM hI karAyI jA rahI hatyA ko rokanA sarvaprathama Avazyaka hai| sallekhanA ko avaidha ghoSita karAne ke lie prayatnazIla bandhu pahale vizAla stara para
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ honevAlI isa jaghanya mAnavahatyA ko avaidha ghoSita karAne ke lie kadama utthaayeN| kyA yaha mAnavavadha unake mAnavatAvAdI hRdaya ko tanika bhI udvelita nahIM karatA? mRtyu ke kagAra para pahu~ce huoM kI mauta ko rokane kA asaMbhava kArya karane ke icchuka mitra jIvana kI ora kadama bar3hAte garbhastha mAnavoM ke nRzaMsa vadha ko rokane kA sAhasa dikhaaeN| isI prakAra zarIra ke nAjuka aMgoM ko sar3A-galAkara manuSya ko mauta kA grAsa banA denevAle jisa madyapAna ko pratibandhita karAne ke lie gA~dhI jI ne Andolana kiyA thA aura unakI icchA kA Adara karate hue sarakAra ne usa para pratibandha lagAyA bhI thA, use hI usane rAjasva ke lobha meM Akara bAda meM haTA diyA aura sampUrNa dezavAsiyoM ko madyapAna kI khulI chUTa dekara dhImI AtmahatyA kI anumati de dii| Aye dina sunane meM AtA hai ki jaharIlI zarAba pIkara saikar3oM loga mara gaye / dhUmrapAna bhI prANaghAtaka hai| yaha kaiMsara kA pramukha kAraNa hai| sigareTa ke paikiToM para aisA sarakAra likhavAtI bhI hai| isa para bhI pratibandha na lagAkara sarakAra ne dezavAsiyoM ko AtmahatyA kI kAnUnI mAnyatA de dii| yaha sarakAra dvArA karAyI jAnevAlI aura madyapAna tathA dhUmrapAna karanevAloM ke dvArA kI jAnevAlI AtmahatyA hai| isI taraha zAsanavyavasthA meM vyApta bhayaMkara bhraSTAcAra evaM galata nItiyoM ke kAraNa Aja taka loga garIbI se chuTakArA nahIM pA sake haiM aura haravarSa saikar3oM loga bhukhamarI, kupoSaNa, ThaMDa aura lU se pIr3ita hokara mara jAte haiN| yaha to sIdhI hatyA hai, AtmahatyA nhiiN| aura aba to videzI AtaMkavAdiyoM ke dvArA deza meM ghusakara jagaha-jagaha bamavisphoTa kara eka sAtha hajAroM nAgarikoM ko mauta ke ghATa utArA jA rahA hai| yaha hatyA hai yA AtmahatyA? yadi yaha hatyA hai, to isakA jimmedAra kauna hai? videzI AtaMkavAdI yA TADA jaise kAnUna ko radda kara denevAlI deza kI sarakAra? deza ke nAgarikoM kI jAnamAla kI rakSA kA jimmedAra kauna hai? ___jo sallekhanA AtmahatyA nahIM hai, use AtmahatyA kA nAma dekara jhUThI AtmahatyA ko rokane kI kavAyada jhUThA mAnavatAvAda hai| jina mitra ne sallekhanA ko AtmahatyA kahakara use avaidha ghoSita karAne ke lie rAjasthAna uccanyAyAlaya meM yAcikA prastuta kI hai, unase prArthanA hai ki ve yadi sacce mAnavatAvAdI haiM, to sarvaprathama uparyukta vAstavika hatyAoM aura AtmahatyAoM ko avaidha ghoSita karAne kA prayatna kreN| ratanacandra jaina uddAyana rAjA kacchadeza meM rorava nAma kA nagara thaa| vahA~ ke rAjA kA / naukara cAkara bhI use na saha sake aura bhAga gye| vahA~ rAjA nAma uddAyana aura rAnI kA nAma prabhAvatI thaa| aura rAnI ke sivAya koI nahIM bcaa| muni ne dubArA bhI rAjA eka samaya prathama svarga kI indra, sabhA meM baiThe devatAoM | aura rAnI ke Upara hI vamana kara diyaa| itanA hone para bhI se kahane lage ki rAjA uddAyana glAni jItane meM bahuta pakkA | | rAjA ne glAni nahIM kii| hai| unameM se vAsava nAmaka deva ke mana meM AyA ki isa rAjA ve pachatAvA karane lage ki hAya mujha pApI se AhAra kI parIkSA kreN| vaha sAdha kA veSa dhAraNa kara apane zarIra ko | dene meM kucha bhUla ho gaI athavA maiMne pUrva janma meM koI mahApApa ghinAvanA rogI tathA durgandhita banA rAjA ke daravAje para phuNcaa| | kiyA hai, jisase AhAradAna meM vighna aayaa| rAjA pAnI lAyA bhojana kA samaya thaa| isaliye rAjA ne sAdhu ko dekhate hI kahA | aura sAdhu kA zarIra bar3I sAvadhAnI se dhone lgaa| deva ne rAjA ki he mahArAja! anna jala zuddha hai| khar3e raho! khar3e raho! | kI gaharI bhakti aura nirvicikitsA dekha apanA asalI rUpa rAjA use saccA muni jAnakara apane ghara meM le gaye aura | pragaTa kiyA aura namaskAra kara rAjA kI bar3AI karane lagA u~ce Asana para baitthaayaa| rAjA-rAnI ne aSTa dravya se unakI | tathA saba saccA hAla kaha sunaayaa| pUjA kI aura bhaktisahita bhojana kraayaa| usa banAvaTI muni | bhAvArtha-rAjA uddAyana kI devatAoM ne bar3AI kii| unake ko to rAjA kI parIkSA karanI thI, isaliye usane vahA~ hI | samAna hama sabako glAni jItanA caahiye|vmn va dUsare durgandhita vamana kara diyaa| usakI itanI badabU bar3hI ki rAjA ke pAsa ke | padArtha pudgala hI haiM, unase glAni karanA ajJAna hai| (9)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavatA sardI kA samaya hai| rAta kI bAta, lagabhaga bAraha baja gye| haiN| saba loga apane-apane gharoM meM apanI-apanI vyavasthA ke anurUpa sardI se bacane ke prayatna meM haiN| khir3akiyA~ aura daravAje saba baMda haiN| palaMga para vizeSa prakAra kI garma darI bichI hai| usake Upara bhI gAdI hai, or3hane ke lie rajAI hai| palaMga ke samIpa aMgIThI bhI rakhI hai| eka-eka kSaNa ArAma ke sAtha bIta rahA hai| isI bIca kucha aise zabda aisI AvAja sunAI par3I, jo dukha-darda bharI thii| isa prakAra dukhabharI AvAja sunakara mana becaina ho gyaa| idhara-udhara uThakara dekhate haiM, to sardI bhItara ghusane kA prayAsa kara rahI hai| vaha socate haiM ki uhU~ ki nahIM uhuuN| kucha kSaNa bItane ke uparAMta vaha karuNa AvAja punaH kAnoM meM A jAtI hai| uThane kI himmata nahIM hai, sardI bar3hatI jA rahI hai, para dekhanA to Avazyaka laga rahA hai| thor3I dera bAda sAhasa karake uThakara dekhate haiM, to bAhara kutte ke tIna cAra choTe-choTe bacce sardI ke mAre sikur3a gaye the / AvAja inhIM ke rone kI thii| unheM dekhakara rahA nahIM gayA aura ve apane hAthoM meM una kutte ke baccoM ko uThA lete haiM aura jisa gAdI para ve zayana kara rahe the, usI para liTA dete haiN| dhIre-dhIre apane hAthoM se unheM sahalAte haiN| sahalAne se ve kutte ke bacce sukhazAMti kA anubhava karane lge| vedanA kA abhAva sA hone lagA / una baccoM ko aisA lagA jaise koI mA~ unheM sahalA rahI ho / AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja F.M lie aisA hI koI na koI nimitta Avazyaka hotA hai| yaha kathA gA~dhI jI ke jIvana kI hai| gAdI para sulAne vAle aura kutte ke baccoM ko sahalAne vAle ve gA~dhI jI hI the| isa ghaTanA se prabhAvita hokara unhoMne niyama le liyA ki sabhI ke hita ke lie apanA jIvana samarpita kruuNgaa| jisa prakAra maiM isa saMsAra meM dukhita hU~, usI prakAra dUsare jIva bhI dukhita haiN| maiM akelA hI sukhI banU~ yaha bAta ThIka nahIM hai| meM akelA sukhI nahIM bananA cAhatA, mere sAtha jitane aura prANI haiM sabhI ko banAnA cAhatA huuN| jo kucha mere lie hai vaha sabake lie honA caahie| dUsaroM ke sukha meM hI merA bhI sukha nihita hai| unhoMne apanI AvazyakatAe~ sImita kara liiN| ekatrita bhogya pradArthoM kI sImA bA~dha lii| eka dina kI baat| ve ghUmane jA rahe the| tAlAba ke kinAre unhoMne dekhA ki eka bur3hiyA apanI dhotI dho rahI thii| dekhate hI unakI A~khoM meM A~sU A gye| AdhI dhotI bur3hiyA ne pahana rakhI. thI aura AdhI dhotI dho rahI thii| Apane kabhI socA? kitane haiM Apake pAsa kapar3e? eka bAra meM eka hI jor3I pahanI jAtI hai, yaha bAta sabhI jAnate haiM, lekina eDavAMsa meM jor3akara kitane rakhe haiM? bolo, cupa kyoM? ApakI jina peTiyoM meM saikar3oM kapar3e baMda par3e haiM, una peTiyoM meM ghusa - ghusakara cUhe kapar3e kATa rahe hoMge, para phira bhI Apake dimAga meM yaha cUhA kATatA rahatA hai ki usa dina bAjAra meM jo bar3hiyA kapar3A dekhA thA, vaha hamAre pAsa hotaa| jo peTI me baMda haiM unakI ora dhyAna nahI haiM, jo bAjAra meM AyA hai use kharIdane kI becainI hai| sAre kAma chor3akara usI kI pUrti kA prayatna hai / yahI to apavyaya hai / yahI dukha kA kAraNa hai| gA~dhI jI ne usa bur3hiyA kI hAlata dekhakara socA ki are ! isake pAsa to ThIka se pahanane ke lie bhI nahI hai, or3hane kI bAta to bahuta dUra hai / kitanA abhAvagrasta jIvana hai isakA, lekina phira bhI isane kisI se jAkara apanA dukha nahIM khaa| itane meM hI kAma calA rahI hai| jaba se gA~dhI jI ne janatA ke dukha bhare jIvana ko dekhA, taba se unhoMne sAdA jIvana bitAnA prArambha kara diyaa| choTI sI dhotI pahanate the, jo ghuTane taka AtI thii| Apa jarA apanI ora dekheM, Apake jIvana meM kitanA vyartha kharca ho rahA hai| jo kisI aura ke kAma A sakatA thA, vaha vyartha hI naSTa ho rahA haiN| sahalAte-sahalAte unakI A~khe Daba DabAne lgiiN| A~sU bahane lge| ve socane lage ki ina baccoM ke Upara maiM aura kyA upakAra kara sakatA hU~ / inakA jIvana atyaMta parataMtra hai| prakRti kA kitanA bhI prakopa ho, para usakA koI pratikAra ye nahIM kara skte| aisA dayanIya jIvana ye prANI jI rahe haiN| hamAre jIvana meM eka kSaNa ke lie bhI pratikUla avasthA A jAe, to hama kyA karate haiM / sArI zakti lagA kara usakA pratikAra karate haiN| saMsAra meM aise kaI prANI hoMge, jo pratikAra kI zakti ke abhAva meM yAtanApUrvaka jIte haiM / koI-koI to manuSya hokara bhI pIr3A aura yAtanA sahana karate haiN| unhoMne isI samaya saMkalpa le liyA ki " aba maiM aiza-ArAma kI jindagI nahIM jiU~gA / aiza-ArAma kI jiMdagI vikAsa ke lie kAraNa nahIM balki vinAza ke lie kAraNa hai| yA kaho jJAna kA vikAsa rokane meM kAraNa haiN| maiM jJAnI bananA cAhatA huuN| maiM Atma-jJAna kI khoja kruuNgaa| sabako sukhI banAne kA upAya khojuuNgaa|" una kutte ke bacceM kI pIr3A ko unhoMne apane jIvana ke nirmANa kA mAdhyama banA liyaa| jIvana ke vikAsa ke / jAte the| unakA jIvana kitanA Adarza thaa| unheM dUsare ke Apa bhArata ke nAgarika haiN| gA~dhI jI bhArata ke netA mAne 10 navambara 2006 jinabhASita dukha kA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sake? anubhava thaa| unake pAsa vAstavika jJAna thaa| jJAna kA artha hai | uparAMta bhI Apa rAtri meM kitanI cIjeM khAne yogya juTA lete haiN| dekhane kI aaNkheN| aisI A~kheM unake pAsa thIM jinameM karuNA kA | saMsAra meM aise bhI loga haiM, jo dina meM bhI eka bAra bharapeTa bhojana * jala chalakatA rahatA thaa| dharma yahI hai ki dInadukhI jIvoM ko | nahIM pA paate| thor3A unake bAre bhI meM sociye| unakI ora bhI to dekhakara A~khoM meM karuNA kA jala chalaka Aye, anyathA chidra to | thor3I dRSTi kiijiye| kitane loga yahA~ haiM, jo isa prakAra kA kArya nAriyala meM bhI huA karate haiN| dayAhIna A~khe nAriyala ke chidra ke | karate haiM, dUsare ke dukha meM kamI lAne kA prayAsa karate haiN| samAna haiN| jisa jJAna ke mAdhyama se prANImAtra ke prati saMvedanA Aja isa bhArata meM saikar3oM bUcar3akhAnoM ko nirmANa ho jAgRta nahIM hotI, usa jJAna kA koI mUlya nahIM aura ve A~khe rahA hai| pazupakSI mAre jA rahe haiM, Apa saba suna rahe haiM, dekha rahe haiM kisI kAma kI nahIM, jinameM dekhane-jAnane ke bAda bhI saMvedanA phira bhI una rAma-rahIma aura bhagavAna mahAvIra ke samaya meM jisa kI do tIna bUMde nahIM chlktiiN| bhArata bhUmi para dayA barasatI thI, sabhI prANiyoM ke lie abhaya thA, eka aMdhe vyakti ko hamane dekhA thaa| dUsare ke dukha kI | usI bhAratabhUmi para Aja ahiMsA khoje-khoje nahIM miltii| bAta sunakara usakI A~khoM meM pAnI A rahA thaa| mujhe lagA va A~khe Aja bar3I-bar3I mazInoM ke sAmane rakhakara eka-eka dina bahuta acchI haiM, jinase bhale hI dikhAyI nahIM detA, lekina | meM dasa-dasa lAkha niraparAdha pazu kATe jA rahe haiN| sarvatra bar3e-bar3e karuNA kA jala to chalakatA rahatA hai| gA~dhI jI ke pAsa paryApta nagaroM meM hiMsA kA tANDava nRtya dikhAI de rahA hai| Apako kucha jJAna thA, vilAyata jAkara unhoMne adhyayana kiyA aura bairisTara karane kI, yahA~ taka ki yaha saba dekhane taka kI phurasata nahIM haiN| bne| bairisTara bahuta kama loga bana pAte haiN| yaha upAdhi bhI bhArata | kyA Aja isa duniyA~ meM aisa koI dayAlu vaijJAnika nahIM hai, jo meM nahIM vilAyata se milatI hai| itanA saba hone para bhI unake jAkara ke ina niraparAdha pazuoM kI karuNa pukAra ko suna sake, bhItara dharma thA, saMvedanA thii| ve dayAdharma ko jIvana kA pramukha aMga unake pIr3ita jIvana ko samajha kara unakI AtmA kI AvAja mAnate the| yA kaho ki jIvana hI mAnate the| unake jIvana kI aisI pahacAna kara hiMsA ke bar3hate hue Adhunika sAdhanoM para roka lagA 'kaI ghaTanAe~ haiM, jo hameM dayA se abhibhUta kara detI haiN| "dayA dharma kA mUla hai, pApa mUla abhimAna tulasI dayA na ___Aja pazuoM kI hatyA karake, unakI camar3I mA~sa Adi chA~r3iye, jaba lauM ghaTa meM praan|" yaha jo samaya hameM milA hai, jo saba kucha alaga karake DibboM meM baMda karake niryAta kiyA jAtA kucha upalabdhiyA~ huI haiM, ve pUrI kI pUrI upalabdhiyA~ dayAdharma hai| sarakAra sahayoga karatI hai aura Apa bhI paisoM ke lobha meM aise pAlane ke lie hI haiN| jJAna ke mAdhyama se hameM kyA karanA cAhiye, azobhanIya kAryoM meM sahayogI banate haiN| Apa kevala noTa hI dekha to saMtoM ne likhA hai ki jJAna kA upayoga una sthAnoM ko jAnane meM rahe haiM phaoNrena kreNsii| lekina Age jAkara jaba isakA phala milegA karanA cAhiye, jina sthAnoM meM sUkSma jIva raha sakate hai, tAki unako bacAyA jA ske| jIvoM ko jAnane ke uparAMta yadi dayA nahIM taba mAlUma pdd'egaa| isa duSkArya meM jo bhI vyakti samarthaka haiM, unake lie bhI niyama se isa hiMsA janita pApa ke phala kA AtI, to usa jJAna kA koI upayoga nhiiN| vaha jJAnI nahIM mAnA jA sakatA, jisake hRdaya meM udAratA nahIM hai, jisake jIvana meM yathAyogya hissA bhoganA pdd'egaa| samaya kisI ko mApha nahIM krtaa| anukampA nahIM hai| jisakA apanA zarIra to sardI meM kaiMpa jAtA hai, kiMtu prANiyoM kI pIr3A ko dekhakara nahIM kaiMpatA, vaha laukika dRSTi chahaDhAlA kA pATha Apa roja karate haiN| 'sukhI raheM saba se bhale hI kitanA bhI jJAnI kyoM na ho, paramArthadRSTi se saccA jIva jagata ke'- yaha merI bhAvanA bhI roja-roja bhAyI jAtI hai, jJAnI vaha nahIM hai| lekina niraMtara honevAlI hiMsA ko rokane kA upAya koI nahIM Aja paMcendriya jIva, jinameM tiryaMca pazupakSiyoM kI bAta krtaa| cAlIsa-pacAsa sAla bhI nahIM hue gA~dhI jI kA avasAna to bahuta dUra rahI, aise munaSya bhI haiM, jinheM jIne yogya Avazyaka hue aura yaha sthiti unhIM ke deza meM A gyii| jisa bhAratabhUmi sAmagrI bhI upalabdha nahIM ho paatii| samaya para bhojana nahI milatA, para dharmAyatanoM kA nirmANa hotA thA, usI bhAratabhUmi para Aja rahane ko makAna nahIM hai, zikSA ke samUce sAdhana nahIM haiN| sArA dhar3Adhar3a saikar3oM hiMsAyatanoM kA nirmANa ho rahA hai| isameM rASTra ke jIvana abhAva meM vyatIta hotA jAtA hai| kucha milatA bhI hai, to sAtha-sAtha vyakti kA bhI doSa hai| kyoMki deza meM prajAtaMtrAtmaka usa samaya jaba jIvana DhalatA huA najara Ane lagatA hai| jaise zAsana hai| prajA hI rAjA hai| Apane hI cunAva ke mAdhyama se voTa zAma taka yadi kucha rAzana mila bhI jAe to sUraja DUbane ko hai| dekara zAsaka niyukta kiyA hai| yadi Apake bhItara niraMtara hone aura rAtri bhojana kA tyAga hai| aba khAne kI sAmagrI hote hae bhI vAlI usa hiMsA ko dekhakara karuNA jAgRta ho jAe, to zAsaka khAne kA mana nahIM hai| Apa sociye rAtri bhojana kA tyAga karane ke | kucha nahIM kara skte| Apako jAgRti lAnI caahiye| -navambara 2006 jinabhASita 11
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sauMdarya prasAdhana-sAmagrI bhI Apa mu~ha mA~ge dAma dekara / sthAna para hAni huI aura hiMsA bhI bar3ha gyii| Apa sahI tarIke se kharIdate haiM, jIvana kA Avazyaka kArya samajhakara usakA upayoga | soceM, to jJAta hogA ki sabhI kSetroM meM, sAmAjika kSetra meM Arthika karate haiN| kyA jAnabUjhakara Apa usameM honevAlI aMdhAdhuMdha hiMsA | kSetra meM, zaikSaNika kSetra meM aisA koI bhI kArya nahIM huA, jisakI kA samarthana nahIM kara rahe haiM? Apa rAtri-bhojana nahIM karate, abhakSya | tulanA hama pUrvaparamparA se kara sakeM aura use adhika lAbhakArI padArtha nahIM khAte, pAnI chAnakara pIte haiM, niyamita svAdhyAya karate | kaha skeN| haiM, para hiMsA ke sAdhanoM kA upayoga karake hiMsA kA samarthana karate Apa loga cupacApa saba bAteM suna rahe haiN| jIvana meM parivartana haiN| ina nazvara zarIra kI suMdaratA bar3hAne ke lie Aja kitane jIvoM | lAne kA bhI prayAsa kriye| apanI saMtAna ko isa prakAra kI zikSA ko mauta ke ghATa utArA jA rahA hai! dadha denevAlI bholI-bhAlI gAyeM, bhaiMse dinadahAr3e mArI jA rahI haiN| kharagoza, cUhe, meMDhaka aura | ema.bI.bI.esa. ho jAye, iMjIniyara yA oNphIsara ho jaaye| ThIka becAre baMdaroM kI hatyA dina-pratidina bar3hatI jA rahI hai aura Apa hai para usake bhItara dharma ke prati AsthA, saMskRti ke prati Adara cupa haiN| saba vAsanA kI pUrti ke lie ho rahA hai| pazuoM ko | aura acche saMskAra AyeM isa bAta kA bhI dhyAna rakhanA caahiye| jo sahArA denA, unakA pAlana poSaNa karanA to dUra rahA, unake jIvana kArya AsthA ke binA aura viveka ke binA kiyA jAtA hai, vaha ko naSTa hote dekhakara bhI Apa cupa haiN| kahA~ gayI ApakI dayA, bahuta kama dina calatA hai| bhItara usa kArya ke prati koI jagaha na kahA~ gayA ApakA lambA caur3A jJAna-vijJAna, kahA~ gayA ApakA ho, to khokhalApana alpa samaya taka hI TikatA hai| ucca zikSA mAnava dharma? ke sAtha mAnavIyatA kI zikSA bhI honI caahiye| Aja murgI pAlana keMdra ke nAma para murgiyoM ko jo yAtanA navanIta aura chA~cha ye do tattva haiN| jisameM sArabhUta tattva dI jA rahI hai, vaha Apase chipI nahIM hai| machaliyoM kA utpAdana | navanIta hai. para Aja use choDakara hamArI dRSTi mAtra chA~cha kI ora unakI saMkhyA bar3hAne ke lie nahIM, unheM mArane ke lie ho rahA hai| jA rahI hai| apanI mala saMskRti ko choDakara bhArata. pAzcAtya usa sabakI zikSA dI jA rahI hai, lekina dayA kI utpatti, | saMskRti kI ora jA rahA hai| yaha navanIta chor3akara chA~cha kI ora anukampA kI utpatti, aura Atma-zAnti ke lie koI aisI jAnA hai| baMdhuo, jJAna dharma ke lie hai mAnavatA ke lie hai| yUnivarsiTI, koI kAleja yA skUla kahIM dekhane meM nahIM A rhaa|| mAnava-dharma hI AtmA kA unnati kI ora le jAne vAlA hai| yadi mujhe yaha dekhakara bar3A dukha hotA hai ki jahA~ para Apa logoM ne dharma | jJAna dayAdharma se saMbaMdhita hokara dayAmaya ho jAtA hai, to vaha jJAna ke saMskAroM ke lie vidyAlaya aura gurukula khole the, vahA~ bhI hamAre liye hitakara siddha hogaa| ve A~kheM bhI hamAre lie bahuta dharma kA nAmoM nizAna nahIM hai| sAre laukika viSaya vahA~ par3hAye | priya mAnI jAyeMgI, jinameM karuNA, dayA anukampA ke darzana hote jAte haiM, lekina jIva dayA pAlana jaisA sarala aura hitakara viSaya | hoN| anyathA inake abhAva meM mAnava jIvana nIrasa pratIta hotA hai| raMcamAtra bhI nahIM hai| Aja sahanazIlatA , tyAga, dharmavAtsalya aura saha astitva Aja nAgarikazAstra kI AvazyakatA hai| aisA nAgarika- | kI bhAvanA dinoMdina kama hotI jA rahI hai| pragati ke nAma para zAstra jisameM sikhAyA jAe ki kaise zreSTha nAgarika baneM, kaise | dinoMdina hiMsA bar3hatI jA rahI hai| bhautikatA se Uba kara eka dina samAja kA hita kareM, kaise dayA kA pAlana kareM! usa nAgarika | bar3e-bar3e vaijJAnikoM ko bhI dharma kI ora mur3ane ko majabUra honA zAstra ke mAdhyama se hama sahI jIvana jInA sIkheM aura dUsare | paDegA, ho bhI rahe haiN| kaise jiyeM! kaisA vyavahAra kareM! tAki prANiyoM ko apanA sahayoga deN| pazuoM kI rakSA kreN| unakA | jIvana meM sukha zAnti Aye, ina praznoM kA samAdhAna Aja vijJAna sahayoga bhI apane jIvana meM leN| ke pAsa nhiiN| anAvazyaka bhautika sAmagrI ke utpAdana se samasyAe~ jahA~ pahale pazuoM kI sahAyatA se khetoM meM hala calAyA bar3hatI jA rahI haiN| dhana kA bhI apavyaya ho rahA hai| zakti kSINa ho jAtA thA, carasa dvArA sIMcA jAtA thA, vahA~ aba TrekTara aura paMpa A rahI hai| hameM isa sabake prati saceta honA caahie| gyaa| jamIna kA anAvazyaka dohana hone lagA aura kue~ khAlI ho hama jaba bahuta choTe the, usa samaya kI bAta hai| rasoI gye| carasa calane se pAnI dhIre-dhIre nikalatA thA, jamIna meM | parosane vAle ko hama kahate the ki rasoI do bAra parosane kI apekSA bhItara dhIre-dhIre ghusatA calA jAtA thA, jamIna kI upajAU zakti | eka bAra hI saba parosa do| to vaha kaha dete the ki hama tIna bAra banI rahatI thI, pAnI kA apavyaya nahIM hotA thaa| isa sAre kArya meM | parose deMge, lekina tuma ThIka se khAo to| eka bAra meM saba pazuoM kA sahayoga milatA thaa| unakA pAlana bhI hotA thaa| paroseMge to tama AdhI khAoge aura AdhI choDa doge| isI prakAra mazInoM ke atyadhika prayoga se yaha saba naSTa ho gyaa| lAbha ke | Aja hara kSetra meM sthiti ho gayI hai| bahuta prakAra kA utpAdana hone 12 navambara 2006 jinabhASita -
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ se apavyaya ho rahA hai, sabhI usakA sadupayoga nahIM kara pA rahe haiN|| jitanA kAma kare, use usake anurUpa vetana milanA cAhie, phira eka samaya vaha bhI thA, jaba dhanasaMpatti kA saMgraha hotA bhI | cAhe vaha manuSya ho yA pazu bhI kyoM na ho| sabhI ko samAna thA, to eka dUsare ke upakAra ke liya hotA thaa| dhana kA upayoga | adhikAra hai jIne kaa| yaha kahalAtI hai zAsana vyavasthA! yahI dhArmika anuSThAnoM me hotA thaa| jo dhana dUsaroM kA hita karanevAlA rAjA kA dharma hai| Aja isa dharma ke pAlana meM kamI A jAne se thA vahI dhana Aja paraspara dveSa aura kalaha kA kAraNa banA hai| 'maiM | sabhI dukha kA anubhava kara rahe haiN| hameM adharma se bacakara mAnavadharma kisI ko kyA hai| isa prakAra kI svArtha bhAvanA mana meM A gayI | ke lie tatpara rahanA caahiye| hai| isI lie dhana kA upayoga kaise kareM, kahA~ kareM, isa bAta kA gA~dhI jI ke mAdhyama se bhArata ko svataMtratA milii| unakA viveka nahIM rhaa| arjana karane kI buddhimAnI to hai, lekina sahI- uddezya mAtra bhArata ko svataMtratA dilAne kA nahIM thaa| vyaktisahI upayoga karane kA viveka nahIM hai| jainadharma kA kahanA hai ki vyakti svataMtratA kA anubhava kara sake, prANImAtra svataMtra ho aura utanA hI utpAdana karo, jitanA Avazyaka hai| anAvazyaka utpAdana | sukha zAnti prApta kare yaha unakI bhAvanA thii| saba saMtoM kA, meM samaya aura zakti mata gNvaao| dhana kA saMgraha karane kI apekSA | dharmAtmA puruSoM kA uddezya yahI hotA hai ki jagat ke sabhI jIva jahA~ para Avazyaka hai, vahA~ para lgaao| isI meM sabhI kA hita | sukha zAnti kA anubhava kreN| eka sAtha sabhI jIvoM ko abhaya dene nihita hai| kI bhAvanA hara dharmAtmA ke aMdara hotI hai, honI bhI caahie| isa bahuta dina pahale kI bAta hai| rAjyavyavasthA aura rAjya- | bAta kA prayAsa sabhI ko karanA caahiye| zAsana kaisA ho, isa bAre meM eka pATha par3hA thaa| usa rAjA ke rAjya | prANI mAtra ke bhItara jAnane dekhane kI kSamatA hai| pazupakSI meM dhIre-dhIre prajA kI sthiti dayanIya ho gyii| rAjA ke pAsa | | bhI hamArI taraha jAnate dekhate haiN| kisI-kisI kSetra meM unakA bAra-bAra zikAyateM Ane lgiiN| rAjA ne sArI bAta mAlUma karake indriyajJAna hamase bhI Age kA hai| yahA~ Apa baiThe suna rahe haiM, kamiyoM kA dUra karane ke lie sakhta Adeza de diyaa| kahA diyA | lekina Apa hI mAtra zrotA haiM aisA nahIM hai| per3a ke Upara baiThI ki hamAre rAjya meM koI bhI vyakti bhUkhA nahIM so sktaa| yadi | cir3iyA bhI suna sakatI hai| kauA bhI suna sakatA hai, baMdara bhI bhUkhA soyegA to daNDa diyA jaaegaa| koI bhUkhA ho, to apanI | suna sakatA hai aura ye saba prANI bhI apane jIvana ko dharmamaya banA bAta rAjA taka pahu~cAne ke lie eka ghaMTA bhI lagavA diyaa| sakate haiN| banAte bhI haiN| purANoM ke aMdara aisI kathAoM kI bharamAra eka do dina taka kucha nahIM huaa| tIsare dina ghaMTA bajane hai| ina kathAoM ko par3hakara aisA lagatA hai ki hama logoM ko to lgaa| ghaMTA bajate hI jo sipAhI vahA~ tainAta thA usane dekhA ki | | alpa samaya meM bahuta unnati kara lenI caahie| bAta kyA hai? ghaMTA bajAnevAlA vahA~ koI vyakti nahIM hai, eka Aja se Apa loga yaha saMkalpa kara leM ki naye kapar3e yA ghor3A avazya thaa| kisI ne ghaMTe ke Upara thoDA sA ghAsa aTakA | anya koI upayogI sAmagrI kharIdane se pahale purAne kapar3e aura diyA thA, usako khAne ke lie vaha ghoDA sira uThAtA thA. to ghaMTA | purAnI sAmagrI dayApUrvaka, jisake pAsa nahIM hai, use de deN| paraspara bajane lagatA thaa| rAjA taka khabara phuNcii| rAjA ne socA ki jarUra | eka dUsare kA upakAra karane kA bhAva bnaayeN| yaha ghor3A bhUkhA hai| usake mAlika ko bulaayaa| pUchA gayA ki isa yuga meM gA~dhI jI ne apane jIvana ko 'simpala liviMga bolo- yaha kitane dina se bhUkhA thaa| annadAtA, maiMne ise jAnabUjhakara | eNDa hAI thiMkiMga', 'sAdA jIvana ucca vicAra' ke mAdhyama se bhUkhA to nahIM rakhA'- usa ghor3e ke mAlika ne Darate-Darate kaha | unnata banAyA thaa| ve sadA sAdagI se rahate the| bhautikazakti bhale diyaa| rAjA ne punaH prazna kiyA ki phira yaha bhUkhA kyoM hai? taba | hI kama thI, lekina Atmika zakti, dharma kA sambala adhika thaa| vaha kahane lagA ki annadAtA! isa ghor3e ke mAdhyama se maiM jo kucha unake anurUpa bhI yadi Apa apanA jIvana banAne ke lie saMkalpa bhI kamAtA hU~, usameM kamI A gayI hai| pahale loga jo kirAyA kara leM, to bahuta sArI samasyAe~ samApta ho jaayeNgii| jitanI dete the, aba usameM kamI karane lage haiN| merA to eka bAra bhojana se | sAmagrI Avazyaka hai, utanI hI rakheM, usase adhika na rakheM, isa kAma cala jAtA hai, para isake lie kahA~ se pUrA pdd'egaa| maiMne socA | prakAra parimANa kara lene se Apa apavyaya se baceMge, sAtha hI ki apanI bAta yaha svayaM Apase kahe, isalie isake mAdhyama se | sAmagrI kA saMcaya nahIM hone se sAmagrI kA vitaraNa sabhI ke lie ghaMTA bajavA diyaa| aba Apa hI nyAya kreN| sahI DhaMga se hogaa| sabhI kA jIvana sukhada hogaa| deza meM mAnavatA rAjA ha~sane lgaa| vaha sArI bAta samajha gayA ki kamI kAyama rahegI aura deza kI saMskRti kI rakSA hogI, Atma kalyANa kahA~ hai? manuSya-manuSya ke bIca jo AdAna-pradAna kA vyavahAra hogaa| hai, usameM kamI A gayI hai| usI dina rAjA ne AjJA dI ki jo | 'samagra' caturtha khaNDa se sAbhAra - navambara 2006 jinabhASita 13
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana kA aMta karane kI svecchA sarvopari zrI pAnAcandra jaina, bhUtapUrva nyAyAdhIza, rAjasthAna ucca nyAyAlaya saMthArA jaina muni, sAdhu-sAdhvI tathA sAdhupravRtti ke vyaktiyoM ke lie mahAprasthAna ke patha para jAne kI eka prakriyA ke rUpa meM mAnya rahA hai| sarvocca nyAyAlaya ne apane eka nirNaya meM ghoSita | jaina muni saMthArA kara apane prANoM kA visarjana karate A rahe kiyA ki jIne kA adhikAra mAnava kA sabase mUlyavAn | haiM jo jaina dharma kI eka niraMtara va abAdha rUpa se calI A adhikAra hai| jaba hama jIne ke adhikAra kI bAta karate haiM | rahI paraMparA hai| to isa bAta para bhI vicAra kara lenA cAhie ki mRtyu ke epha. meksamUlara ne apanI pustaka 'laoNja Apha manu' adhikAra kI bAta kahA~ taka ucita hai ! kyA jIvana kA aMta | meM vistAra se isa bAta kA ullekha kiyA hai ki RSisvecchA se kiyA jA sakatA hai ? mRtyu kA adhikAra bhI | muniyoM ke lie anna-jala tyAgakara mukti prApta karanA unake vyakti kA maulika adhikAra hai ? apane eka nirNaya meM | jIvana kI sabase bar3I sAdhanA mAnA jAtA rahA hai| jainadharma meM sarvocca nyAyAlaya ne jIvana ke aMta ko mUlabhUta adhikAra | to jainamuniyoM aura sAdhu-sAdhvI kA saMthArA se mRtyu ko mAnane se inakAra kara diyA aura yaha kahA ki jIvana kA | aMgIkAra karanA eka puNya kA kAma mAnA jAtA rahA hai, jo adhikAra prAkRtika adhikAra hai, kiMtu AtmahatyA aprAkRtika | mahotsava ke rUpa meM manAyA jAtA hai| manu para TIkA karane tarIkA hai| isalie jIvana ke adhikAra ke sAtha mRtyu ke | vAle do vidvAnoM-gauvardhanA va kulukA ne isa bAta ko svIkAra adhikAra ko nahIM mAnA jA sktaa| isa nirNaya meM sarvocca kiyA hai ki prAcIna kAla meM AtmahatyA ko bhI kucha nyAyAlaya ne isa bAta ko bhI svIkAra kiyA ki mRtyu ke | paristhitiyoM meM mahAprasthAna kI yAtrA batAyA gayA thaa| adhikAra kI bAta vahA~ para lAgU kI jA sakatI hai jahA~ / yahA~ yaha bhI likhanA hogA ki varSa 1972 meM laoN prAkRtika rUpa se mRtyu kA prosesa prAraMbha ho cukA ho va jahA~ | kamIzana ne mAnA thA ki bhAratIya daMDa saMhitA kI dhArA 309 para mRtyu honA nizcayAtmaka rUpa se saMbhava ho| yadi koI | meM AtmahatyA para sajA kA prAvadhAna hai, vaha samApta kara diyA vyakti TarminalI ila hai arthAta usake jIvana kA aMta | jaae| isa saMbaMdha meM eka bila bhI lAyA gayA thA, para vaha avazyaMbhAvI hai yA aise vyakti kI brenaDetha ho cukI ho, to | kAnUna kA bhAga nahIM bana paayaa| bhAratIya saMvidhAna kA anuccheda usake lAipha saporTa ko haTAyA jA sakatA hai| 25 spaSTa karatA hai ki lokavyavasthA, sadAcAra ke adhIna kaI dezoM meM icchA mRtyu kA adhikAra kAnUnI adhikAra | rahate hue deza ke pratyeka nAgarika ko aMta:karaNa kI svataMtratA mAna liyA gayA hai| haoNlaiMDa vizva kA pahalA deza hai jahA~ kA aura dharma ko abAdha rUpa se mAnane, AcaraNa karane aura vyakti ko yaha adhikAra prApta hai| AsTreliyA va kucha anya prasAra karane kA samAna adhikAra hogaa| dezoM meM bhI isa prakAra ke kAnUna haiN| bhArata dharmanirapekSa rAjya | anuccheda 29 aura 30 kI vyAkhyA kI jAe to yaha hai| jo vyakti hiMdUdharma meM vizvAsa rakhatA hai, use jIvana meM jJAta hogA ki jAti, bhASA va saMskRti ke AdhAra para cAra uddezyoM kI pUrti karanI hotI hai : dharma, artha, kAma, alpasaMkhyakoM ko apane dharma aura saMskRti kI rakSA karane aura mokss| jaba artha kI prApti ho jAtI hai, to dharma sAmane | kA adhikAra prApta hai| kucha dina pUrva sarvocca nyAyAlaya ne AtA hai aura dharma kahatA hai ki kyoM zarIra ke baMdhana se | isa bAta ko spaSTa kara diyA hai ki jaina alpasaMkhyaka haiM aura jakar3A huA hai| mRtyu mAtra zarIra ko badalane kA hI to eka | jaina dharma hiMdU dharma se vibhakta nahIM hokara bahuta pahale kA mArga hai| dharmazAstroM meM ullekha hai ki hamAre devI-devatAoM ne | dharma hai, vaha Adi dharma hai| jaina dharma isa prakAra saMskRti kA apanA jIvana mRtyu ko arpita kiyA thaa| bhagavAn rAma ne | hI pratIka hai, yaha eka nirvivAda satya hai ki jainoM kI svIya jala samAdhi lI thI, apane hI samaya meM vinobA bhAve ne | vidhi (parsanala laoN) hai, unake apane kasTama (rUr3hi) haiN| anna-jala tyAgakara mokSa prApta kiyA thaa| ananta kAla se | yaha bhI satya hai ki jainoM ne apanI svIya vidhi ko 14 navambara 2006 jinabhASita
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyAgA nahIM hai| sarvocca nyAyAlaya ne 'bijaoNya immenuala sTeTa | mahAprasthAna ke patha para jAne kI prakriyA ke rUpa meM mAnya rahA oNpha kerala' meM pratipAdita kiyA hai ki dharma kevala dhArmika | hai| isa prakAra saMthArA AtmahatyA nahIM hai| AtmahatyA eka AsthA, dhArmika praikTisa taka hI vistRta nahIM hai, pUjA- | impalsiva prakriyA hai, jabaki saMthArA eka utsava ke rUpa meM vidhi, saMskAra tathA khAna-pAna Adi bhI saMskRti ke abhinna | manAyA jAtA hai| yaha kisI bhI prakAra lokavyavasthA ke aMga haiN| dharma saMskRti kA hI pratIka hai| jaina dharma meM saMthArA | viruddha nahIM hai| jaina muni, sAdhu-sAdhvI tathA sAdhupravRtti ke vyaktiyoM ke 'dainika bhAskara' bhopAla, 30 sitambara 2006 se sAbhAra lie jIvana samApta karane kI arthAt mokSagAmI banAne kI, | samAja se apIla udayapura (rAja.) meM parama pUjya munipuMgava zrI sudhAsAgara / evaM nagara meM jaina-pAThazAlAe~ sthApita kI jAyeM tathA inameM | jI mahArAja, pU.kSu. zrI gambhIra sAgara jI mahArAja evaM pU.kSu. | yogya dhArmika zikSakoM kI niyukti kI jaaye| zrI dhairyasAgara jI mahArAja ke sAnnidhya evaM akhila bhAratavarSIya | 7. jainadharma hindUdharma se sarvathA pRthak evaM maulika dharma digambara jaina zAstri-pariSada evaM akhila bhAratavarSIya digambara | hai. ata: jainadharma kI maulika evaM svataMtra sattA ko kAyama rakhA jaina vidvatpariSad ke 250 vidvAnoM tathA samAja ke madhya | jAye tathA inake dhArmika, zaikSaNika saMsthAoM ke alpasaMkhyaka Ayojita saMyukta adhivezana (di. 4 akTUbara 2006) meM | svarUpa ko banAye rakhA jaaye| digambara jainadharma saMskRti ke saMrakSaNArtha sarvasammati se liye 8.jaina kAlejoM meM jaina vidyA evaM prAkRta vibhaga sthApita gaye nirNayoM para AdhArita samAja se apIla | kiye jaayeN| inameM jaina dharmAnuyAyI prAdhyApakoM kI niyukti kI 1.zAsana devI-devatAoM kI pUjA-vidhAna-anuSThAna | jaaye| jaina vidyAthiyoM ko cAhie ki ve inameM praveza lekara jaina Adi Agama sammata nahIM hai, ataH tIrthaMkaroM ke samAna unakA | saMskRti ke saMvardhana-saMrakSaNa meM sahabhAgI bneN| pUjana-vidhAna anuSThAna nahIM karanA caahie| 9. jainamaMdiroM meM samAja ke madhya sAMdhya/rAtrikAlIna 2. vartamAna meM katipaya sAdhu-sAdhvI-saMghoM meM bar3hatA | svAdhyAya/vacanikA kI paramparA ko punajIvita kiyA jAye, huA zithilAcAra evaM parigraha ke adhika saMcaya kI pravRtti | tAki hamArI navIna pIr3hI ko jainadharma ke mUlabhUta siddhAntoM kA cintAjanaka hai| sAdhuoM ke dvArA mobAila rakhanA evaM binA | paricaya mila sake tathA hamArI nirdoSa paramparAoM ke prati pIchI/kamaNDalu ke unake citroM kA prakAzana ucita nahIM hai| | anavarata AsthA banI rhe| yaha sAdhuvarga kA avamUlyana hai, ataH samAja ukta pravRttiyoM | 10. samAja meM bar3hatI huI madyapAna kI pravRtti azobhanIya ko protsAhita na kre| evaM adhArmika hai ataH isa para dRr3hatA se roka lagAyI jaaye| 3. navarAtri kA aitihAsika evaM dhArmika dRSTi se | 11.digambara jaina maMdiroM evaM anya saMsthAoM ke zAstrajainadharma meM koI astitva va mahattva nahIM hai, ataH isa avasara bhaNDAroM kI samucita surakSA kI jaaye| inameM kudeva kugurupara kiye jAnevAle vizeSa anuSThAna Agama sammata nahIM haiN| poSaka dharmavirodhI sAhitya nahIM rakhA jaaye| pUrva prakAzita ataH vidvAnoM kI kRta-kArita-anumodanA nahIM hai| sAdhu varga | anupalabdha granthoM ke punaH prakAzana kI vyavasthA to avazya kI ko bhI cAhie ki Agama meM astitva na hone ke kAraNa ina | jAye, parantu unameM lekhakoM/sampAdakoM/anuvAdakoM ke nAma pUrvavata pUjA--anuSThAnoM kI preraNA na deM, na sAnnidhya pradAna kreN| prakAzita kiye jaayeN| 4. AcArya/munisaMgha evaM AryikAsaMgha ko eka hI nivedaka vasatikA meM nahIM rahanA caahie| DaoN. zreyAMsakumAra jaina (adhyakSa) DaoN. zItalacandra jaina (adhyakSa) 5.dAna kI rAzi kisI sAdhu yA saMghastha vyakti ko na prA. aruNakumAra jaina (mahAmaMtrI) DaoN. surendrakumAra jaina (maMtrI) dekara sIdhe sambaMdhita saMsthAoM/tIrthasthAnoM ko bhejI jAye, evaM samasta padAdhikArI/sadasya evaM samasta padAdhikArI/sadasya akhila bhAratavarSIya digambara jaina akhila bhAratavarSIya digambara jaina tAki dAnarAzi kA zIghratA se samucita upayoga ho ske| zAstri-pariSad vidvatpariSad 6. jainadharma ke samucita jJAnaprasAra hetu pratyeka grAma / navambara 2006 jinabhASita 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ nae sire se chir3I purAnI bahasa zrI mahIpasiMha mahIpa siMha kI rAya meM gujarAta kA dharmAMtaraNarodhI vidheyaka vivAda upajAne vAlA hai| gujarAta ke dharmAntaraNarodhI vidheyaka ko lekara aneka | sanAtana dharma ko 'veda praNIta hiMdU dharma' kaha kara pukArA, prakAra ke vivAda chir3a gae haiN| isa vidheyaka ke anusAra | kiMtu isa deza meM bauddha aura jaina dharmoM ko sadA hI avaidika dharmAMtaraNa kI sImA hiMdU, musalamAna aura IsAi vargoM taka | dharma svIkAra kiyA gyaa| vaidikoM aura bauddhoM ke bIca to sImita hai| eka kaitholika yadi proTesTaiMTa bana jAe yA eka | pratidvaMdvitA aura virodha bhI rhaa| 1932 meM yaravadA jela meM sunnI yadi ziyA bana jAe to dharmAMtaraNa kAnUna usa para lAgU | gAMdhI jI ke AmaraNa anazana ko samApta karane ke lie DaoN. nahIM hogA, kyoMki kaitholika aura proTesTaiMTa isAI dharma ke do aMbeDakara ne eka samajhaute para hastAkSara kie the, jise 'pUnA saMpradAya hai, jaise ki sunnI aura ziyA isalAma ke hI bhAga | samajhautA' kahA jAtA hai| isameM kahA gayA thA ki aba savarNa haiN| isa vidheyaka meM bauddhoM, jainoM aura sikhoM ko hiMdU paridhi | hiMduoM kI ora se dalitoM ke prati kisI prakAra kA anyAya meM svIkara kiyA gayA hai| yahI vivAda kA sabase bar3A | nahIM hogA, kiMtu bhedabhAva dUra nahIM huaa| DaoN. aMbeDakara ne kAraNa banatA jA rahA hai| bauddhoM, jainoM tathA sikhoM-ina tInoM | nirAza hokara yaha ghoSaNA kara dI ki aba ve hiMdUdharma chor3a vicAroM ke aguA apane Apa ko hiMdU dharma kA paMtha mAtra na | deNge| unakI isa ghoSaNA ke bAda isalAma aura IsAI dharma ke mAnakara svataMtra dharma mAnate haiN| loga unheM apane dharma meM lAne kA prayAsa karane lage, kiMtu narendra modI ne eka vaktavya meM kahA hai ki isa bAta | aisA koI bhI kadama uThAne se pahale ve pUrI taraha socanA kI preraNA unheM DaoN. aMbeDakara se prApta hii| bhAratIya saMvidhAna | samajhanA cAhate the| ve bhArata meM hI janmeM kisI dharma ko . kI racanA karate samaya unhoMne bauddhoM, jainoM aura sikhoM ko | | svIkAra karanA cAhate the, jo dalita samAja ko samatA ke hiMTaparidhi meM hI svIkAra kiyA thaa| saMvidhAna ke anaccheda | sabhI adhikAra dekara mAnavIya garimA pradAna kara ske| 14 25 meM kahA gayA hai ki kapANa dhAraNa karanA aura lekara | akTUbara 1956 ko unhoMne 5 lAkha dalitoM ke sAtha nAgapura meM calanA sikhadharma ke mAnane kA aMga samajhA jAegA tathA hiMdaoM | bauddhadharma kI dIkSA lii| dharmAMtara para pratibaMdha lagAne se pahale ke prati nirdeza kA yaha artha lagAyA jAegA ki usake aMtargata | isa bAta para avazya vicAra karanA cAhie ki Akhira loga sikha, jaina yA bauddha dharma ko mAnane vAle vyaktiyoM ke prati | apanA dharma chor3akara dUsare dharma meM kyoM jAte haiM? bahuta kama nirdeza hai aura hiMduoM ke prati nirdeza kA artha tadanusAra | aisA hotA hai ki vyakti kisI dharma ke tatva-jJAna se prabhAvita lagAyA jAegA, lekina isa anuccheda kA vaha artha nahIM hai, hokara, apanI Atmika unnati, mukti yA nirvANa ke lie jo modI athavA unake jaise loga samajhate haiN| isameM bauddhoM,jainoM | usa dharma ko svIkAra karatA haiN| saMsAra meM vahI dharma nirantara athavA sikhoM ko hiMdU dharma kA paMtha nahIM mAnA gayA hai| bhArata meM | vikAsa karate haiM, jo apane anuyAyiyoM ko aisI samAjajanmeM ina dharmoM kI aneka sAmAjika mAnyatAe~ aura rIti- | vyavasthA dete haiM, jisameM ve AdhyAtmika prAptiyoM ke sAtha hI rivAja eka jaise haiN| isa deza meM musalamAnoM, IsAiyoM, pArasiyoM | bhautika pragati bhI kara sakeM, unameM barAbarI aura baMdhutva kA kI apanI-apanI sivila saMhitAe~ (parsanala laoN) haiN| hiMdU | bhAva ho aura sabase bar3I bAta ki sevA kI adamya AkAMkSA koDa bila ke anusAra hiMduoM, bauddhoM, jainoM aura sikhoM kI | ho| saMsAra meM IsAiyata pramukhataH apanI sevAbhAvanA ke kAraNa samAna sivila saMhitA haiN| isI prakAra saMyukta parivAra, | phailii| IsAI mizanarI una bhAgoM meM gae, jahA~ koI vyavasthita uttarAdhikArasaMbaMdhI kAnUna bhI ina sabhI meM samAna haiN| hiMdUdharma | dharma nahIM thA athavA kisI vyavasthita dharma ne vahA~ koI pahu~ca kA mUla AdhAra veda haiN| isIlie prAcIna graMthoM meM vaidika dharma | nahIM kI thii| avikasita kSetroM, jaMgaloM aura bIhar3oM meM nivAsa kI carcA hai| musalamAna AkramaNakAriyoM aura zAsakoM ne | karate kabIle apane Adima vizvAsoM ko lekara jI rahe bauddhoM, jainoM, sikhoM ko hiMduoM se alaga nahIM smjhaa| | the| jJAna kA prakAza una taka nahIM pahu~ca thaa| IsAI pracAraka aMtararASTrIya stara para hiMdUdharma ko pratiSThita karane meM svAmI | vahA~ phuNce| unhoMne vahA~ zikSA kA prasAra kiyA, unakI vivekAnaMda kA mahattva sabase adhika hai| unhoMne vaidAdhArita | bImAriyoM kA upacAra kiyA aura usI ke sAtha eka vyavasthita 16 navambara 2006 jinabhASita
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma diyaa| saMsAra ke aneka bhAgoM meM ye mizanarI Aja bhii| hamAre deza meM sadiyoM se dalitoM ke sAtha jo amAnavIya yaha karya kara rahe haiN| isalAma ke pUrva araba pradeza ke loga | vyavahAra hotA rahA, usane asaMkhya logoM ko hiMdU dharma chor3ane aneka choTe-bar3e kabIloM meM jI rahe the| hajarata muhammada ne | ke lie prerita kiyaa| hiMdU mAnasikatA meM Aja bhI vizeSa unheM eka sUtra meM piroyA, unheM kabIlAI mAnasikatA se | parivartana nahIM AyA hai| hamArA saMvidhAna aspRzyatA ko uThakAra eka vyavasthita dharma diyA, unheM eka dharma-pustaka | avaidha ghoSita karatA hai, kiMtu deza ke AMtarika kSetroM meM Aja dI, eka AsthA dI, barAbarI aura baMdhutva para AdhArita samAja- | bhI apane Apako U~cI jAti kA samajhane vAle loga dalitoM vyavasthA dii| aneka devI-devatAoM kI pUjA se haTAkara eka | ke sAtha akalpita bheda-bhAva baratate haiN| mujhe lagatA hai ki Izvara (tauhIda) ke sAtha logoM ke joddaa| hamArI samasyA dharma-parivartana kI nahIM hai| samasyA mAnasikatA bauddhadharma bhI apanI samatAmUlaka bhAvanA ke kAraNa | meM parivartana kI hai| chuAchUta aura bhedabhAva-virodhI kAnUna saMsAra ke aneka bhAgoM meM lokapriya huaa| nArI-mukti meM bhI | ko adhika kaThoratA se lAgU kie jAne kI AvazyakatA hai| bauddhadharma kI mahattvapUrNa bhUmikA thii| isameM bhI koI saMdeha | kisI bhI vyakti ke dharma-parivartana ke adhikAra kI chInA nahIM ki bhaya aura pralobhana ne bhI dharmoM ke prasAra meM apanI nahIM jA sktaa| jisa vyakti ko apane dharma meM barAbarI aura bhUmikA nibhAI haiN| hAla meM hI popa beneDikTa solahaveM ne | sammAna nahIM milegA, vaha usameM kyoM rahegA? bauddhoM jainoM, paMdrahavIM sadI kA eka havAlA dete kahA ki isalAma ke | sikhoM ke saMdarbha meM isa vidheyaka meM jo bAteM kahI gaI haiM, unhoMne pracAra meM talavAra kA sahArA liyA gyaa| popa ke isa kathana anAvazyaka vivAda khar3A kara diyA hai| ye sabhI dharma isa deza kI isalAmI saMsAra meM tIvra pratikriyA hii| popa ne apane isa | kI miTTI se janmeM dharma haiM aura inakI apanI alaga pahacAna hai| kathana ke prati kheda bhI vyakti kiyA, kiMtu yaha kAma to kucha isa pahacAna para prazna cinha lagate hI unake anuyAyiyoM meM IsAiyoM ne bhI kiyA hai| paMdrahavIM sadI meM partagAla se Ae | tIvra pratikriyA hotI hai| isa samaya yahI ho rahA haiM / kyoM na vAskoDigAmA ne jaba goA aura Asa-pAsa ke kSetra para | isa deza meM janmeM sabhI dharmoM, paMthoM, matoM kA eka kAmanaveltha apanA Adhipatya jamA liyA to vahA~ ke nivAsiyoM ko | bane aura ve Apasa meM eka sArthaka saMvAda kareM? (lekhaka jAne-mAne sAhityakAra haiM) jabarana IsAI banAne meM usane koI kora-kasara nahIM chodd'ii|| 'dainika jAgaraNa' bhopAla, akTUbara 2006 se sAbhAra giranAra tIrtha para jainoM ke adhikAroM kI rakSA kA AzvAsana gujarAta kI narendra modI sarakAra ne purAtattva mahattva ke jaina tIrtha giranAra para jainettara asAmAjika tatvoM dvArA avaidhAnika atikramaNa aura pUjA-pATha nahIM karane dene ke mAmale meM dasa dina se dillI meM sallekhanA-samAdhimaraNa para baiThe AcArya merubhUSaNa jI tathA samAja ko AzvAsana diyA ki gujarAta sarakAra jaina samudAya ke sAtha anyAya nahIM hone degI tathA dhArmika adhikAroM kI rakSA kregii| zrI giranAra rASTra-starIya ekzana kameTI ke sadasya tathA giranAra bacAo prAMtIya samiti ke mahAmaMtrI zrI nirmalakumAra pATodI, adhyakSa mANikacaMda pATanI tathA pracAra-prasAra karttA paM. jayasena jaina ne jAnakArI dI hai ki gujarAta ke mukhyamaMtrI narendra modI ne isa mAmale meM jainasamudAya kI bhAvanAoM tathA bar3hate asaMtoSa ko dekhate hue gRhamaMtrI amitabhAI zAha ko apane vizeSa dUta ke rUpa meM dillI bhejaa| vahA~ AcAryazrI merubhUSaNa mahArAja tathA upasthita jaina samAja ke pratinidhi netAoM ko gRhamaMtrI ne AzvAsana diyA, jisakA sammAna karate hae AcAryazrI ne apanA AmaraNa sallekhanA-samAdhimaraNa samApta kara ne kahA ki giranAra kA mAmalA nyAyAlayoM meM vicArAdhIna hone ke kAraNa jyAdA kahane kI sthiti meM nahIM haiN| jJAtavya hai ki pichale do dina se pUrva gRhamaMtrI lAlakRSNa ADavANI isa saMbaMdha meM gujarAta sarakAra ke samparka meM the tathA 12 agasta ko prAtaH ADavANI jaina lAla maMdira gaye aura merubhUSaNa jI mahArAja se sallekhanA-samAdhimaraNa samApta karane kI apIla kii| Apane upasthita samudAya ke samakSa kahA ki maiMne rAjya sarakAra se nyAyocita hala nikAle jAne kA Agraha kiyA hai| isa mAmale kA aisA samAdhAna nikAlA jAnA cAhie jisase sAmAjika sauhArda banA rhe| nirmalakumAra pATodI 22, jAya bilDarsa kaoNlonI, rAnIsatI geTa, indaura (ma.pra.) -navambara 2006 jinabhASita 17
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ yajJopavIta aura jainadharma sva0paM0nAthUrAma jI premI upanayana yA yajJopavIta-dhAraNa solaha saMskAroM meM se / vikrama kI pahalI zatAbdI ke bane hue prAkRta eka mukhya saMskAra hai| isa zabda kA artha samIpa lenA hai| | paumacariya meM bhI ThIka isI Azaya kI eka gAthA haiupa-samIpa, nyn-lenaa| AcArya yA guru ke nikaTa vedAdhyayana vaNNANasamuppattI tiNhaM pi suyA mae aprisesaa| ke lie lar3ake ko lenA athavA brahmacaryAzrama meM praveza karAnA yatto kaheha bhavayaM uppattI suttkNtthaannN|| hI upanayana hai| isa saMskAra ke cihnasvarUpa lar3ake kI ina donoM padyoM kA 'sUtrakaNTha' yA 'suttakaMTha' zabda kamara meM mUMja kI DorI bA~dhane ko mauJjIbandhana aura gale meM | dhyAna dene yogya hai, jo brAhmaNoM ke lie prayukta kiyA gayA hai| sata ke tIna dhAge DAlane ko upavIta. yajJopavIta yA janeU | yaha zabda brAhmaNoM aura unake jenaU ke prati Adara yA zraddhA kahate haiM-"yajJena saMskRtaM upavItaM yjnyopviitm|" yaha eka | prakaTa karanevAlA to kadApi nahIM hai, isase to eka prakAra zuddha vaidika kriyA yA AcAra hai aura aba bhI varNAzrama dharma | kI tucchatA yA avahelA hI prakaTa hotI hai| granthakartA AcAryoM ke pAlana karanevAloM meM cAlU hai, yadyapi aba gurugRhagamana | ke bhAva yadi yajJopavIta ke prati acche hote, to ve isake aura vedAdhyayana Adi kucha bhI nahIM raha gayA hai| badale kisI acche upayukta zabda kA prayoga krte| isase yajJopavIta nAma se hI prakaTa hotA hai ki yaha jaina | anumAna hotA hai ki jaba paumacariya aura padmapurANa likhe kriyA nahIM hai| parantu bhagavajjinasena ne apane AdipurANa meM | gaye the, taba jainadharma meM yajJopavIta ko sthAna nahIM milA thaa| zrAvakoM ko bhI yajJopavIta dhAraNa karane kI AjJA dI hai aura 2. yadi janeU dhAraNa karane kI prathA prAcIna hotI, to tadanusAra dakSiNa tathA karnATaka ke jainagRhasthoM meM janeU pahanA | uttara bhArata aura gujarAta Adi meM isakA thor3A bahuta pracAra bhI jAtA hai| idhara kucha samaya se unakI dekhAdekhI uttara | kisI na kisI rUpa meM avazya rahatA, usakA sarvathA lopa na bhArata ke jainI bhI janeU dhAraNa karane lage haiN| parantu hamArI | ho jaataa| hama loga purAne rIti-rivAjoM kI rakSA karane meM samajha meM yaha kriyA prAcIna nahIM hai, saMbhavataH navIM-dasavIM | itane kaTTara haiM ki binA kisI bar3e bhArI AghAta ke unheM zatAbdi ke lagabhaga yA usake bAda hI ise apanAyA gayA hai | nahIM chor3a sakate / yaha ho sakatA hai ki una rIti-ravAjoM aura zAyada AdipurANa hI sabase pahalA grantha hai, jisane | kA kucha rUpAntara ho jAya, parantu sarvathA lopa honA kaThina yajJopavIta ko bhI jainadharma meM sthAna diyA hai| isake pahale kA | hai| isase mAlUma hotA hai ki uttara bhArata aura gujarAta Adi aura koI bhI aisA grantha aba taka upalabdha nahIM huA hai, | meM isakA pracAra huA hI nahIM aura zAyada Adi purANa kA jisameM yajJopavIta-dhAraNa Avazyaka batalAyA ho| upalabdha pracAra ho cukane para bhI yahA~ ke logoM ne isa naI prathA kA zrAvakAcAroM meM sabase prAcIna svAmI samantabhadra kA ratnakaraNDa | svAgata nahIM kiyaa| hai, para usameM yajJopavIta kI koI bhI carcA nahIM kI gaI hai| aba se lagabhaga tIna-sau varSa pahale Agare meM paM. anyAnya zrAvakAcAra AdipurANa ke pIche ke aura usI kA | banArasIdAsa jI eka bar3e bhArI vidvAn ho gaye haiM, jinake anudhAvana karane vAle haiM, ataeva isa viSaya meM unakI carcA | 'nATaka samayasAra' aura 'banArasI vilAsa' nAmaka grantha prasiddha vyartha hai| haiN| unhoMne 'arddha-kathAnaka' nAma kI eka padyabaddha AtmakathA 1. AcArya raviSeNa kA padmapurANa AdipurANa se koI | likhI hai, jisameM unakI 52 varSa taka kI mukhya-mukhya Der3ha sau varSa pahale kA hai| usake cauthe parva kA yaha zloka | jIvana ghaTanAe~ lipibaddha haiN| eka bAra banArasIdAsa jI apane dekhie eka mitra aura sasura ke sAtha eka coroM ke gA~va meM pahu~ca varNatrayasya bhagavan saMbhavo me tvyoditH| / | gye| vahA~ rakSA kA aura koI upAya na dekhakara unhoMne usI utpattiH sUtrakaNThAnAM jJAtumicchAmi saamprtm|| | samaya dhAgA ba~Takara janeU pahina liye aura brAhmaNa bana gaye! arthAt rAjA zreNika gautama svAmI se kahate haiM ki sUta kAr3hi DorA baTyau, kie janeU caari| bhagavan, Apane kSatriya, vaizya aura zUdra ina tIna varNoM kI pahire tIni tihU~ jane, rAkhyo eka ubaari|| utpatti to batalA dI, para aba maiM sUtrakaMThoM kI (gale meM sUta mATI lInI bhUmisoM, pAnI lInoM taal| laTakAne vAle brAhmaNoM kI) utpatti jAnanA cAhatA huuN| vipra bheSa tInoM baneM,TIkA kInoM bhaal|| 18 navambara 2006 jinabhASita
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa upAya se ve baca gaye, coroM ke saradAra ne brAhmaNa / cAhie, jahA~ vaidika granthoM ke samAna agni kI pUjA vihita mAnakara unheM chor3a hI na diyA, abhyarthanA bhI kI aura eka | batalAI gaI haisAthI dekara Age taka pahu~cA diyaa| na svato'gneH pavitratvaM devatAbhUtameva vaa| banArasIdAsa jI jainadharma ke bar3e marmajJa the| yadi unheM kintvhddivymuurtiijyaasmbndhaatpaavno'nlH||88|| isa kriyA para zraddhA hotI, to ve avazya hI janeUdhArI hote| tataH pUjAGgatAmasya matvA'rcanti dvijottmaaH| isase patA calatA hai ki usa samaya Agare Adi ke jainI nirvANakSetrapUjAvattatpUjA'to na duussyti||89|| janeU nahIM pahinate the| vyavahAranayApekSA tasyeSTA pUjyatA dvijaiH| jainairadhyavahAryo'yaM nayo'dyatve'grajanmabhiH // 90 // 3. padmapurANa Adi kathA-granthoM meM jina jina mahApuruSoM arthAt agni meM na svayaM koI pavitratA hai aura na ke carita likhe gaye haiM, unameM kahIM bhI aisA nahI likhA ki unakA yajJopavIta-saMskAra huA yA, unheM janeU pahinAyA devapanA, parantu aha~ta bhagavAna kI divyamUrti kI pUjA ke gayA, jaba ki unakI vidyArambha, vivAha Adi kriyAoM kA sambandha se vaha pavitra ho jAtA hai| isalie dvijottama arthAt jaina brAhmaNa agni ko pUjA ke yogya mAnakara pUjate haiM aura varNana kiyA gayA hai| kaI mahApuruSoM ne aneka prasaMgoM para jinendradeva kI pUjA kI hai, vahA~ aneka vastrAbhUSaNoM kA varNana nirvANakSetroM kI pUjA ke samAna isa agnipUjA meM koI doSa . bhI kiyA gayA hai, para janeU kA kahIM bhI ullekha nahIM hai| bhI nahIM hai| vyavahAranaya kI apekSA usakI (agni kI) 4. zvetAmbarasampradAya ke sAhitya meM bhI yajJopavIta pUjA dvijoM ke lie iSTa hai aura Ajakala agrajanmoM yA jaina kriyA kA vidhAna nahIM hai| zrI varddhamAna sUri ke 'AcAra brAhmaNoM ko yaha vyavahAranaya vyavahAra meM lAnA caahie| dinakara' nAma ke eka zvetAmbaragrantha meM jinopavIta kA varNana isase sApha mAlUma hotA hai ki vaidika dharma kI AhavanIya, gArhapatya aura dakSiNa agniyoM kI pUjA ko hI hai, parantu vaha bahuta pIche kA, vi.saM. 1500 ke lagabhaga kA, grantha hai aura saMbhavataH digambarasampradAya ke AdipurANa ke kucha parivartita rUpa meM jaina dharma meM sthAna diyA gayA hai, para isake sAtha hI jainadharma kI mUla bhAvanAoM kI rakSA kara lI anukaraNa para hI banAyA gayA hai| zvetAmbara samAja meM janeU pahanane kA rivAja bhI nahIM hai| pahale kA bhI koI ullekha gaI hai| uparyukta zlokoM ke 'adyatve' (Ajakala yA vartamAna nahIM miltaa| samaya meM) aura 'vyavahAranayApekSA' zabda dhyAna dene yogya haiN| saMsAra kA koI bhI dharma, sampradAya yA pantha apane inase dhvanita hotA hai ki yaha agnipUjA pahale nahIM thI, samaya ke aura paristhitiyoM ke prabhAva se nahIM baca sktaa| parantu AcArya apane samaya ke lie use Avazyaka batalAte usake par3osI dharmoM kA kucha na kucha prabhAva usapara avazya haiM aura vyavahAranaya se kahate haiM ki isameM koI doSa nahIM hai| par3atA hai| vaha unake bahuta se AcAroM ko apane DhaMga se apanA AcArya somadeva ne apane yazAstilaka meM likhA haibanA letA hai aura isI prakAra usake bhI bahuta se AcAroM ko yatra samyaktvahAnina yatra na vrtduussnnm| par3osI dharma grahaNa kara lete haiN| jainadharma kI ahiMsA kA yadi sarvameva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH|| anya vaiSNava Adi sampradAyoM para prabhAva par3A hai, use unhoMne arthAt sabhI laukika vidhiyA~ yA kriyAe~ jainoM ke samadhika rUpa meM grahaNa kara liyA hai, to yaha asaMbhava nahIM hai | lie mAnya haiM, jinameM samyaktva kI hAni na hotI ho aura ki jainadharma ne bhI unake bahata se AcAroM ko le liyA ho, | vratA meM kAI doSa na lagatA ho| avazya hI jainadharma ke mUlatattvoM ke sAtha sAMmajasya krke| isa sUtra ke anusAra hI agnipUjA aura yajJopavIta mUlatattvoM ke sAtha vaha sAmaMjasya kisa prakAra kiyA jAtA hai. | kI vidhiyoM ko jainadharma meM sthAna mila sakatA hai| isake samajhane ke lie AdipurANa kA 40 vA~ parva dekhanA | 'jainasAhitya aura itihAsa' (pra.saM.) se sAbhAra kRpayA dhyAna deM "jinabhASita' ke jina sadasyoM ko patrikA niyamitarUpa se na mila rahI ho, ve apanA sadasyatA naM., sadasyatA avadhi evaM pUrA patA pina koDa nambarasahita posTa kArDa para likhakara zIghra bhejane kI kRpA kreN| - navambara 2006 jinabhASita 19
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidika vrAtya aura zramaNasaMskRti pro. (DaoN.) phUlacandra 'premI' atharvaveda aura vrAtya - Rgveda, yajurveda, sAmaveda aura / tasmizcalati te calanti, yadA sa gacchati rAjavat sa atharvaveda-vaidika sAhitya ke pradhAna ina cAra vedoM meM artharvaveda | gcchtiityaadi| na punaretat sarvavrAtyaparaM pratipAdanam, apitu kA aneka dRSTiyoM meM mahattva hai| atharvaveda ke pandrahaveM kANDa kA | kaJcid vidvattamaM mahAdhikAraM puNyazIlaM vizvasammAnya nAma hI vrAtya-kANDa hai| isake RSi atharvA, devatA adhyAtmam | karmaparAhmaNairvidviSTaM vrAtyam, anulakSya vacanamiti mntvym|" vrAtya kahe gaye haiN| isa vrAtyakANDa meM vrAtyoM kI jitanI prazaMsA, bhASyakAra sAyaNAcArya dvArA vrAtyakANDa para mAtra saMkSepa gauravapUrNa sammAna aura mahattA Adi varNita hai, vaisI anyatra durlabha bhUmikA rUpa kathana karake Age bhASya likhane ke prati rahasyapUrNa hai| isa vrAtya kANDa ke adhyayana ke pazcAt jarmana vidvAn DaoN. | Ta ke adhyayana ke pazcAta jarmana viTAna DaoN | maura para TippaNI karate hae DaoN. sampUrNAnanda jI ne likhA hai kihAvara ne likhA hai ki 'yaha prabandha prAcIna bhArata ke brAhmaNetara | 'sAyaNa dvArA vrAtyoM ke lie bhUmikA meM kahI gayI bAteM bhale hI Arya-dharma ko mAnane vAle vrAtyoM ke usa bRhad vAGmaya kA | satya hoM, kintu aparyApta haiN| unheM yaha batalAnA cAhie thA ki kImatI avazeSa hai, jo prAyaH lupta ho cukA hai| yahA~ varNita | stuti meM kyA kahA gayA hai? 'usane anta meM sonA dekhA' usa vrAtya koI sAdhAraNa vyakti nahIM, apitu isane apane paryaTana meM | vrAtya kA 'ina sabakA amRtatva eka hai, Ahuti hI hai- jaise prajApati ko zikSA aura preraNA dii| yahA~ prajApati ke lie | aneka mantra haiM, jo vyAkhyA kI apekSA karate haiN| sAyaNa ne cAhe vrAtya dvArA zikSA diyA jAnA usakI atyadhika mahattA kI ora | jisa kAraNa se vyAkhyA na kI ho, kintu arthabodha ke lie saGketa karatA hai| spaSTIkaraNa Avazyaka hai| pAzcAtya vidvAn bhI kucha sthira na ise eka Azcarya hI kahA jAyagA ki sampUrNa atharvaveda | kara ske| Arya samAja ke paNDitoM ne adhika saphala prayAsa , ke bhASyakAra sAyaNAcArya ne pUre atharvaveda kA bhASya likhakara | kiyA, parantu deva jaise zabdoM ko sarvatra kevala manuSyaparaka mAnane ise yoM hI isake sUktoM kA khulAsA kiyA, kintu isake ekamAtra se unakI vyAkhyA kahIM bahuta 'sthala' ho jAtI hai| isa vrAtyakANDa ko apane bhASya se kyoM varjita rakhA? isI eka atharvaveda meM vrAtya kI mahimA - vastutaH atharvaveda kA kANDa para bhASya na likhakara kyoM chor3a diyA? yaha sabhI ke lie | 'vrAtya' adhikArI, mahAnubhAva, devapriya aura brAhmaNa-kSatriya ke utsukatA kI bAta hai| isake sambhAvita kAraNoM para Age vicAra | varcasva kA AdhAra hai| yadyapi karmakANDI brAhmaNa usase vathA kiyA jaayegaa| dveSa karate haiM, kintu atharvaveda meM varNita 'vrAtya' deva kA bhI deva ___ para yaha tathya isa kANDa ke prArambha ke kucha bhUmikA | hai| itanA hI nahIM, apitu yaha 'vrAtya' jahA~ jAtA hai, sArI sRSTi rUpa meM mAtra yahI aMza likhakara sAyaNAcArya ne kyoM mauna sAdha aura sAre deva usake pIche jAte haiM, usake Thaharane para Thahara jAte liyA ki isa kANDa meM vrAtya kI mahimA varNita hai| upanayanAdi haiM aura usake calane para calate haiN| jaba kahIM vaha jAtA hai, saMskAroM se DIna paruSa vAtya' kahalAtA hai| aise paruSoM ko loga | rAjA ke samAna jAtA hai| isa taraha yahA~ varNita vrAtya utkRSTa vaidika yajJAdi kriyAoM ke lie anadhikArI.vyavahAra ke ayogya vidvAn tathA siddhi- sampanna, jagadvandya, puNyAtmA mahApuruSa hai, aura anAdRta mAnate haiM, parantu yadi koI vrAtya aisA ho, jo vidvAna itanA hI nahIM, apitu usI vrAtya ko atharvaveda meM itanI adhika aura tapasvI ho to brAhmaNa usase bhale hI dveSa kareM, parantu vaha | U~cAI, gaurava evaM pUjyabhAva se prastuta karanA avazya hI vrAtyoM sarvapUjya hogA aura devAdhideva paramAtmA ka tulya hogaa| isI | kI mahAnatA kA dyotaka hai, kintu paravartI vaidika-sAhitya meM Azaya ko unhoMne isa prakAra likhA jisa vrAtya ke lie saMskArahIna, samAja meM vyavahAra ke ayogya, "atra kANDe vrAtyamahimA prpNcyte| vrAtyo nAma | varNasaMkara Adi taka kahakara atyanta upekSita aura nimna rUpa meM upanayanAdi-saMskArahInaH puruSaH, so'rthAd vedavihitAH / | prastuta kiyA gyaa| yajJAdikriyAH kartuM nAdhikArI,nasa vyavahArayogyazca, ityAdi isa adhyayana se aisA lagatA hai ki vrAtyoM ke prati logoM janamatamanAdatya, vrAtyo'dhikArI, vrAtyo mahAnubhAvo, vrAtyo| kA sahaja AkarSaNa, inakI prabhAvanA evaM AdhyAtmika guNasampanna devapriyo, vrAtyo brAhmaNakSatriyorvarcaso mRlm| kiMbahunA, vrAtyo | hone se aura Aryajana kahIM inake anuyAyI na bana jAyeM tathA devAdhideva eveti prtipaadyte| yatra vrAtyo gacchati vizvaM jagada | yajJAdi kriyAoM ke prati AryoM kI vimukhatA na ho jAe Adi vizve ca devAstatra tamanugacchanti, tasmin sthite tiSThanti, | kAraNoM kI sambhAvanA ke bhayavaza hI inase prabhAvita ho, itane 20 navambara 2006 jinabhASita
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prse| adhika sammAnanIya vrAtyoM ko paravartI vaidika granthoM meM ek| icchAnusAra yajJa kare athavA yajJa banda kara de athavA jaisA vrAtya suniyojita rUpa meM nindita rUpa meM prastuta kiyA jAnA bar3e yajJavidhAna batAye, vaisA kreN| vidvAn brAhmaNa vrAtya se itanA hI Azcarya kI bAta to hai hI, sAtha hI aisA kArya aneka praznoM ko | kahe ki jaisA Apako priya lage, vaisA hI kiyA jaaygaa| isa bhI janma detA hai| vrAtyakANDa ke anta meM kahA hai ki 'namo vrAtyAya' arthAt atharvaveda meM kahA hai ki 'jisake ghara vrAtyabruva arthAt | AtmasAkSAt draSTA usa mahAn vrAtya ko namaskAra hai| vrAtya AtmadhyAnI (yogI) na hote hue bhI apane ko vrAtya yaha pahale hI kahA gayA hai ki atharvaveda ke isa vrAtyakANDa kahatA hai, aisA nAmamAtra kA atithi vrAtya ghara para A jAye, to | ke sabhI sUktoM kA devatA adhyAtmam (vrAtya) hai, jisakA sIdhA vaha usakA yathocita Adara-sammAna kare, kuvacana bolakara use | sambandha adhyAtmapradhAna zramaNa-saMskRti se jur3atA hai| vastutaH ghara se na nikaale| apitu isa devatA ke lie jala svIkAra karane | vrAtya yajJavirAdhI the| vratoM tathA Atma-sAdhanA meM unakA dRr3ha kI prArthanA karatA hU~, isa devatA ko nivAsa detA hU~, isa devatA ko | vizvAsa thaa| unakI dinacaryA kaThina thii| jaba Arya loga ina (AhArAdi) parosatA hU~, aisI bhAvanA se usako bhI bhojana | vrAtyoM ke samparka meM Aye, to unhoMne inake AdhyAtmika jJAna, sAdhanA tathA ucca mAnyatAoM ko dekhA, samajhA to, inakI prazaMsA isa taraha atharvaveda kA vrAtya eka avrAtya ke prati bhI | kI aura inase prabhAvita bhI hue| rUpa meM varNita hai. kyoMki atithi ke rUpa meM ye kisI| atharvaveda ke hI anasAra jo dehadhArI AtmAyeM haiM jinhoMne avrAtya ko bhI ghara se apamAnita karake bhagAnA nahIM cAhate - | AtmA ko deha se DhakA hai. isa prakAra ke jIvasamaha samasta atha yasya vrAtyo vrAtyabravo nAmabibhratyatithirgahAnAgacchet / karSadenaM prANadhArI caitanya sRSTi ke svAmI vrAtya kahe jAte haiN| ina vrAtyoM ne na cainaM kaSet... (atharvaveda, 15/2/6/11-14) / ataH jo | tapa ke dvArA AtmasAkSAtkAra kiyaa| dArzanikoM kI yaha dhAraNA vyakti aise devatA (vrAtya) kI nindA karatA hai, vaha vizvadevoM | bhI hai ki sAMkhyadarzana ke Adi mUlasrota vrAtyoM kI upAsanA meM kI hiMsA karatA hai tathA usa devatA (vrAtya) kA satkAra karane | nihita the|2 vAlA vRhatsAma rathantara, sUrya aura saba devatAoM kI priya parva | taittarIya brAhmaNa meM kahA hai- 'yasya pitA pitAmahAdi dizA meM apanA priya dhAma banAtA hai, use kIrti aura yaza purassara | surAM na pivet saH vrAtyaH' arthAt jisake kula meM pitA, pitAmaha hote haiN| Adi ne surApAna nahIM kiyA vaha 'vrAtya' hai| isa pUre sUkta kA vrAtya kA nindaka yajJAyajJiya, sAma, yajJa, yajamAna, pazu devatA tathA isa kANDa meM sabhI sUktoM ke devatA adhyAtmam vrAtya aura vAmadevya kA aparAdhI hotA hai aura jo usa vrAtya kA | likhA gayA hai| satkAra karatA hai, to yajJAyajJiya Adi kI priya dakSiNa dizA meM isa adhyAtma se hama AtmajJAna kI paramparAvAdI zramaNausakA bhI priya dhAma hotA hai| saMskRti ko bIjarUpa meM yahA~ prApta karate haiN| ye vrAtya kevala Atma (brahma) ke rUpa meM vrAtya kA mahattva darzAte hue | bhautikatA kA hI jJAna nahIM rakhate the, apitu ina vrAtyoM ko kahA gayA ki usake vibhinna dizAoM meM gamana karane para jala, devayAna tathA pitRyAna-donoM mArgoM kA jJAna bhI hai (atharvaveda, varuNa, vairUpa, vairAja, saptaRSi, soma Adi usake pIche-pIche 15/12/5) / inhIM vratoM ko zramaNa-paramparA meM mahAvrata aura cle| yaha vrAtya, maruta, indra, varuNa, soma, viSNu, rudra, yama, | aNuvrata ke nAma se kahA gayA hai| yogadarzana (3/53) meM ye agni, bRhaspati, IzAna, prajApati, parameSThI tathA Ananda brahma | jAti, kAla, deza se anavacchinna sArvabhauma vrata kahe gaye haiN|13 ke rUpa meM parivartita hotA hai| yaha vrAtya dina aura rAtri meM sabhI isIlie DaoN.haoNvara ne bhI vratoM meM dIkSita ko vrAtya kahA ke lie pUjyanIya hai| hai.jisane AtmAnuzAsana kI dRSTi se svecchApUrvaka vrata svIkAra Age eka vijJa vrAtya kI prazaMsA karate hue kahA gayA hai | kiye hoM, vaha 'vrAtya' hai| kucha vidvAnoM ne vibhinna jAtiyoM ke ki yaha vrAtya jisa rAjA kA atithi ho, vaha usakA sammAna | digambara pavitra manuSyoM ke saMghako vrAtya kahA hai|4 zrI jayacandra rane se vaha rASTa aura kSetra ko naSTa nahIM krtaa| tada vidyAlaGkAra ke anusAra vrAtya arhatoM aura caityoM ke anuyAyI yasyaivaM vidvAn vrAtyo rAjJo'tithirgrahAnAgacchet / zreyAMsamenamAtmano kahalAte the|5 prasiddha vidvAn AI. sinde ne vrAtyoM ko Aryo se mAnayet tathA kSatrAya nA vRzcate tathA rASTrAya nA vRzcate' (atharvaveda, | pRthak batAte hue likhA hai ki vrAtya karmakANDI brAhmaNoM se 15/10/1-2) / bAhara ke the, kintu atharvaveda ne unheM AryoM meM sammilita hI vrAtya kI mahattA meM Age kahA hai ki yadi yajJa karate | nahIM kiyA, apitu unameM se uttama sAdhanA karane vAloM ko samaya vrAtya A jAya to yAjJika ko cAhie ki vrAtya kI uccatama sammAna bhI diyaa| -navambara 2006 jinabhASita 21
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI I0 je0 repsana ne likhA hai ki vrAtya banajAre the, jo khetI nahIM karate the| ve pagar3I bA~dhate the, mAla lAdate aura ghUma-ghUma kara vyApAra karate the / 18 unakI bhASA AryoM kI bhA~ti ziSTa (saMskRta) nahIM, apitu ve saMskRta se bhinna sarala evaM bolacAla kI prAkRta bhASA kA vyavahAra karate the / prAyaH saMyukta tathA uccAraNa meM kaThina vyaJjanoM kA parihAra karate the| nizcatarUpa se nahIM kahA jA sakatA hai ki ve kahA~ base hue the, kintu prApta sUcanAoM ke AdhAra para kucha loga pazcima meM base hue the aura kama se kama kucha loga to nizcita rUpa se magadha ke nivAsI the / zrI rAmacandra jaina eDavokeTa kA mata hai ki caudaha sau IsA pUrva bhArata ke pUrvI aura dakSiNI tathA anya bhAgoM meM vrAtya, ikSvAku, malla, licchavi, kasisa, videha, mAgadha aura draviDa loga base hue the pUrvI bhArata vrAtyadharma kA mukhya kendra thA / 19 Arhat aura bArhat- DaoN. devendrakumAra zAstrI 20 ne vaidikasAhitya meM ullikhita Arhat aura bArhat paramparAoM kA vizleSaNa karate hue likhA hai ki vaidikakAla se hI bhAratIya-saMskRti kI do paramparAe~ pracalita thiiN| eka yajJa-yAga saMskRti ko mAnatI thI aura dUsarI karmavAda ko| jo karma ko pradhAna mAnatI thI, vaha 'samaNa' yA 'zramaNa' kahI gayI aura jo prAkRtika zaktiyoM ko pradhAna mAnatI thI, yajJa-yAga ke rUpa meM usakI pUjA karatI thI, vaha Age calakara brahmArAdhinI brAhmaNa (vaidika) saMskRti ke nAma se vizruta huI / Arhat AtmavAdI the / unakA sarvamAnya siddhAnta thA'appA sA paramappA' arthAt pratyeka AtmA apane zuddha, svAbhAvika rUpa meM paramAtmA hI hai| chAndogyopaniSad (5/3/7 ) meM kahA hai ki paJcAgni vidyA kA jJAna kSatriyoM ko hI huA thA, jise bAda meM brAhmaNoM ne kSatriyoM ke pAsa Akara grahaNa kiyaa| isa taraha bArhat loga kisI alaukika zakti meM vizvAsa rakhate the| vaidika RcAoM meM aisA hI asAdhAraNa evaM apratima lokottaravAsiyoM kA AhvAna kiyA gayA hai, kintu Arhat-paramparA AtmavAdI thI, yajJa, veda evam isake kriyAkANDa meM vizvAsa nahIM karatI thI / ataH nirvivAdarUpa meM yaha prAgvaidika zramaNasaMskRti thI, kintu pAzcAtya vidvAnoM meM bebara aura hAvara Adi ne prArambha meM Arhat (jaina) dharma kI anabhijJatA ke kAraNa bauddhoM ko vrAtya kahA thA, kintu yaha spaSTa ho gayA hai ki prArambha se hI rAmAyaNa aura mahAbhAratakAla taka vrAtyoM kA guru- sampradAya thA tathA vedoM ke hiraNyagarbha arthAt RSabhadeva hI prajApati the, jinase hI asi, masi, kRSi, vidyA vANijya aura zilpa kalAoM kA prArambha huA / yahI RSabhadeva zramaNa (jaina) paramparA ke Adi (prathama) tIrthaMkara the / 22 navambara 2006 jinabhASita ardhamAgadhI prAkRta-sAhitya kA RSibhASita (isibhAsiyAI suttAiM ) nAmaka eka atyadhika prAcIna aura mahattvapUrNa Agama grantha hai / 21 isameM aise paiMtAlisa RSiyoM evaM unake upadezoM kA ullekha bhI hai, jo jaina, bauddha evaM vaidika ina tInoM paramparAoM meM samAna rUpa se mAnya rahe haiN| isake adhyayana se aisA lagatA hai ki Arambha meM ye sabhI RSi vrAtya, Arhat yA zramaNa paramparA se nikaTa sambaddha evaM mAnya rahe hoNge| bAda meM kucha RSi anya paramparAoM dvArA mAnya ho jAne athavA kiJcit saiddhAntika matabheda hone ke kAraNa zramaNa jaina paramparA ne inheM upekSita kara diyA / yadyapi inameM se anekoM ko jaina-paramparA Aja bhI mAnya karatI hai, kintu anya paramparAoM meM aneka RSi Aja bhI devoM ke tulya sammAnya haiM, jinameM se varuNa, vAyu, yama, soma, vaizramaNa, uddAlaka, sAriputta, nArada, vajjiputra, aMgirasa, yAjJavalkya Adi ullekhanIya haiN| isa saba vivecana se spaSTa hai ki AryoM kI dRSTi meM dravir3a, asura, rAkSasa, mleccha, dAsa, nAga Adi rUpa meM prasiddha anArya jAtiyA~ anAryadeva, anArya bhASA meM thIM, ye saba prAgvaidika rUpa meM bhArata kI mUla nivAsI thIM, jinakA sIdhA sambandha vrAtya arthAt zramaNa-saMskRti se jur3atA hai| vrAtya evaM RSabhadeva - vaidika vADmaya ke pariprekSya meM vrAtya zabda aura usake svarUpa kA sAMgopAMga vivecana yathAupalabdha vividha pramANoM ke AdhAra para prastuta karane kA yahA~ prayAsa kiyA gayA hai| vastuta: yaha 'vrAtya' zabda vrata se banA hai| vrata kA artha hai- 'vriyate yad tad vratam, vrate sAdhuH kuzalI vA iti vrAtyaH' / arthAt ve niyama yA saGkalpa vrata haiM, jinake dvArA AtmavikAsa kI dizA prApta ho aura ina vratoM meM jo sAdhu hai athavA inameM jo kuzala haiM, vaha vrAtya hai| isIlie atharvaveda - bhASAbhASya meM vrAtya kA artha sadvratadhArI, sadAcArI, saba samUhoM kA hitakArI paramAtmA batalAyA gayA hai| 22 vrata ko hI vrAtya kA mUla mAna lene para vrAtyoM kA sIdhA sambandha zramaNa-saMskRti se jur3atA hai, kyoMki vrata mUlataH zramaNasaMskRti kI apanI svatantra evaM maulika avadhAraNA hai aura vratoM kA Adyapravartana Adi tIrthaGkara RSabhadeva dvArA huA, jo inake bAda ke anya teIsa tIrthaMkaroM dvArA kramazaH pravartita hote hue Aja taka akSuNNa hai| inhIM ke anukaraNa para amAnya aneka bhAratIya dharma-paramparAoM ne vratoM kI isa sAdhanA paddhati ko vibhinna rUpoM meM aGgIkAra kiyA / Arya-maMjUzrI - mUlakalpa nAmaka bauddha paramparA ke grantha meM bhAratavarSa ke Adi samrAToM meM nAbhiputra RSabhadeva ko 'vratapAlaka' kahA gayA hai / 23 zrImadbhAgavat meM bhI RSabhadeva kA varNana samadRSTA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogI ke rUpa meM varNita hai| itanA hI nahIM vaidika sAhitya meM / aneka granthoM meM to RSabhadeva ko sAdara ullikhita kiyA hI gayA hai| prAcInatama veda Rgveda meM na kevala sAmAnya rUpa se zramaNa paramparA aura vizeSakara jaina-paramparA se sambandhita vrAtya, nirgrantha, arhan, arhanta, vrAtya, vAtarazanA muni, zramaNa Adi zabdoM ke bhI ullekha mila jAte hai, apitu usameM RSabhadeva se sambandhita aneka RcAyeM bhI vizeSa dRSTavya haiN| DaoN. rAdhAkRSNana ne apanI pustaka 'iNDiyana philaoNsophI' (bhAga-1, pR.287) meM likhA hai ki Rgveda meM jainoM ke Adi tIrthaMkara RSabhadeva se sambandhita nirdeza upalabdha hote haiN| vastutaH RSabhadeva bhAratIya saMskRti kI nivRtti pradhAna zramaNadhArA ke Adi tIrthaMkara hai| vaidika paramparA avatAroM meM RSabhadeva ko AThaveM krama meM mAnatI hai, kintu Arambhika atavAroM kI apekSA ve prathama mAnavAvatAra ke rUpa meM mAnya haiN| isa dRSTi se RSabhadeva vaidika evaM zramaNadhArA ke samanvayabindu ke rUpa meM mAnya haiN| uparyukta adhyayana se yaha spaSTa hai ki vrAtya saMskRti jise Arhat evaM zramaNa-saMskRti kahA gayA hai, yaha apanI uparyukta paramparAoM meM prAgvaidikakAla meM hI samRddhazAlI rahI | hai| ataH bhrAnta dhAraNAoM ko dUra karate hue bhAratIya itihAsa meM zramaNa-saMskRti ko prAgvaidikakAlIna mUla evam Adi saMskRti ke rUpa meM mAnya kiyA jAnA caahie| upasaMhAra isa prakAra adhyAtma pradhAna zramaNa-saMskRti, jise bhArata kI mUla saMskRti kahA gayA hai, usameM mAnavIya hI nahIM apitu sabhI sUkSma se sUkSma jIvoM ke prati samAnatA, AtmavikAsa, guNapUjA, paraloka, karmaphala, sarvodaya Adi para prArambha se hI adhika jora diyA jAtA rahA hai, jo sarvathA svAbhAvika thaa| sAtha hI atharvavedIya tathA vrAtyoM ke anyAnya vivecana se yaha spaSTa hI hai ki inakA sIdhA sambandha zramaNa-saMskRti se hai| paM. balabhadra jI ne ThIka hI likhA hai ki yahI vrAtya Ajakala ke jainamatAnuyAyI haiN| mahAvratapAlaka vrAtya jaina sAdhu haiM aura sAmAnya vrAtya jainadharmAnuyAyI haiN| mahAvrata hI Aja kA jainadharma hai| ina vrAtyoM kI saMskRti AdhyAtmika thI, jabaki Arya logoM kI saMskRti Adhidaivika thii| vrAtyoM kI yogamUlaka sAdhanA, dhyAnamUlaka tapasyA, ahiMsAmUlaka vicAra vaidika AryoM meM atyadhika lokapriya hote gye| vrAtyoM kI mAnyatA thI ki vyakti apane prayatna dvArA kaivalya prApta kara sakatA hai|24 1. jainasAhitya kA itihAsa, pUrvapIThikA, pR. 111 se uddhRt| 2. vrAtya AsIdIyamAna evaM sa prajApati smairyt| atharvaveda, 15.1.1 / 3. caudahavIM sadI ke AcArya sAyaNa ne vijayanagara sAmrAjya ke rAjasI mAhaula meM rahakara vedoM ke bhASyoM kI racanA kI thii| bhArata-gAthA, sUryakAnta bAlI, prakA. niSThA, dillii| 4. atharvavedIyaM vrAtyakANDam (DaoN.sampUrNAnandakRta zrutiprabhabhASya - hindI vyAkhyA-sahitam) bhUmikA, pR. 2-3 / 5. atharvaveda 15.2.6, 11-14 / 6. atharvaveda, 15.2.8, 11-14 / 7. atharvaveda, 15.2.15-16, 22 / 8. atharvaveda, 15.14.1-24 / 9. atharvaveda, kANDa 15 ke sampUrNa suukt| 10. atharvaveda, 15.1.1-9 / 11. atharvaveda, 15.18.5 / 12. brAhmaNa tathA zramaNa-saMskRti kA dArzanika vivecana, pR.76 / 13. brAhmaNa tathA zramaNa-saMskRti kA dArzanika vivecana, pR.78 se uddhata, lekhaka DaoN. jagadIzadatta dIkSita, prakA.-bhA. vidyAprakAzana, dillI, 1984 / 14. hisTrI eNDa DAkTrinsa oNpha AjIvakAsa-e.ela.bhASam, pR. 8. 15. bhAratIya itihAsa kI rUparekhA, pR. 349 / 16. da rilIjana eNDa philAsaphI oNpha atharvaveda, pR.7| 17. da kaimbrija hisTrI oNpha iNDiyA, jilda 1, pR.111 (bhAratIya dvitIya saMskaraNa, 1962) / 18. vizeSa TippaNI- bhArata ke aneka kSetroM, vizeSakara madhyapradeza ke bundelakhaNDa meM yaha saba vaNikvRttikArya, jise 'baMjI' kahate haiM, Aja taka pracalita hai| 19. AcArya bhikSu smRti grantha, tRtIya khaNDa ke pR.7-8 para likhita 'prI Aryana bhAratIya rilIjana' nAmaka lekha se uddht| 20. bAbU choTelAla jaina smRti grantha, pR. 200-201 meM DaoN. devendrakumAra zAstrI kA lekha 'jainadharma kI prAcInatA evaM sArvabhaumikatA', kalakattA, 1967 / 21. prAkRta bhAratI, jayapura se 1988 meM prkaashit| 22. atharvaveda, bhASAbhASye paJcadaza kANDam, 15.2.10.1 evaM 15.1.1.1, pR. 307 dayAnanda saMsthAna, naI dillI, 1957 / 23. prajApateH suto nAbhi tasyAmI arimucyti| nAbhino RSabhaputro kaiH siddhkrmdRddhvrtH|| 290 // 24. ahiMsA darzana, paM. balabhadra jaina, pR. 28 / AcArya evaM adhyakSa jainadarzana vibhAga sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya vArANasI navambara 2006 jinabhASita 23
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya muni zrI trilokabhUSaNa jI va pUjya muni zrI ativIra jI mahArAja ke sAnnidhya meM 14 akTUbara 06 ko kailAza nagara, naI dillI meM 'vandanA vidhi' para eka rASTrIya vidvatsaMgoSThI kA Ayojana kiyA gayA, jisameM lagabhaga 12 deza ke khyAtiprApta vidvAnoM ne apanI sahabhAgitA kii| saMgoSThI meM 'vandanA vidhi' para eka AlekhanumA 6 pRSThIya paripatra bhI (AgamapramANa sahita) sandarbha hetu vitarita kiyA gayA, jisameM paMcaparameSThI ko namo'stu yA vaMdAmi dvArA namaskAra karane kI puSTi kI gayI / prazna yaha uThA ki jainAgama meM do hI liMga kahe gaye haiM- eka sAgAra aura dUsarA nirAgAra / AryikAoM ko kisa liMga meM parigaNita kiyA jAye? AcArya kundakunda svAmI ne cAritraprAbhRta meM do prakAra kA cAritrAcAra kahA hai vandanA kA vyAkaraNa duvihaM saMjamaraNaM sAyAraM taha have NirAyAraM / sAyAraM saggaMthe pariggahArahiya khalu NirAyAraM // 20 // eka sAgAra aura dUsarA niraagaar| sAgAra parigrahasahita zrAvaka ke hotA hai aura nirAgAra parigraharahita muni ke hotA hai| darzanaprAbhRta meM kahA hai ekkaM jiNassa rUvaM vIyaM ukkiTThasAvayANaM tu / avaraTThiyANa taiyaM catthaM puNa liMga daMsaNaM Natthi // 8 // eka jinendra bhagavAna kA nagna rUpa, dUsarA utkRSTa zrAvakoM kA aura tIsarA 'avarasthita ' arthAt jaghanya pada meM sthita AryikAoM kA liMga hai| cauthA liMga darzana meM hai nahIM / aba yaha vicAraNIya hai ki kaise mAnA jAya ki tIsarA liMga 'AryikA' kA hai? prAbhRta kI gAthA naM. 22 dekheM liMga itthINaM havadi bhuMjar3a piDaM sueykaalmmi| ajaya vi ekkavatthA vatthAvaraNeNa bhuMjei // 22 // tIsarA striyoM kA liMGga isa prakAra hai- isa liMga ko dhAraNa karane vAlI strI dina meM eka hI bAra AhAra grahaNa karatI hai / vaha AryikA bhI ho to eka hI vastra dhAraNa kare aura vastra ke AvaraNa sahita bhojana kare / vaMdAmi tavasamaNNA sIlaM ca guNaM ca baMbhaceraM ca / siddhigamaNaM ca tesiM sammatteNa suddhabhAveNa // 28 // darzanaprAbhRta 24 navambara 2006 jinabhASita prAcArya paM. nihAlacaMda jaina maiM una muniyoM ko vaMdAmi yA namaskAra karatA hU~ jo tapa se sahita haiN| unake zIla ko, guNa ko, brahmacarya ko aura mukti prApti ko bhI samyaktva tathA zuddha bhAva se vandanA karatA huuN| jAe ? jo saMjamesu sahio Arambha pariggahesu virao vi / so hoi vaMdaNIo sasurAsuramANuse loe // 11 // sUtraprAbhRta Age zeSa do liGgoM kI vinaya kisa prakAra kI 2. zravaNabelagola ke candragiri parvata para pArzvanAtha vasti meM eka stambhalekha zaka saM. 1050 kA hai, jisameM aba dUsarA vicAraNIya caraNa yaha hai ki tInoM liGgoM kundakundAcArya ke lie 'vandya' zabda kA prayoga kiyA gayA kI vinaya kisa prakAra kI jaae| avasesA je liMgI daMsaNaNANeNa sammasaMjuttA / celeNa ya parigahiyA te bhaNiyA icchaNijjAya // 13 // sUtraprAbhRta digambaramudrA ke sivAya jo anya liGgI haiM, samyagdarzana va samyagjJAna se sahita haiM tathA vastra ke dhAraka haiM, ve icchAkAra karane ke yogya haiM / isa prakAra A. kundakundadeva ne zeSa donoM liMgoM kI vinaya karane ke lie spaSTa rUpa se 'icchAkAra' zabda kA prayoga kiyA hai| nIce AgamagranthoM ke gAthArUpa pramANoM se vandAmi (vandanA) zabda kA prayoga paMcaparameSThI ke lie kiyA gayA hai| sandarbha dekheM 1. loyassujjoyayare dhammaM titthaMkare jiNe vaMde | arahaMte kittisse cauvIsaM ceva kavaliNo // 2 // sahamajiyaM ca vaMde saMbhavamabhiNaMdaNaM ca sumaIM ca / paumappahaM supAsaM jiNaM ca caMdappahaM vaMde // 3 // suvihiM ca pupphayaMtaM sIyale seyaM ca vAsupujjaM ca / vimala maNataM bhayavaM dhammaM saMtiM ca vaMdAmi // 4 // arthAt siddhabhakti, arihaMtabhakti, caubIsa tIrthaMkaroM kI bhakti, AcAryabhakti, yogabhakti, aura zrutabhakti tathA inakI aMcalikA-"accemi pujjemi, vaMdAmi, NamassAmi, NiccakAlaM acvaMti pujjaMti vaMdaMti NamassaMti" meM vaMdAmi zabda ke dvArA vinaya kI gaI hai| vandyo vibhurbhuvi na kairiha kauNDakundaH / kundaprabhA-praNayi-kIrti - vibhUSitAzaH // jaina zilAlekha saMgraha 1, pRSTha 102
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. nirmala cAritra ke dhArI AcAryoM ko "vaMdittA" / ke lie 'vizvavaMdanIya' lagatA hai| pUrvAgraha se mukta hokara zabda se namaskAra kiyA gayA hai| isa para bhI vicAra kiyA jAe ki AcArya ko kitane U~ce bahusattha atthajANe, saMjamasammattasuddhatavayaraNe | vizeSaNa se vibhaSita kiyA jAve? 'paramAtmA' ke lie lagAye vaMdittA Ayarie kasAyamalavajjide suddhe // 1 // | jAnevAle vizeSaNoM se AcArya ko sambodhita na kiyA jAe bodhaprAbhRta kyoMki vaha chadmastha haiM, sarvajJa nhiiN| 4. paramAtmaprakAza meM zrAvakoM ko kahA gayA hai ki ukta saMgoSThI meM vidvAnoM kI Ama sahamati yaha dekhI jinhoMne munivaroM ko dAna nahIM diyA aura paMcaparameSThiyoM kI | gayI ki AryikAoM kI paramparA se 'vaMdAmi' zabda se vaMdanA nahIM kI, unheM mokSa kI prApta kaise ho sakatI hai? vinayabhakti kI jA rahI hai, jo itanI jaldI nahIM chor3I jA sakatI, lekina saiddhAntika rUpa se yaha sahamati bhI milI dANuNa diNNau muNivaraha~Navi pujjiu jinnnnaahuN| ki kevala paMcaparameSThiyoM ke lie 'namo'stu' yA 'vaMdAmi' paMcaNa vaMdiya parama-gurUkimuhosai siv-laahu||2/168|| kA prayoga Agamasiddha hai| ina pramANoM ke pariprekSya meM yaha prazna maiM vidvAnoM ke javAhara vArDa, bInA phona : (07580)224044 vicArArtha chor3atA hU~ ki Agama se paripuSTa vinaya-bhakti ke sampAdakIya TippaNI - yaha satya hai ki AcArya lie 'AryikA' mAtA jI ko kyA 'vandAmi' kahanA cAhie kundakunda ne nirgrantha muniyoM kI tulanA meM sagrantha AryikAoM yA 'icchAkAra'? aba to 'AryikAe~ apanI mahApUjana taka ke prati 'icchAkAra' ('icchAmi' zabda ke uccAraNa) dvArA karavAne lagI haiM aura karavAnevAle ko puraskRta bhI kiyA vinaya prakaTa karane kA upadeza gRhasthoM ko diyA hai, tathApi jAne lagA hai| 11vIM zatI I0 ke indranandI ne 'nItisAra samuccaya' meM, vastutaH 'vandanA' zabda kA avamUlyana huA hai| hara | 13vIM zatI I0 ke paM0 AzAdhara jI ne sAgAradharmAmRta meM tathA brahmacArI bhaiyA yA brahmacAriNI dIdI apane lie 'vandanA' usake bAda ke 'sirivAlacariu' meM AryikAoM ko vandanA' kahalavAne ke lie prerita karatI haiN| unakI vinaya ke lie yA 'vandAmi' zabda se vandanIya batalAyA hai| (dekhie, 'jaya-jinendra' kiyA jAve jaisA zrAvaka ke lie kiyA jAtA | "jinabhASita' ke isI aMka meM paM0 ratanalAla jI bainAr3A kA hai| eka dUsare zabda kA bhI avamUlpana huA hai| kucha AcArya / jijnyaasaa-smaadhaan)| apane nAma ke pUrva vizeSaNa ke rUpa meM 'vizvavaMdanIya' lagAne sampAdaka para usakA niSedha na karake gaurAnvita hote haiM, jabaki tIrthaMkara / DaoN. yatIza jaina rASTrapati dvArA sammAnita / saMyamI, zrAvaka kI SaT Avazyaka kriyA meM nipuNa aura bahuAyAmI vyaktitva ke dhanI prasiddha paryAvaraNavida, | hara dhArmika kAryoM meM hamezA agresara rahane vAle the| | zikSAvid, lekhaka DaoN. yatIza jaina ko mahAmahima rASTrapati aruNa pannAlAla jaina DaoN. e.pI.je. abdula kalAma dvArA rAnI durgAvatI DaoN. mukeza jaina kI pustaka kA vimocana vizvavidyAlaya, jabalapura meM Ayojita 21 veM dIkSAMta samAroha 'madhyapradeza kI mRNamUrti kalA' para itane acche graMtha meM arthazAstra viSaya meM tIna svarNa padaka evaM prazasti patra kA prakAzana eka mahattvapUrNa kArya hai aura maiM isa sAhasika pradAna kara sammAnita kiyA gyaa| kArya ke liye DaoN. mukeza jaina ko hArdika badhAI detA huuN| zrImatI jyoti jaina uktAzaya ke udgAra vizvavidyAlaya anudAna Ayoga naI dillI ke adhyakSa pro. sukhadeva thorAta ne vizvavidyAlaya pannAlAla jI jaina kusuMbA vAloM kA nidhana dvArA Ayojita sammAna samAreha meM ukta graMtha kA vimocana kusaMbA (mahArASTra) ke zrI pannAlAlajI jivalAlajI | karate hue vyakta kiye| kAryakrama ke adhyakSa rAnI durgAvatI ne 94 varSa meM dinAMka 23.09.2006 ko prAtaH 2 baja ke | vizvavidyAlaya, jabalapura ke kulapati DaoN. esa.ema.pAla 55 miniTa para NamokAra mahAmaMtra kA uccAraNa karate hue | | khurAnA ne apanI zubhakAmanAe~ dii| isa nazvara zarIra kA tyAga kiyaa| zrI pannAlAla jI munibhakta, / sureza sarala, 293, gar3hAphATaka, jabalapura -navambara 2006 jinabhASita 25
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja ko rASTrIya stara para alpasaMkhyaka samudAya ghoSita kiyA jAya aruNa jaina sadasya-ma.pra. rAjya alpasaMkhyaka Ayoga svataMtratAprApta bhArata meM kabhI bhI kisI ne kisI anya dharma / phAsalA hai, (DaoN. rAdhAkRSNana 'esez2a oNna hindU dharma', pRSTha ke prati yA unake pavitra dhArmika sthaloM ke sAtha durbhAvanA yA | 100-173) / ityAdi, jo isa dharma kI ati prAcInatA aura cher3akhAnI nahIM kI hai, hamArA deza pUrNarUpeNa eka dharmanirapekSa rASTra | | anAdikAla se isake astitva kI puSTi karate haiN| hai aura isa gaurava ko banAye rakhane kI sampUrNa jimmedArI deza ke jaina dhArmika samudAya ke dhArmika rIti-rivAja, paramparAoM, pratyeka nAgarika tathA zAsana kI hai| lAkhoM dharmAvalambI yAtrI sevA | saMskRti, bhASA, sthApatya evaM kalA ke saMrakSaNa ke liye rASTrIya stara evaM darzanArtha deza-videza ke kone-kone se prativarSa yahA~ Ate-jAte | para jaina samudAya kI dhArmika alpasaMkhyaka samudAya kI vicAradhIna haiN| hamArI prAcIna saMskRti evaM sampadAoM aura purAtattva kI apanI mA~ga kA svIkAra karate hue nau rAjyoM dvArA nItigata nirNaya lekara ahamiyata hai, jo pAvana evaM vaMdanIya hai| yadi 350 varSa kA rAma | apane-apane rAjyoM meM unheM alpasaMkhyaka samudAya kA darjA vidhivat maMdira yA 800 varSa kA pUrNa dhvasta somanAtha maMdira kA punaH nirmANa | ghoSita kiyA gayA hai, kucha rAjyoM meM isakA kriyAnvayana honA zeSa eka bahusaMkhyaka samudAya kI dhArmika AsthA kA pramANa hai, to deza | hai| ataH yadi rASTrIya stara para jainasamudAya ko alpasaMkhyaka ghoSita ke alpasaMkhyaka samudAyoM kI AsthA evaM unakI dhArmika bhAvanAe~ | kara diyA jAve, to rAjyoM kI vibhinnatA evaM bhramAtmaka tulanAoM bhI usI samAna sammAna kI adhikArI haiN| dharmasthala, dhArmika | ke nirAdhAra vizleSaNa samApta ho jaayeNge| bhAvanAe~, AsthAe~, saMskRti-saMskAroM kI rakSA, zaikSaNika utthAna | gauratalaba ho ki bhArata ke mahArajisTrAra tathA janagaNanA evaM dharmasthaloM ko surakSita rakhane, tathA alpasaMkhyaka samudAyoM kI | Ayukta, naI dillI dvArA bhArata kI janagaNanA 2001 kA vistRta ina sAmAjika sArvajanika mUlabhUta AvazyakatA ko dRSTigata rakhate | vivaraNa vigata 6.9.2004 ke dharma ke AMkar3oM para prathama prativedana hue hI, bhAratIya saMvidhAna ke karNadhAroM ne deza ke dhArmika, bhASAyI, | nAma se zAsana ne jArI kiyA hai, jisameM deza kI kula AbAdI kA alpasaMkhyaka samudAyoM ke saMvaidhAnika adhikAroM ko surakSita rakhane | bahubhAga hindUdharmAvalaMbiyoM samudAya kA jo ki 82 pratizata hai prAvadhAna evaM unake saMrakSaNa ko prAthamikatA ke anukrama meM | tathA dhArmika alpasaMkhyaka samudAyoM meM muslima samudAya 13.2, bhAratIya saMvidhAna ke anuccheda 25 se 30 meM samAhita kara dhArmika | IsAI samudAya 2.41, sikha samudAya 1.92, bauddha dhArmika samudAya bhASAyI alpasaMkhyaka samudAyoM ko eka saMvaidhAnika kavaca binA 0.8 evaM jaina samudAya 0.4 pratizata, deza kI kula janasaMkhyA meM koI bhedabhAva rakhe rakhA hai| zAsana para inheM saMrakSita, surakSita rakhane | ghoSita kie gae haiN| jo spaSTa pramANa hai, isa samudAya ke dhArmika evaM unake pUrNa saMrakSaNa kI jimmedArI evaM dAyitva hai| ye samudAya | bhASAyI alpasaMkhyaka samudAya hone ke, jisake AdhAra para anya apanI bhASA saMskRti kI rakSA surakSA kA pUrNa saMvaidhAnika adhikAra | samudAyoM ko alpasaMkhyaka samudAya ghoSita kiyA gayA hai| rakhate haiN| yahI nahIM bhAratIya saMvidhAna ke upAsanA sthala (vizeSa | jaina dharma ke anAdikAla se akATya pramANa haiM, jo isake upabaMdha) adhinimaya 1991 kI adhiniyama saMkhyA 42 dinAMka | ati prAcIna hone kI puSTi karate haiN| paristhitayA~ visphoTaka hoM, 18.9.91 ke tahata kisI bhI upAsanA sthala ke dhArmika svarUpa | usake pahale janahita meM, rASTrahita meM kendrIya zAsana ko yathocita ityAdi ke saraMkSaNa-surakSA hetu bhI spaSTa nirdeza diye haiN| kadama uThAne hoMge, tAki rAjyoM dvArA apanAI jA rahI alagAvavAdI nItiyoM para aura bhrAmaka gatividhiyoM para avilamba roka laga jaina dharma eka ati prAcIna dharma hai, jisake prathama tIrthaMkara ske| itihAsa kA parihAsa banda honA caahie| bhagavAna RSabhadeva (AdinAtha) se zatAbdiyoM taka calane vAlI yahA~ maiM spaSTa kara dU~ki jaina samudAya ko eka alpasaMkhyaka tIrthaMkaroM kI zrRMkhalA meM aMtima caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra haiM, jo Aja se lagabhaga 26 sau varSa pUrva hue the| prasiddha vidvAna samudAya mAnate hue isa samudAya ke hitoM ke saMrakSaNa kI mA~ga ke jI.je.ra.pharalAMga ne kahA hai ki jainadharma sambhavataH bhArata kA sabase bAvajUda maiM alagAvavAdI mAnasikatA ko bar3hAvA nahIM detA tathA prAcIna dharma hai| deza ke prathama pradhAnamaMtrI paMDita javAharalAla neharU rASTrIya akhaMDatA ke lakSya ke prati pUrI taraha pratibaddha huuN| jaina kI pustaka ('DiskavarI oNpha iMDiyA', pRSTha 72-73) meM spaSTa dharmAvalaMbiyoM ne rASTra kI mukhya dhArA meM rahakara rASTra ke Arthika, likhA hai ki jaina evaM bauddhadharmAvalambI zatapratizata bhAratIya cintana | zaikSaNika, vANijyika, rAjanaitika, naitika, patrakAritA, samAjaevaM saMskRti kI upaja haiM, kintu ve hindUdharmAvalambI nahIM haiN| vaidika | sevA, vaijJAnika evaM svataMtratA samara, Adi pakSoM ke sAtha cAritrika aura jaina dharmoM ke mUlabhUta siddhAntoM meM do dhravoM kI bhA~ti kA | abhyutthAna meM sadA hI agraNI bhUmikA nibAhI hai| 26 navambara 2006 jinabhASita
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta sarakAra pramANikatA aura itihAsa ke saMdarbho sahita / akSuNNa banAye rakhane kA saMvaidhAnika adhikAra saMvidhAna karNadhAroM apane prastuta vidheyaka para punaH vicAra kare aura samAja meM phaile hue dvArA saMvidhAna meM nihita kiyA hai| usake spaSTa nirdeza rAjya ApasI hitoM ke isa TakarAva kI rokathAma ke lie ise avilamba | sAkAroM ko diye jAe jaina sATAya kolIya nAza vApisa le evaM rASTra ke sAmane Adarza rkhe| alpasaMkhyaka samudAya ghoSita kiyA jaae| tAki, bhAratIya gaNataMtra "ahiMsA paramo dharmaH"ke anuyAyI zAMtipriya jaina samadAya | kI saMvaidhAnikatA para uTha rahe avizvAsa ko virAma mila sake, ko deza meM gaurava aura pratiSThA ke sAtha apane dhArmika astitva evaM | jo rASTra hita aura deza kI akhaNDatA ke lie sarvopari hai| dharmasthaloM kA sammAnapUrvaka evaM upAsAnA sthaloM ko zraddhApUrvaka I-blaoNka, purAnA sacivAlaya, bhopAla aba milAyeM sehata kI bhI kuNDalI DaoN. jyoti jaina jaise-jaise svAsthyavijJAna-sambandhI anusaMdhAna ho rahe / jyotiSazAstra kA vaijJAnika adhyayana evaM mAnava jIvana para usake haiM. vaise-vaise aneka saMkrAmaka evaM vaMzAnugata bImAriyoM kA patA | samparNa prabhAva kA adhyayana kiyA jA rahA hai| yadyapi bhAratIya calatA jA rahA hai| pahale kucha bImAriyoM se loga anajAna the | siddhAntAnusAra to zubha- azubha karma ke udayAnusAra vyakti zubha aura bImAra hona para socate the ki kaise ho gayI, para aba to | azabha phala bhogatA hai| vibhinna jA~coM aura unake natIjoM se yaha bAta spaSTa ho gayI hai / bar3hate hue saMkrAmaka rogoM evaM vaMzAnugata rogoM ke kAraNa ki baccoM meM svAsthyasambandhI aneka samasyAe~ unake mA~-bApa se | vizeSajJoM kA kahanA hai ki zAdI se pahale janmapatrI ke milAna hI mila rahI hai| ke sAtha-sAtha yadi svAsthyasambandhI kuMDalI (heltha kuMDalI) Aja duniyA~ meM sabase bhayAnaka kahe jAne vAle 'eDsa' kA bhI milAna kara liyA jAye, to bahuta se bacce bImArI se roga se grasita mA~-bApa ke bacce eca.AI.bI. pIr3ita paidA ho rahe | makti pA sakate haiM. sAtha hI paidA hogI eka svastha jenarezana aura haiM aura bhI aneka vaMzAnugata evaM saMkrAmaka bImAriyA~ baccoM meM | sampUrNa parivAra ko milegA svaasthy-sukh| zAdI karane se pUrva AtI jA rahI haiN| aspatAloM meM aneka dampati aise milate haiM, jo | laDake-laDakI ke mAtra cAra pA~ca TesTa karavAne se hI bhaviSya meM kahate haiM 'kAza DAkTara sAva ! hama logoM ne apanI bImArI | honevAlI aneka perazAniyoM se bacA jA sakatA hai jaise ecaAIvIpahale batA dI hotI yA patA cala gayA hotA, to zAyada bacce kA | TesTa, thailesImiyA, blaDapiMga aadi| ina TesToM se eka to garbha meM hI ilAja ho jAtA yA baccA, kama se kama usa bImArI se unheM apanI bImArI yA usake lakSaNoM kA patA cala jAyegA, to baca jaataa|' dUsare Ane vAle bacce ko bhI bImArI se dUra rakha pAyeMge, saMkramaNa zAdI-vivAha se pahale janmapatrI evaM guNoM ke milAna | kA bhI khatarA nahIM rhegaa| karane kI paramparA hamAre samAja meM pracalita hai| bacce ke janma ke Aja adhikAMza loga zikSita haiM, bacce zikSita haiM, taba samaya hI usakI janmapatrI banavA dI jAtI hai aura bar3e hone para | isa taraha ke TesTa karavAne meM kisI bhI taraha kI koI parezAnI lar3akA-lar3akI kI janmapatrI ke milAna ke AdhAra para hI yA jhijhaka nahIM honA caahiye| 'heltha kuMDalI' ke milAne se vivAha karate haiN| vibhinna grahoM kI sthiti, unakI anukUlatA- bahuta sI samasyAoM se bacA jA sakatA hai| Aja jaba hamAre pratikUlatA, zAnti-azAnti, nakSatroM kI sthiti Adi ko dhyAna | pAsa sAdhana haiM, to kyoM na hama unakA upayoga kreN| aspatAloM meM rakhakara milAna hotA hai| meM Aye dina baccoM ko aneka saMkrAmaka bImAriyoM evaM vaMzAnugata kathA-granthoM meM bhI jyotiSajJAna ko paryApta mahattva diyA | bImAriyoM se jajhate hae dekhate haiN| aneka bhaMyakara bImAriyA~, jo gayA hai| svapna ke acche-bure phala, zakuna-apazakuna kA vicAra, | lAilAja haiM, aise baccoM ko tila-tila kara marate hae bhI dekhanA zarIra ke lakSaNa, pakSI-jAnavaroM kI AvAja ke zubha-azubha | par3atA hai| aneka dampati saMtAna kI AzA meM aneka varSa nikAla vicAra, avadhijJAnI guru Adi kI cakita karanevAlI ghaTanAoM | dete haiN| heltha kuNDalI' milAne se ina sabase bacA jA sakatA ko zAstroM meM par3hate Aye haiN| Aja bhI zanigraha ko dukha-sUcaka, | hai| ata: zAdI honevAle laDake-laDakI kI 'heltha kaMDalI' zukra graha ko bhoga sUcaka, guru ko jJAnasUcaka, buddha ko buddhisUcaka, | sambhava ho to avazya milaayeN| maMgala ko zakti sUcaka, sUrya ko tejasUcaka, candramA ko zAnti posTa bAksa naM. 20 sUcaka, rAhU-ketU ko bAdhAsUcaka mAnA jAtA hai| vartamAna meM khataulI - 251 201(u.pra.) navambara 2006 jinabhASita 27
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jijJAsA-samAdhAna paM.ratanalAla bainAr3A praznakartA - paM. AnaMda kumAra vArANasI jijJAsA - kevalI ke sAta prakAra kA yoga batAyA hai| jijJAsA - kyA zAstroM meM AryikAoM ko vinaya se | jabaki unakI AtmA ko koI prayatna nahIM karanA pdd'taa| phira 'vandAmi' karane kA ullekha milatA hai? ina yogoM meM kAraNa kyA hai? samAdhAna - zAstroM meM AryikAoM kI vandanA karate samAdhAna - sayoga kevalI ke audArika kAya yoga, samaya 'icchAkAra' tathA 'vandAmi' ina donoM zabdoM kA ullekha audArika mizrakAyayoga, kArmaNakAyayoga, satyamanoyoga, milatA hai / saMskRta bhAvasaMgraha (A. vAmadeva) tathA sutta pAhur3a anubhaya manoyoga, satyavacanayoga tathA anubhayavacanayoga, ye (A. kundakunda) meM AryikAoM ko 'icchAkAra' karane kA sAta yoga kahe gaye haiN| inake hone meM nimnalikhita kAraNa haiMvidhAna pAyA jAtA hai jabaki 'vandAmi' karane ke bhI nimna 1.satyamanoyoga tathA anubhayavacana yogaH zrI jIvakANDa pramANa upalabdha hote haiN| gommaTasAra meM isa prakAra kahA hai____ 1.sAgAradharmAmRta (adhyAya 6/12) meM paM. AzAdhara jI maNasahiyANaM vayaNaM diLaMtappuvvamidi sjogmhi| ne tatazcAvarjayet' .... isa zloka kI svopajJaTIkA karate hue uttomaNovayareNiMdiyaNANeNa hI nnmmi|| 228 // likhA hai artha- mana sahita jIvoM kA vacanaprayoga manojJAnapUrvaka "yathA hi-yathAyogya prtipttyaa|ttr munIn'namo'stu' iti| | hI hotA hai| ata: indriyajJAnarahita sayoga kevalI meM upacAra AryikA vnde'iti|shraavkaan'icchaami'ityaadiprtipttyaa|" | se manoyoga kahA gayA hai| artha - vahA~ muniyoM ko 'namo'stu' AryikA ko aMgovaMdudayAdo davvamaNahra jiNiMda cNdmhi| 'vande' tathA zrAvakoM ko icchAmi' ityAdi khkr| maNavaggaNakhaMdhANaM AgamaNAdo dumnnjogo|| 299 // 2. 'nItisAra samuccaya' (zrI indranadisUri) meM isa artha - aMgopAMga nAmakarma ke udaya se kevalI ke prakAra kahA hai dravyamana hotA hai| usa dravya mana ke liye manovargaNAoM kA nirgranthAnAM namostu syAdAryikANAJca vndnaa| Agamana hone se manoyoga kahA gayA hai| shraavksyottmsyoccairicchaakaaro'bhidhiiyte||51 | uparyukta AgamapramANoM se kevalI ke manoyoga hotA hai| artha - muniyoM ko 'namo'stu', AryikAoM kA | kavelI ke vacana satya tathA anubhaya, ina do prakAra ke hone se, 'vandAmi' tathA uttama zrAvakoM ko 'icchAkAra' athavA | unake manoyoga bhI do prakAra kA kahA hai| (TIkAsvopajJa ke anusAra) icchAmi kahanA caahiye| 2. satya tathA anubhaya vacana yoga - zrI dhavalA pu. ____ 3. sirivAlacariu (kavivara narasenadeva) meM pRSTha 5| 1 pR. 283 tathA dhavalA pu. 14 pR. 550-552 ke anusAra para isa prakAra kahA hai | kevalI bhagavAn kI divyadhvani satyabhASArUpa tathA anubhaya gaNaharaNiggaMthaha~ paNaveppiNuajjiyAha~ vdnnykreppinnu|| bhASArUpa hotI hai| ataH kevalI bhagavAn vacanavargaNA kA khullayaicchAyAru kareppiNu, sAvahANusAvaya puNcheppinnu|| | grahaNa karate haiM / kevalI ke vacana satyarUpa to hote hI haiM, parantu artha - muniyoM, gaNadharoM aura nirgranthoM ko praNAma kara, | kevalI ke jJAna ke viSayabhUta padArtha ananta hone se aura zrotA AryikAoM ko vaMdanA kara.kSallakoM ko icchAkAra kara aura kA kSayopazama sAmAnya hone se, kevalI ke vacanoM ke nimitta sAvadhAna hokara zrAvakoM se puuchkr| se saMzaya aura anadhyavasAya kI utpatti ho sakatI hai, ataH ___ isake atirikta 'dharmaratnAkara' (A. jayasena) meM ve vacana anubhayarUpa bhI haiN| sAtha hI kevalI ke vacanoM meM AryikA ko 'vinayakriyA' kA bhI ullekha hai| 'syAt' ityAdi rUpa se anubhaya vacana kA sadbhAva pAyA jAtA hai| isaliye kevalI kI dhvani akSarAtmaka bhI kahI gaI hai| praznakartA - sau. saritA jaina, naMduvAra isa prakAra do prakAra ke vacana yoga kevalI ke hote haiN| 28 navambara 2006 jinabhASita
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. audArika kAyayoga - kevalI bhagavAn kA zarIra audArika zarIra hai| ataH audArika zarIra dvArA utpanna huI zakti se jIvapradezoM meM parispaMda kA kAraNabhUta jo yoga hotA vaha audArika kAyayoga hai / (zrI dhavalA pu. 1/ pR. 289, 290) I 4. audArika mizra kAyayoga - kevalI bhagavAn jaba kapATa samudghAta karate haiM, taba audArika mizrakAyayoga hotA hai| 5. kArmaNa kAyayoga - kevalI bhagavAn jaba pratara aura lokapUraNa samudghAta karate haiM, taba kArmaNa kAyayoga hotA hai / (zrI dhavalA pu. 1/ pR. 298) isa prakAra kevalI ke vibhinna avasthAoM meM sAta prakAra ke yoga pAye jAte haiN| jijJAsA - kyA anaMtAnubaMdhI kI visaMyojanA binA bhI, upazama zreNI ArohaNa ho sakatA hai? samAdhAna isa saMbaMdha meM nimna Agama pramANa vicAraNIya haiM - - 1. paMcasaMgraha (prA.) 910 ke veM anusAra 11 'guNasthAna meM 146 prakRtiyoM kA sattva batAyA gayA hai, arthAt 148 prakRtiyoM meM se naraka Ayu aura tiryaJca Ayu ko chor3akara, 146 prakRtiyA~ sattA meM raha sakatI haiN| isake anusAra anaMtAnubaMdhI kI visaMyojanA ke binA upazama zreNI saMbhava hai / 2. zrI rAjavArtika a. 2/3 kI TIkA meM isa prakAra kahA hai- anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana krodha mAna mAyA lobha ye 16 kaSAya, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura napuMsakada ye 9 nokaSAya, mithyAtva samyagamithyAtva aura samyakprakRti ye tIna darzanamoha, isaprakAra 28 mohanIya karma ke bhedoM ke upazamana se Atma pariNAmoM kI jo nirmalatA hotI hai, usako aupazamika cAritra kahate haiM / isa Agama pramANa ke anusAra bhI 11veM guNasthAna meM anaMtAnubaMdhI kI sattA siddha hotI hai| uparyukta donoM pramANoM ke anusAra, yaha spaSTa hai ki anaMtAnubaMdhI kI visaMyojanA binA bhI upazama zreNI ArohaNa ho sakatA hai| jijJAsA kyA zUdra vyakti maMdira jI meM Akara jinabiMba darzana kara sakatA hai ? samAdhAna- zUdroM ke do bheda kahe gaye haiM - 1. spRzya zUdra - ye ve zUdra haiM, jinase chU jAne para bhI hama ko snAna karanA Avazyaka nahIM hotaa| jaise - darjI, bar3haI, sunAra Adi / 2. aspRzya zUdra - ye ve zUdra haiM, jinase chU jAne para hamako snAna karanA Avazyaka hotA hai| jaise- mehatara, cAMDAla, dAI, Doma Adi / uparyukta meM se spRzya zUdra to maMdira meM praveza kara sakate haiM, darzana tathA pravacana zravaNa Adi kara sakate haiM / parantu aspRzya zUdra maMdira meM praveza nahIM kara skte| cA.ca. AcArya zAMtisAgara jI mahArAja ke anusAra ina aspRzya zUdroM ko maMdira praveza nahIM karake, mAnastaMbha kI pratimAoM kA darzana karanA cAhie / jijJAsA Ajakala kucha sAdhu binA yajJopavIta pahine vyakti se AhAra nahIM lete haiN| kyA yajJopavIta pahine hue vyakti hI pUjA tathA AhAra dene ke adhikArI haiM? samAdhAna - sarvaprathama hamako yajJopavIta kyA hai, isa para vicAra karanA yogya hai| yadi hama zAstroM meM isake saMbaMdha meM jAnakArI lete haiM, to dravyAnuyoga, karaNAnuyoga meM to isakA varNana hai hI nahIM, caraNAnuyoga ke mUlAcArAdi graMtha tathA ratnakaraMDa zrAvakAcAra Adi kisI bhI graMtha meM isakA samarthana nahIM pAyA jaataa| mAtra prathamAnuyoga ke padmapurANa evaM mahApurANa meM isakA prasaMga pAyA jAtA hai| isakA prAraMbha kaba se huA, isa saMbaMdha meM Adi purANa meM isa prakAra kahA hai teSAM kRtAni cihnAni, sUtraiH padmAhvayAnnidheH / upAttairbrahmasUtrAhvairekAdyekAdazAntakaiH // 38/21 // bhUmi kRtAdbhedAt klRptayajJopavItinAm / satkAraH kriyate smaiSAmavratAzca bahiH kRtAH // 22 // artha - padma nAma kI nidhi se prApta hue eka se lekara 11 taka kI saMkhyA vAle brahmasUtra nAmaka sUtra se (vratasUtra se ) una sabake cihna kiye / pratimAoM ke dvArA kiye hue bheda ke anusAra jinhoMne yajJopavIta dhAraNa kiye haiM, aise ina sabakA bharata ne satkAra kiyA tathA jo vratI nahIM the, unheM vaise hI jAne diyA / uparyukta saMdarbha kA prakaraNa yaha hai ki mahArAja bharata vratiyoM kA sammAna karane ke liye, unakI parIkSA karane ke liye, mukhya gRhasthoM ko bulaayaa| mArga meM hare-hare aMkura puSpa, phala Adi bharavA diye the| taba jo hiMsA se bacane ke liye, navambara 2006 jinabhASita 29
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa mArga se na Akara, prAsuka mArga se Aye, unakA mahArAja | jise bhagavAn AdinAtha ne paMcamakAla meM 'dharmavirodhI' kahA bharata ne ukta prakAra sammAna kiyA arthAt jisake pratimAe~ thIM, | thaa| arthAt yaha paraMparA galata prAraMbha ho gaI thii| usako utanI lar3avAlA yajJopavIta phnaayaa| arthAt yaha Aja kucha zrAvaka evaM sAdhugaNa isa prakAra kahane lage yajJopavIta isa bAta kA cihna mAnA gayA ki kisa vyakti kI haiM ki binA yajJopavIta pahine, pUjA yA AhAra dAna dene kA kitanI pratimAe~ haiM / mahArAja bharata ne bhagavAn AdinAtha ke | adhikArI nahIM hai| jabaki aisA kahanA, Agama ke anusAra samakSa apane kArya ko isa prakAra nivedita kiyA thA - bilakula ucita nahIM hai| Ajakala yajJopavIta kI paraMparA kA ekAdyekAdazAntAni dattAnyebhyo mayA vibho| kaisA majAka bana rahA hai, isakA eka satya pramANa isa prakAra vratacihnAni sUtrANi gunnbhuumivibhaagtH|| Adi purANa 41-31 // sAMgAnera ke maMdira meM 4 muniyoM kA saMgha padhArA thaa| artha- he vibho, maiMne inheM 11 pratimAoM ke vibhAga se zramaNa saMskRti saMsthAna ne bhI caukA lgaayaa| maiM svayaM tathA vratoM ke cihnasvarUpa eka se lekara gyAraha yajJopavIta diye haiN| kucha chAtra par3agAhana ko khar3e hue| sabase bar3e mahArAja ko apane isa kArya ko mahArAja bharata kaisA samajhate the|| hamane par3agAha liyaa| caraNaprakSAla evaM pUjana ke uparAMta AhAra isake saMbaMdha meM - prAraMbha karane se pUrva mahArAja ne mujhase izAre se yajJopavIta vizvasya dharma sargasya tvayi sAkSAt prnnetri| ke liye puuchaa| maiMne spaSTa manA kara diyA aura unake izAre sthite mayAtivAlizyAdidamAcaritaM vibho // 41-32 // ke anusAra alaga khar3A ho gyaa| itane meM eka chAtra nIce eka dUkAna se eka yajJopavIta kharIda lAyA aura pahanakara artha - he prabho, samasta dharmarUpI sRSTi ko sAkSAt AhAra dene lgaa| mahArAja ne AhAra le liyaa| mahArAja ke utpanna karanevAle Apake vidyamAna rahate hue bhI maiMne apanI sAmane hI usI yajJopavIta ko anya 7-8 chAtroM ne kramase apanebar3I mUrkhatA se yaha kAma kiyA hai| apane gale meM DAlakara AhAra de diyA aura ve mahArAja saba isa yajJopavIta kI paraMparA ko prAraMbha karane ke saMbaMdha meM, | kucha dekhate hue bhI saba chAtroM se AhAra lete rhe| maiM socatA bhagavAn AdinAtha ne isa prakAra kahA thA - rahA ki yaha saba kyA nATaka ho rahA hai? pApasUtradharAH dhUrtA praannimaarnnttpraaH| kucha loga zAstroM meM Aye hue 'upanayana' zabda ko vaya'dhuge pravaya'nti snmaargpripNthinH||41-53 | yajJopavIta kA rUpa mAnate haiM, jabaki AcArya jJAnasAgara jI artha- pApa kA samarthana karane vAle, zAstra ko jAnanevAle | mahArAja ke anusAra upanayana kA artha 'vyAkaraNAdiathavA pApa ke cihnasvarUpa yajJopavIta ko dhAraNa karanevAle | vidyAdhyayanasyopa samIpe nayanam upanayanam' / arthAt vyAkAraNa aura prANiyoM ko mArane meM sadA tatpara rahane vAle, ye dhUrta brAhmaNa, | Adi zAstra par3hanA prAraMbha karane ko upanayana kahate haiN| AgAmI yuga arthAt paMcamakAla meM samIcIna mArga ke virodhI uparyukta sabhI pramANoM ke anusAra jaina dharma meM yajJopavIta ho jaayeNge| kA koI mahattva nahIM hai| kisI bhI AgamagraMtha meM aisA nahIM likhA uparyukta pramANoM se yaha spaSTa hotA hai ki kisa vratI | ki isako nahIM pahananevAlA pUjA yA AhAradAnakA adhikArI ne kitanI pratimA dhAraNa kara rakhI haiM. isakI spaSTatA ke liye | nahIM hai| pratimAdhArI zrAvaka yadi cAhe to bhale hI pahana le, utanI laDa kA yajJopavIta pahinAnA, bharata ne prAraMbha kiyA thA. | para avratiyoM ko to pahananA, Agamasammata nahIM hai| bhUlasudhAra 'jinabhASita' agasta 2006 ke jijJAsA-samAdhAna naM. 03 meM uttarapurANa pRSTha 139-140 kA artha isa prakAra likhA thA- "dharaNendra ne bhagavAn ko saba ora se gherakara apanI phaNAoM ke Upara uThA liyaa|" isake sthAna para "dharaNendra bhagavAn ko phaNAoM ke samUha se AvRta kara khar3A ho gayA" yaha par3hA jaay| bhUla ke lie kheda hai| ratanalAla bainAr3A 30 navambara 2006 jinabhASita
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcAra pro0prema sumana jaina ko pAli-prAkRta rASTrapati avArDa | sahI rUpa meM maraNa aura jIvana kI vyAkhyA kI hai| yaha udayapura 18 agasta / mahAmahima rASTrapati mahodaya, bhArata | saMgoSThI isa dizA meM sArthaka banegI, aisI AzA hai| sarakAra dvArA svataMtratA divasa 15 agasta 2005 ke pAvana | parama pUjya munizrI sudhAsAgara jI ne apane udbodhana avasara para deza ke sevAnivRtta saMskRta/arabI-phArasI/pAli- meM kahA ki sAdhanA kA jIvana jIne para hI maraNa kI kalA prAkRta ke 22 mUrdhanya vidvAnoM ko rASTrapati avArDa pradAna karane | sIkhI jA sakatI hai| bhagavatI ArAdhanA ke granthakAra svayaM kI ghoSaNA kI hai| unameM rAjasthAna meM udayapura ke prophesara sAdhaka muni the| unhoMne bArIkI se samAdhimaraNa ke prayogoM prema sumana jaina ko pAli-prAkRta bhASA ke avArDa ke lie ko samajhAyA hai| vidvAnoM ko una para dhyAna denA caahie| cunA gayA hai| DaoN0 jaina ko yaha rASTrapati puraskAra AgAmI | samAdhimaraNa tapasyA kI carama pariNati hai| usase jIvanadinoM meM rASTrapati bhavana meM Ayojita samAroha meM pradAna kiyA | maraNa se chuTakArA milatA hai| jaayegaa| puraskAra svarUpa rASTrapati prazasti ke sAtha pro0 jaina saMgoSThI nidezaka prophesara prema sumana jaina ne saMgoSThI ke ko bhArata sarakAra dvArA prativarSa pacAsa hajAra rupaye kI | niSkarSa ke pramukha binduoM para prakAza DAlate hue kahA ki adhyetAvRtti AjIvana prApta hogii| yaha prAkRta bhASA ke pramukha grantha bhagavatI ArAdhanA aura nandalAla nAveDiyA, saciva | samAdhimaraNa viSaya para eka aitihAsika saMgoSThI hai, jisameM 64 zodha Alekha prastuta hue aura jisameM lagabhaga 300 jainavidyA udayapura (rAjasthAna) meM bhagavatI-ArAdhanA ke vidvAnoM ne pratibhAgI ke rUpa meM bhAga liyaa| vidvAnoM kA anuzIlana saMgoSThI sampanna | abhimata hai ki AcArya zivArya digambara paramparA ke prAkata udayapara (rAja.) meM 2006 ke aitihAsika cAturmAsa | granthakAra the. jinakA samaya lagabhaga IsA kI prathama zatAbdI meM virAjita AdhyAtmika santa munipuMgava zrI 108 sudhAsAgara honA caahie| unakA yaha grantha bhagavatI ArAdhanA prAkRta jI mahArAja sasaMgha ke pAvana sAnnidhya meM 1, 2, evaM 31 kAvya, bhASA, darzana aura bhAratIya saMskRti kA samRddha grantha akTUbara 2006 ko a.bhA. trayodaza vidvat saMgoSThI kA Ayojana | hai| isakA mukhya viSaya-samAdhimaraNa kI avadhAraNA aura haA, jisakA viSaya thA- 'bhagavatI-ArAdhanA-anuzIlana | prakriyA para prakAza DAlanA hai| saMgoSThI kA yaha sarvasammati sallekhanA ke pariprekSya meN'| isa saMgoSThI meM dezabhara se padhAre | se prApta abhimata hai ki sallekhanA kI sAdhanA jIvana ke 70 vidvAnoM ne apane zodha AlekhoM ko prastuta kiyA aura | AdhyAtmika lakSya ko prApta karane kI eka ahiMsaka aura lagabhaga 250 vidvAnoM ne saMgoSThI kI paricarcA meM bhAga liyaa|| vivekapUrNa sAdhanA paddhati hai| jainadharma kI yaha prAcIna tapasyA saMgoSThI ke prAyaH sabhI zodha AlekhoM para jainavidyA ke niSNAta | sAdhanA hai| isakI AtmaghAta, icchAmRtyu, dayAmRtyu, satIprathA manISI munizrI sudhAsAgara jI ne apanI samIkSA prastuta kI, | Adi se koI samAnatA nahIM hai| jo isa saMgoSThI kI vizeSa upalabdhi rhii| prophesara prema sumana jaina, nidezaka, saMgoSThI udghATana satra ke pramukha atithi mohanalAla sukhAr3iyA ke kulapati prophesara bI.ela. caudharI ne apane udbodhana meM ___ zAstripariSad evaM vidvatpariSad kA prathama saMyukta kahA ki binA vairAgya bhAvanA ke samAdhimaraNa nahIM hotaa| adhivezana ataH samAdhimaraNa kI sAdhanA Izvaratva ke sAtha jIne kI udayapura (rAjasthAna) sthita zrI pArzvanAtha di. jaina sAdhanA hai| isakA AtmaghAta Adi Aveza meM kI jAne vAlI | maMdira, udAsIna Azrama, azokanagara meM AdhyAtmika saMta hiMsaka ghaTanAoM ke sAtha koI sambandha nahIM hai| mIDiyA kI | munipuMgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja, kSullaka zrI gambhIrasAgara yaha aparipakvatA hai ki usane tapasyAyukta saMthArA Adi ko | jI mahArAja evaM kSullaka zrI dhairyasAgara jI mahArAja ke satIprathA, dayAmRtyu Adi ke sAtha jor3akara mithyA pracAra | sAnnidhya meM a.bhA.di. jaina zAstripariSad evaM akhila kiyaa| samAcAra jagat ko bhArata kI dhArmika paramparAoM kA | bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad kA prathama khulA saMyukta gaharAI se adhyayana karanA caahie| AtmA ke amaratva ko | adhivezana DaoN. zreyAMsa kumAra jaina (adhyakSa-a.bhA.di. jaina mAnane vAle isa deza meM mRtyu kA bhaya kaisA? jaina paramparA ne | zAstripariSad) evaM DaoN. zItalacanda jaina (adhyakSa-a.bhA.di. navambara 2006 jinabhASita 31
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidvatpariSad) kI adhyakSatA evaM prA. aruNa kumAra jaina / sAdhuoM kI ahaMpUrti ke sAdhana haiN| ataH samAja meM na unakI (mahAmaMtrI-zAstripariSad) evaM DaoN. surendra kumAra jaina (maMtrI- | koI bhUmikA hai aura na Age hogii| unheM apanI pratiSThA vidvatpariSad) ke kuzala saMyojakatva meM di. 4 akTUbara | banAye rakhane ke lie antataH inhIM do pariSadoM meM vilIna 2006 ko bhavya sabhAgAra meM sampanna huaa| honA hogaa| munizrI ne vidvAnoM ko AcArasaMhitA ke pAlana isa avasara para AcArya jJAna sAgara vAgartha vimarza | para bala diyA, jisa para vidvAnoM ne apane sahamati vyakta kii| kendra, byAvara kI ora se pradatta mahAkavi AcArya jJAnasAgara adhivezana meM sAta prastAva pAsa kiye gaye, jinameM puraskAra pro. prema sumana jaina, pro. phUlacanda premI,DaoN.kapara canda | tIsarA prastAva isa prakAra haijaina, paM. lAlacanda jaina rAkeza evaM DaoN. upayacanda jaina ko pradAna prastAva kra. 3-siddha kSetra kuNDalapura meM navIna mandira kiye gye| ina puraskAroM meM se prathama do ke puNyArjaka zrI kA nirmANa jJAnendra gadiyA (zrI nAthUlAla rAjendra kumAra jaina ceriTebala a.bhA.di. jaina zAstriparaSid evaM a.bhA.di. jaina TrasTa, sUrata) evaM zeSa tIna ke puNyArjaka zrI azoka pATanI | vidvatpaSid kA saMyukta adhivezana yaha prastAva karatA hai ki (Ara.ke. mArbalsa) the| puraskAroM kI isI zrRMkhalA meM | | siddha kSetra kuNDalapura (damoha) ke kucha samAjavirodhI logoM vidvatpariSad ke dvArA pradatta varSa 2005 evaM 2006 ke pUjya | ne navIna mandira ke nirmANa meM aneka avarodha upasthita kie kSullaka zrI gaNezaprasAda varNI smRti puraskAra DaoN. ramezacanda | | haiM, jo samAja, dharma aura saMskRti ke hita meM nahIM haiN| samasta jaina ko jaina dharma kI maulika vizeSAtAe~ kRti ke lie evaM | vidvAn samAja ke sabhI vargoM se purajora apIla karate haiM ki DaoN. jayakumAra jaina ko pArzvanAthacarita ke hindI anuvAda ke | devAdhideva bhagavAna RSabhadeva kI mUrti, jo bar3e bAbA ke lie tathA guruvarya paM. gopAla dAsa varaiyA smRti puraskAra jaina | nAma se prakhyAta hai tathA navamandira meM uccAsana para virAjamAna dharma kI prabhAvanA ke lie DaoN. kamaleza kumAra jaina evaM DaoN. | hai, vahA~ bhavya mandira kA nirmANa ho aura samasta avarodha dUra ' kastUracanda jaina sumana ko pradAna kiye gye| karane kA prayAsa kara maitrIbhAva kA vikAsa ho| isa avasara para paramapUjya munipuMgava zrI sudhAsAgara DaoN. surendra kumAra jaina jI mahArAja kI DaoN. surendra kumAra jaina (burahAnapura) dvArA maMtrI- a.bhA.di.jaina vidvatpariSada saMpAdita tIna pravacana kRtiyoM dasa dharma sudhA, vasudhA, adhyAtma abhinava kRti kA vimocana samAroha saMpanna sudhA maiM kauna hU~?, jaina dharma darzana (DaoN. ramezacanda jaina), jaina rASTra saMta A. zrI vidyAsAgara muni mahArAja kI jinadharma darzana meM meM anekAntavAda eka parizIlana (DaoN. azoka kumAra prabhAvikA viduSI ziSyA AryikA ratna mRdumati mAtAjI dvArA jaina), AcArya jJAnasAgara saMskRta hindI koza (DaoN. udayacanda likhita pustikA 'purudeva stavana' ke vimocana samAroha jaina), vIrodaya mahAkAvya aura bhagavAn mahAvIra ke jIvana amarakaMTaka sahita azokanagara, sAgara, kaTaMgI jabalapura, carita kA samIkSAtmaka adhyayana (DaoN.kAmanI jaina), jyotiSa baNDA, damoha, baragI, panAgara, goTegA~va, gar3hAkoTA, rahalI, vijJAna (paM. sanata kumAra vinoda kumAra jaina), jayodaya bhopAla, pathariyA, sigarAmapura, zAhapura, jaberA, kuNDalapura, mahAkAvya kA dArzanika evaM sAMskRtika adhyayana (DaoN. rekhA lalitapura, aura iMdaura meM bhArI utsAha ke sAtha saMpanna kiye rAnI), evaM pArzvajyoti mAsika patrikA ke munipuMgava zrI gaye, jinameM aneka sthAnoM para pravacana pravINa viduSI bahina sudhAsAgara vizeSAMka Adi aneka kRtiyoM kA vimocana kiyA bra. puSpA dIdIjI ne upasthita hokara pustaka evaM samAroha ke gyaa| puNyArjakoM kI ora se lagabhaga 4 lAkha rupaye kA aucitya para prakAza DAlA evaM pustaka meM varNita kuNDalapura sAhitya vidvAnoM evaM samAja ko vitarita kiyA gyaa| sthita bar3e bAbA evaM choTe bAbA kI yuga pravartaka ghaTanA kA adhivezana meM samAgata vidvAnoM ko zubhAzIrvAda dete sundara vivaraNa prastuta kiyaa| pustaka kI lokapriyatA dekhate hue pa.pU. munipuMgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja ne kahA ki hue bar3e bAbA ke bhaktoM ne pustaka kI pramukha sAmagrI kA vidvAn apane jJAna ke sAtha-sAtha cAritra kA pariSkAra kreN| saMgIta baddha sasvara saMyojana sI.DI. aura kaisiTa meM kiyaa| unhoMne kahA ki digambara jaina vidvAnoM kI jaina samAja meM do phalataH ukta samasta sthAnoM para sI.DI. aura kaisiTa kA hI pariSadeM mAnya haiM - eka zAstripariSad aura dUsarI | lokArpaNa kA silasilA bhI claa| vidvtprissd| zeSa jo bhI vidvAnoM ke nAma para samiti, saMgha, mahAsaMgha, pariSadeM, sabhA Adi bane haiM, ve vyaktiniSThA evaM kucha sureza jaina sarala, 293, gar3hAphATaka, jabalapura 32 navambara 2006 jinabhASita
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ munizrI kSamAsAgara jI kI kavitAe~ usane kahA mauta ne Akara usase pUchA, mere Ane se pahale vaha, kyA karatA rahA? usane kahA, Apake svAgata meM pUre hoza aura joza meM jItA rhaa| sunA hai mauta ne use praNAma kiyA aura kahA, acchA jiyo alvidaa| soca eka ve haiM jo ye soca kara jI rahe haiM ki eka dina marane kA taya hai to Aja abhI ThATha se jiyo eka tuma ho jo ye soca kara mara rahe ho ki Aja abhI yadi mauta AyI hai to zAna se maro ye to hama haiM jo isa soca meM na jI pA rahe haiM na mara pA rahe haiM ki tuma kyoM zAna se mara rahe ho ki ve kyoM ThATha se jI rahe haiM? z2indagI-bhara hama jindagI-bhara jIte haiM kucha isa taraha ki jaise jInA nahIM cAhate jInA par3a rahA hai aura marate vakta marate haiM kucha isa taraha ki jaise maranA nahIM cAhate maranA par3a rahA hai zAyada isIlie hameM jIvana duharAnA par3a rahA hai! vIra dezanA jo vivekI jana parIkSA karake nirdoSa deva, zAstra, guru aura cAritra kI upAsanA kiyA karate haiM, ve zIghra hI karma-sAMkala ko kATakara pavitra va avinazvara mokSa ko prApta karate haiN|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ raji naM. UPHIN/2006/16750 0 muni zrI yogasAgara jI zreyAMsanAtha stavana vAsupUjyanAtha stavana (indravajrA chanda) (indravajrA chanda) zrI bAla brahmezvara vaasupuujy| campApurI kI raja dhUla pUjya // devendra nAgendra narendra pUje jo Aja bhI tIrtha mahAn pyaare|| AnandadAyI shivmaarg-dii| jo bheda vijJAna apUrva-darzI // mithyA nizA ko kSaNa meM mittaaye| arahanta-mudrA sukha ko dilaaye|| 3 . zreyAMsa tIrthezvara ko sudhyaauuN| pAdAra vindo ura meM bitthaauuN|| AzISa dedo vaha shktishaalii| jo karma vallI miTa jAya saarii|| 2 pAvitratA to rasanA huI hai| jo Apa ke hI stava se huI hai| saMsAra meM kyA vaha vastu hI hai| pAvitratA hI jisase milI hai| 3 saubhAgya merA tava kIrti gaauuN| puNyAnubandhI bahu puNya pAU~ / yoM pApa kA saMvara nirjarA hai| zuddhopayogI bananA hameM hai|| 4 mithyAtva kI ghora amA nizA hai| to bhI na AsthA DigatI kahA~ hai|| samyaktva kI bhora yahA~ dikhaaye| kaivalya kA sUrya avazya aaye| 5 ye dharma netA zivamArga ke haiN| jo karma ke parvata bhedate haiN| ye vizva ke sarva padArtha jnyaataa| vandU sadA maiM zira ko jhukAtA // puNyAbhilASI dina rAta pUjeM / rAgI kuliMgI devatA ye|| ye to sadA saMsRti meM bhrmaayeN| Apatti se hI sabahI dhire haiN| 4 thA ghora vairAgya vivAha tyaagaa| jo mukti strI meM anurAga jaagaa|| devarSi lokantika deva aaye| hai bhAgyazAlI tava kIrti gaaye|| 5 lgaayeN| hai bhakti kI zakti acintyatA hai| taSNA kisI kI lavamAtra nA hai| nAnA taraMge uThatI nahIM haiN| ekAgratA se stava jAgatI hai| hai bhakti-gaMgA DubakI lgaayeN| jo pApa mailA dhula ke bhaaye|| ye kArya to paMcama kAla kA hai| pramukhatayA bhakti pradhAna hI hai| prastuti - ratanacandra jaina svAmI, prakAzaka evaM mudraka : ratanalAla bainAr3A dvArA ekalavya oNphaseTa sahakArI mudraNAlaya saMsthA maryAdita, 210, jona-1, ema.pI. nagara, Jain Education IntebhoSAlAvA ma.pra.) se mudrita evaM 1/205 prophesara kaoNlonI, AgarA:O282002 .pra.) se prkaashit| saMpAdaka : ratanacandra jaina