Jain Dharm Prakash 1950 Pustak 066 Ank 07

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/533791/1

Page #1

મોક્ષાર્થના પ્રચદં જ્ઞાનવૃદ્ધિા
.
- શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
Nedetestetectoresteedtectes
ક is
S
'
TRચાર6
OOO10OOOOOOOONOPODIGIOONONOOOOOOOOOO010010100011
श्री जैन धर्म प्रसारक सभा,
શું પુસ્તક ૬૬ મું] .
Niebladesaalasasasasanasanta
[ અંક ૭ મિ
વૈશાખ
{ ઈ. સ. ૧૯૫૦
૧૫ મી એપ્રીલ
વીર સં. ર૪૭૬
D
વિક્રમ સં. ૨૦૦૬ : પ્રગટકર્તાશ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર

Page #2

શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
--
બહારગામ માટે બાર અંક ને પોસ્ટેજ સાથે વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૩-૪-૦ - પુસ્તક ૬૬ મું
વીર સં. ૨૪૭૬ - અંક 9 મે.
] વિ. સં. ૨૦૦૬ __ अनुक्रमणिका. ૧ શ્રી વીતરાગ જય પામ ... (છે. ભગવાનદાસ મન:સુખભાઈ મહેતા ) ૧૪૫ ૨ ગુમ થાયૅ ... ... ... ... ..... (રાજમલ ભંડારી) ૧૪૬ ૩ જ્ઞાનપ્રામાણ્યવાદ : ૨ ... (શ્રી જીવરાજ ભાઈ ઓધવજી દેશી ) ૧૪૭ ૪ શ્રી વીર જન્મ કલ્યાણકની ઉજવણીને ... . •
એક પ્રકાર ... ( મુનિરાજશ્રી ધુરન્ધરવિજયજી ) ૧૫૧ ૫ સાહિત્યવાડીનાં કુસુમ ... ... (શ્રી મોહનલાલ દીપચંદ ચોકસી) ૧૫૩ ૬ જૈન કાવ્ય-સાહિત્ય ... ... (મૃદુલા છોટાલાલ કોઠારી) ૧૫૭ ૭ સ્વપજ્ઞ સંસ્કૃત વૃત્તિઓથી વિભૂષિત ... ... ..
પાઈય કૃતિઓ ... (3. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડીયા M A.) ૧૫૯ ૮ પ્રભુની સેવાની પ્રથમ ભૂમિકા ... (ડે. ભગવાનદાસ મનસુખભાઈ મહેતા) ૧૬૨ ૯ શ્રી અક્ષયતૃતીયાનું માહાસ્ય .. (મુનિરાજશ્રી ન્યાયવિજયજી ત્રિપુટી) ૧૬૫
“ચત્ર” માસના અંકમાં પૃ ૧૦૯ પર “ સિઝંતિ ચરણરહિયા, સણરહિયા ન સિઝંતિ”એ પંક્તિને “ ચરણકરણ વિનાના સીદાય છે, પણ દર્શનપર શ્રદ્ધા વિનાના સીદાતા-દુઃખી થતા નથી” એ જે અર્થ કરવામાં આવ્યો છે તે
ભૂલભરેલું છે એટલે તેને અર્થ આ પ્રમાણે સુધારીને વાંચ-દ્રવ્ય ચારિત્ર વગરના સિદ્ધ થાય છે, સમ્યકત્વ વગરના સિદ્ધ થતા નથી.
*
પ્રકાશ માં સહાયક ફંડ ગયા માસમાં જણાવી ગયા પછી આ માસમાં નીચે પ્રમાણે રકમ મળી છે. જેને સાભાર સ્વીકાર કરવામાં આવે છે. દરેક બંધુઓને પોતાનો કાળ આ મોકલી આપવા આગ્રહભરી વિજ્ઞપ્તિ છે. & ૧૨૫) અગાઉના
૫) શા. મનસુખલાલ નરશીદાસ મુંબઈ ૫) શા. જયસુખલાલ રામચંદ ભાવનગર

Page #3

પુસ્તક ૬૬ મુ. અંક છ મા
જૈનધર્મપ્રકાશ
: વૈશાખ ઃ
વીર સં ૨૪૭૬ વિ. સં. ૨૦૦૬
વીતરાગ ! જય પામ !
વીતરાગ જય પામ ! જગતગુરુ! વીતરાગ જય પામ! તુજ પ્રભાવથી મુને હાજો, ભવનિવેદ ભગવાન ! જગતગુરુ ! ૧ માર્ગ અનુસારિ હાજો, હાજો ઇષ્ટ ફુલ મુજ; લાકવિરુદ્ધના ત્યાગ ર્હો ને, હા ગુરુજનપૂજ, જગતગુરુ! ૨ પરોપકારકરણ મુજ હૈાજે, હા શુભ ગુરુગ‚ ભવ પ ત તસ વચનના હાજો, અખંડ સેવનયેાગ. જગતગુરુ ! ૩ નિયાણાનું બાંધવું તેા વાયુ, તુમ સિદ્ધાંતે દેવ !
તે પશુ મુજને ભવભવ હાજો, તુમ ચરણુની સેવ. જગતગુરુ ! ૪ તુજ પ્રણામથી દુઃખક્ષય હાજો, હાજો કક્ષય નાથ ! લાભ સમાધિમરણના હાળે, હાો માધિલાભ સાથ, જગતગુરુ ! પ સર્વાં મંગલનુ મંગલ જે છે, સર્વ કલ્યાણ નિદાન; જયવંતુ તે જિનશાસન છે, સર્વ ધર્મમાં પ્રધાન, જગતગુરુ ! ૬ જય વીયરાય ' સ્નેાત્રતણેા આ, ભાવગ્રાહી અનુવાદ; મનનંદન ભગવાને કીધેા, લીધેા પ્રભુ સુપ્રસાદ. જગતગુરુ ! છ
ડો. ભગવાનદાસ મન:સુખભાઈ મહેતા. M. B. B. S.

Page #4

शुभ-कार्य ।
करना नहीं चिंता कभी, जो कुछ बने सो ठीक है । जैसा उदय होगा शुभाशुभ, कर्म ही वह ठीक है नहीं हर्ष करना ठीक है । नहीं शौक करना ठीक है
होगा उदय शुभ कर्म तो गर उदय हो अशुभ तो
१४६
॥ १
समभाव से सब कर्म सहना, सिद्धान्त ही यह ठीक है । अपने शुभाशुभ कमका, दोष देना अन्यको, यद्द नहीं कुछ ठीक है ॥ ३ ॥ करता करोलिया जाल को, अपनी रक्षा के लिये । उसमें फसाता जन्तु को, और मानता वह ठीक है इस तरह करते ही करते, वह समय भी आगया । वह जाल भी घातक बनी, यह क्या ? सुरक्षा ठीक हे लाकर कुसुमसे रस, मधुमखी करे संचय उसे । यह रस ही पोषक ना बना, यह संग्रह क्या ? ठीक है करती है संग्रह चिटिंया, चुन चुनको अपने ही लिये । यह भक्ष्य तीतरने बनाया, यह क्या परिश्रम ठीक है संग्रह वृत्ति रहती सदा, ममत्व की ही प्रतिक है । देखें न न्यायान्याय को, यह संग्रह क्या ठीक है ? इस तरह जीवन में नहीं, देख न्यायान्याय को । करते रहे कर्मों की प्रवृति, यह नहीं ठीक है कुछ अल्प जीवन है मगर कार्य करने है अधिक । तो राज शुभ ही कार्य करना, जो आत्मा को ठीक है
॥ १० ॥
राजमल भण्डारी - आगर ( मालवा )
॥ २ ॥
॥ ४ ॥
॥ ५॥
॥ ६॥
॥ ७ ॥
॥ ८॥
॥ ९॥

Page #5

ପାଞ୍ଚ ପୋଷ୍ଟ୍ କ୍ଷା କ୍ଷେ ज्ञानप्रामाण्यवाद । Ba4IR (૨) BRCIS
લેખક—શ્રી જીવરાજભાઇ ઓધવજી રાશી
( અનુસ ́ધાન પૃષ્ઠ ૧૧૬ થી)
જૈન દન વાસ્તવવાદી Realist છે, એટલે જગતને-જ્ઞેયને વાસ્તવ ( real ) માને છે, જ્ઞેય અને જ્ઞાતા subjeet and objectનું સ્વત ંત્ર ભિન્ન ભિન્ન અસ્તિત્વ માને છે. વિજ્ઞાનવાદી Idealistની જેમ જ્ઞેયને જ્ઞાતાના જ આવિર્ભાવ કે અશ જૈનદર્શન માનતુ નથી. એટલે જ્ઞેય–જ્ઞાનના વિષય જ્ઞાનમાં આવે ત્યારે તે જ્ઞાનના પ્રત્યય જ્ઞાનના વિષયને મળતા હાય-ખ ધબેસતા હાય, સંવાદી અથવા અવ્યભિચારી હાય તા જ્ઞેયનુ યથાર્થ જ્ઞાન-સમ્યજ્ઞાન કહી શકાય. જો તે પ્રત્યય (Idea) ખાધક હાય, વ્યભિચારી હાય તે! તે જ્ઞાન અયથાર્થ અથવા અપ્રમાણુ કહેવાય. ધાળા પાઉડર જોઇ સાકરનું જ્ઞાન થાય અને પરીક્ષા કરતાં સાકરને બદલે મીઠું કે એરીક પાઉડર નીકળે તે। તે જ્ઞાનના પ્રત્યય માધક ઠરે, અને જ્ઞાન ભ્રામક નીકળે. આ રીતે જોતાં જૈનદર્શનની માન્યતા પ્રમાણે સવાદકપ્રત્યયપ્રમાણજ્ઞાનવાદની ( Correspondence theory of knowledge) થીયરી પ્રમાણે જ્ઞાનની પ્રમાણુતા નક્કી કરી શકાય છે.
જ્ઞાનસ્થ પ્રમેયાળમિચારિણ્યું મામાયક્ પ્રમેય—જ્ઞાનના વિષયને અભિચારી—સંવાદકજ્ઞાન પ્રમાણજ્ઞાન છે. (પ્રમાળનયતત્ત્વારો ૧–૧૯) જ્ઞાનનું પ્રામાણ્ય નક્કી કરવા અવ્યભિચારિત્વ અખાધકપ્રત્યયજ્ઞાનને એક પરીક્ષાના સૂત્ર (Test or criterion ) તરીકે મૂકવામાં આવે છે. સવાદક પ્રત્યયજ્ઞાનને પ્રમાણજ્ઞાનના નિ ય કરવામાં મુખ્ય સાધન માનતાં તેમાં માટે અનવસ્થાના દોષ આવે છે. છેટેથી કુલ્લુ' પડીને એક વસ્તુને જોતાં તે સર્પ છે એવું પ્રથમ જ્ઞાન થયું. વધારે ખારીકીથી જોતાં સર્પ નથી પણ તે પદા દારડું છે. એવે નિર્ગુ ય થયે. આ સર્પ નથી પણુ દેારડું છે એવું અ યાાત્મ્યનિશ્ચયજ્ઞાન થા ઉપરથી થયું? અમુક પદાર્થ દારડું' છે અને સર્પ નથી એવું પ્રથમથી જ્ઞાન ન હાય તા આવું સંવાદકજ્ઞાન પાછળથી થવા સંભવ નથી, અને પ્રથમથી જ્ઞાન હાય તેા પછી જ્ઞાનની યથાર્થતા નક્કી કરવાનું કાંઈ પ્રયેાજન રહેતું નથી. બીજી પ્રથમથી એવું જ્ઞાન ન હેાય તે જ્ઞાનની અને જ્ઞાનના વિષયની સરખામણી કેવી રીતે કરવી. અને સરખામણી કરવા જતાં બીજા જ્ઞાન અને વિષયના આધાર લેવા પડે; એવી રીતે ઉત્તરાત્તર આધાર લેતા અનવસ્થાના દાષ આવે. એટલે આ સંવાદમાધક થીયરીમાં અનવસ્થાના ઢાષ ઊભા રહે છે. એકાંત વાસ્તવવાદમાં જ્ઞાતા અને જ્ઞેય–જ્ઞાનના પ્રત્યય અને જ્ઞાનના વિષય વચ્ચે સંવાદતા-સમાનતા યથાય તા—તથતા ( Truth )નું મુખ્ય તત્ત્વ છે. જ્ઞાતા અને ોય અને એકબીજાથી
( ૧૪૭ લ

Page #6

૧૪.
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ વૈશાખ
સ્વત ત્ર તત્ત્વ છે, જ્ઞાનમાં છદ્મસ્થના જ્ઞાનમાં પદાર્થોના બધા ધર્માં આવતા નથી, વસ્તુ અનંત ધર્માંત્મક છે, તેમાંથી અમુક જ ધર્મી જ્ઞાનમાં આવે છે, વસ્તુનું સમગ્ર સ્વરૂપ જ્ઞાતમાં આવતું નથી, અર્થાત્ જૈનદર્શોન પ્રમાણે વાસ્તવવાદની જ્ઞાનની થીયરી પ્રમાણે જે જ્ઞાન મળે છે તે અશિક જ્ઞાન, સાપેક્ષિત જ્ઞાન નય જ્ઞાન જ હાય છે; પ્રમાણજ્ઞાન ાઇ શકતું નથી. કેવલીના જ્ઞાનના અહીં વિચાર કરવામાં આવતા નથી.
સંવાદકપ્રત્યય જ્ઞાનની થીયરીમાં જ્ઞાનની એક પછી એક પર પરાના આશ્રય લેવા પડતા હાવાથી અનવસ્થાને જે દોષ આવે છે, તેને ખુલાસે શ્રી હેમચંદ્રાચાય પ્રમાણુમીમાંસામાં એવા કરે છે કે—ખીજા સંવાદક જ્ઞાનનું પ્રામાણ્ય સ્વતઃસિદ્ધ છે, તે સિદ્ધ કરવા ત્રીજા સંવાદક જ્ઞાનની જરૂર નથી. તેમાં ચ સ્વત: પ્રામાનિશ્ચયાત્ન અનાવિલીયાવારા: આ ખુલાસે જૈન દનની જ્ઞાનની થીયરીને અનુરૂપ છે, જ્ઞાન આત્માના અસાધારણ ગુણ છે, એક વખત જ્ઞાન નિશ્ચયાત્મક થયા પછી, તેને સિદ્ધ કરવા ખીજા જ્ઞાનની જરૂર નથી. અનવસ્થાને દ્વેષ તા ઇંદ્રિય અને પદાર્થના સનિક થી જ્ઞાન થાય છે એવી જે માન્યતા ન્યાય આદિ દનાની છે તેને લાગે છે. જૈનદર્શન પ્રમાણે જ્ઞાન નવું ઉત્પન્ન થતું નથી, પણ જ્ઞાતામાં જ્ઞાન ભરેલું છે, કર્મથી જ્ઞાતા આવરિત છે, તે કર્મોના ક્ષયે પશમ થતાં જ્ઞાનનું પ્રાકટ્ય થાય છે, અમુક પદાર્થ સર્પ છે કે દેરડું છે તે જ્ઞાન તે આત્મામાં સત્તામાં રહેલુ છે. અનુકૂળ સંજોગા મળતાં જ્ઞાનનું પ્રાકટ્ય થાય છે, એટલે જૈનદર્શન વાસ્તવવાદી-ગેયનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ માનવાવાળુ હેવા છતાં એકાંત વાસ્તવવાદ( absolute realism )ની જ્ઞાનની થીયરીમાં અનવસ્થાનેા જે દોષ આવે છે તેવા દોષ તેમાં આવવા સંભવ નથી.
જૈનદર્શન એકાંત વાસ્તવવાદી નથી, એકાંત વાસ્તવવાદમાં જ્ઞાતા અને જ્ઞેય વચ્ચે જે એકાંત ભેદ માનવામાં આવે છે, તેવા ભેદ જૈનદર્શનના તત્ત્વજ્ઞાનને સમગ્ર વિચાર કરતાં જણાતા નથી. છત્ર અને અજીવ વચ્ચે મુખ્ય ભેદ ચેતના અને જડતાનેા છે. આ ભેદ સિવાય અને તત્ત્વામાં ઘણા ગુણા સામાન્ય-સાધારણ પણ જોવામાં આવે છે. જીવ અને અજીવ અને સર્વસામાન્ય જાતિદ્રવ્યના વિશેષ છે. પરિણામભાવ અનેમાં સામાન્ય છે. અગુરૂવઘુ જેવા પર્યાય બન્નેમાં સામાન્ય છે. પૂર્વીય વિદ્વાનેા જૈન દર્શનને બહુત્વવાદી વાસ્તવવાદ (Pluralistic : Realism) કહે છે. એટલે જૈનદર્શન અનેક તત્વાનુ સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ માને છે, તેમ શેયને પણ જ્ઞાતાથી મિત્ર સ્વતંત્ર-વાસ્તવ માને છે. પૂર્વાત્ય વિદ્વાનાનું આ કથન પણુ સ્યાદ્વાદ દૃષ્ટિએ જોવાનું છે, એકાંત દષ્ટિએ જોવાનુ નથી. સ્યાદ્વાદ ષ્ટિએ જોતાં જ્ઞાતા અને જ્ઞેયના ભેદ એકાંત નથી, પણ કંચિત્-સ્યાદ્ ભેદ છે: ન્યાયદશન જેવા એકાંત વાસ્તવવાદ જે જ્ઞાતા અને જ્ઞેય વચ્ચે એકાંત ભેદ માને છે, બંને તત્ત્વા એક બીજાને સહેજ પણ સ્પર્શ ન કરે, સહેજ પણ સબ ધમાં

Page #7

અંક ૭ મ ]
જ્ઞાનપ્રામાયવાદ
ન આવે તેવા ભિન્ન ભિન્ન ક્ષેત્રમાં રહેલા માને છે તે એકાંત ભેદ જૈનદર્શન ' માનતું નથી. એકાંતવાસ્તવવાદમાં મોટી મુશ્કેલી એ આવે છે કે જ્ઞાતા અને ય વચ્ચે કાંઈ સામાન્ય ભૂમિકા ન હોવાથી જ્ઞાન વખતે બંનેને સંબંધ કેવી રીતે થઈ શકે. સામાન્ય ભૂમિકાને અભાવે જ્ઞાતા અને શેયનો સંબંધ અશક્ય છે. અને તેમ થવાથી એકાંત વાસ્તવવાદમાં જ્ઞાનની થીયરી તૂટી પડે છે. જૈનદર્શન જ્ઞાતા અને સેય વચ્ચે ભેદભેદ માને છે, એટલે જૈનદર્શનને આ આપત્તિ નડતી નથી. ટૂંકોમાં સંવાદક પ્રત્યય જ્ઞાનની થીયરી જૈનદર્શનના મૂળ સિદ્ધાંતોથી વિરુદ્ધ નથી.
હવે જ્ઞાનના પ્રામાણ્યનો નિર્ણય કરવાની બીજી થીયરી (pragmatio theory of the Validity of truth) કાર્યક્ષમતાવાદ–અર્થ ક્રિયાકારિત્વવાદનો વિચાર કરવાનું રહે છે. પ્રમાણુનયતત્તાકમાં આ થીયરીનો ઉલ્લેખ કરેલો જોવામાં આવે છેઃ-મમતામિમતવસ્તુથ્વીરાજતિક્ષમ હ ઇમામતો; જ્ઞાનમેરમ (૧-૨) અભિમત વસ્તુ-ઈષ્ટ વસ્તુનો સ્વીકાર કરાવવામાં અને અનભિમત-અનિછ વસ્તુને તિરસ્કાર કરાવવામાં જે જ્ઞાન સમર્થ હોય તે પ્રમાણજ્ઞાન છે. દાખલા તરીકે સાકરને સ્વભાવ મીઠાશ આપવાનો છે. ધેળ પાઉડર પડ્યો હોય તે સાકર છે એવું જ્ઞાન કયારે યથાર્થ ઠરે કે જ્યારે તે પાઉડરને પાણીમાં કે મોઢામાં નાંખવાથી મીઠાશ આવે, મીઠાશ ન આવે અને બીજે ખારાશે કે કડવાશ જેવો સ્વાદ આવે તો તે સાકર નથી એવો નિર્ણય થાય અને વસ્તુ જોતાં પરીક્ષા કર્યા વિના સાકરનું જ્ઞાન થયું હોય તે તે બાધક જ્ઞાન હોઈ અયથાર્થ-અપ્રમાણ જ્ઞાન કરે. એટલે જૈનદર્શન પણ કાર્યક્ષમ જ્ઞાન-પ્રવૃતિ કરવાને યેગ્ય જ્ઞાનને પ્રમાણજ્ઞાન માનવાનો અભિપ્રાય બતાવે છે, પણ પૌવત્ય કાર્યક્ષમતાવાદ pragmatic થીયરીથી જૈનદર્શનનો અભિપ્રાય એ રીતે જુદો છે કે
જ્યારે પિત્ય મતવાળા જ્ઞાનનું પ્રામાણ્ય માનવામાં કાર્યક્ષમતા એક પૂર્વીય સરત માને છે ત્યારે જૈન દર્શન કાર્યક્ષમતાને એક પૂવય સરત માનતું નથી. પણ પ્રામાણ્ય જ્ઞાનને એક ગુણ માને છે, જ્ઞાનપ્રામાણ્ય હોય તો ધારેલો અર્થ પ્રવૃતિ કરવાથી સિદ્ધ થઈ શકે છે. પ્રમાણુ જ્ઞાનથી હેય અને ઉપાદેય વસ્તુની સમજણ પડે છે, પણ કાર્ય ક્ષમતાની પરીક્ષા થયા પછી જ્ઞાનમાં બહારથી પ્રમાણતા આવે છે, તે પહેલાનું જ્ઞાન તો વસ્તુનું યથાર્થ જ્ઞાન નથી એવી પૈત્ય મતવાળાની માન્યતા જેનદર્શનને સ્વીકાર્ય નથી. કાર્યક્ષમતાવાદની થીયરીમાં પણ સંવાદક બાધક જ્ઞાનવાદની થીયરીમાં જે અનવસ્થા આદિ દે આવે છે તે દેશો ઊભા જ રહે છે.
A હવે જ્ઞાનપ્રામાણ્યવાદની ત્રીજી થીયરી Coherence of Truth ને વિચાર કરવાનું રહે છે. સમસ્ત વિશ્વરચના એક જ પરમતત્વમાંથી બનેલ છે, તેના દેખાતા જૂદા જૂદા ભાગે એક જ પરમતત્વના અંશે છે, એવી વિશિષ્ટાદ્વૈતવાદી

Page #8

૧૫૦
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાર.
[ વૈશાખ
રામાનુજાચાર્ય જેવા વાદીની માન્યતા જૈનદર્શનને સ્વીકાર્ય નથી. એવી પ્રામાણ્ય નિશ્ચય કરવાની આ ત્રીજી થીયરી, વિશ્વરચનાને અનુકુળ જ્ઞાનના પ્રમાણુતાની માન્યતા જૈન દર્શનને અનુરૂપ નથી. આખા વિશ્વની રચના એક જ તત્તવમાંથી થયેલી છે. વિશ્વના જૂદા જૂદા દેખાતા ભાગે એક જ તત્વના અંશે છે, એક જ તવમાંથી ઉદ્દભવે છે, અને એક જ તત્વમાં વિલય પામે છે, અને તે તત્વ વેદાંત પ્રમાણે ચેતન્ય છે. આવી માન્યતા જૈન દર્શનની નથી. આ એક તત્ત્વવાદની વિચારણા સાથે સંસારની વ્યવસ્થાને વિચાર કરીએ તે જૈનદર્શન પણ એમ તો માનતું નથી કે જગતની રચનામાં આવતા ભિન્નભિન્ન તો એકબીજાથી તદ્દન સ્વતંત્ર છે, એક બીજા સાથે કોઈ સંબંધ વિનાના છે, યથેચ્છ પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા છે, અને આખી વિશ્વરચના કઈ એક સનાતન નિયમને આધીન નથી. તત્વાર્થ સૂત્રમાં અજી-ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ અને પુદ્ગલ તથા જીવને પરસ્પર કે ઉપકાર છે, જેને એક બીજા સાથે કે ઉપકાર છે તે (૫-૧– ૧૮-૧૯-૨૦-૨૧) બતાવેલ છે. શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં પણ અનાદિ લેકસ્થિતિમાં એક બીજા પદાર્થો એકબીજાને આશ્રીને કેવી રીતે રહ્યા છે, આકાશ વાતમાં પ્રતિષ્ઠિત છે વિગેરે વર્ણન આપી છેવટે કહ્યું છે કે–અજી જીવમાં પ્રતિષ્ઠિત છે, જીવ કર્મમાં પ્રતિષ્ઠિત છે, અ ને એ સંગ્રહિત કરેલા છે, જેને કમે સંગ્રહિત કરેલ છે. અર્થાત લેકમાં એવા સમસ્ત પદાર્થોને એક બીજાને આધાર અને ઉપકાર છે. એટલે જેનદર્શન વિશ્વરચનામાં જૂદા જૂદા સ્વતંત્ર બે માને છે. તે સ્વતંત્ર અંતિમ વખતે એક પદાર્થમાં લય પામતા નથી, એટલે તે રીતે જોતાં જેનદર્શન અતવાદી નથી. પણ જૈનદર્શન એટલું તે માને છે કે વિશ્વરચનામાં ભળેલા જૂદા જૂદા તો એકાંત સ્વતંત્ર નથી. એક બીજાને સહાયક અને ઉપકારક છે. બધા એક સનાતન નિયમને આધીન છે. તે સનાતન નિયમ કર્મનો છે, માટે જ ભગવતીસૂત્રકાર કહે છે કે-અજીનો આધાર જીવો છે. અછવાની વ્યવસ્થા અને આશ્રીને છે, અને જીવો કર્મમાં પ્રતિષ્ઠાન પામેલા છે, અને જીવનની વ્યવસ્થા કર્મને આધીન છે. આ પ્રમાણે લેકમાં એવા જીવો અને અને સંબંધ ન માનવામાં આવે, એક બીજાને એકાંત ભિન્ન માનવામાં આવે તો ધર્મયાન, ધર્મના અનુષ્ઠાને, મોક્ષ માટે પ્રવૃત્તિ, પુનર્ભવની માન્યતા વિગેરે સવે પરમ પુરુષાર્થ-મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાના સાધને અને હેતુઓ ન થઈ જાય, નિરર્થક થઈ જાય, અને સમાજ કે ધર્મવ્યવસ્થા જેવું કાંઈ રહે નહિં. કેઈપણ સનાતન ધર્મ આવી માન્યતા ધરાવી શકે નહિ.
ઉપર પ્રમાણે વિચાર કરતાં જ્ઞાનના નિર્ણય માટે જે વિશ્વરચનાઅનુરૂપ જ્ઞાનપ્રામાણ્યવાદ (Coherence theory of the validity of Knowledge)ની થીયરી પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે તે જૈનદર્શનની માન્યતાથી અસંગત નથી. સ્યાદવાદ દષ્ટિએ જોતાં વિશ્વરચનાના તો એકાંત ભિન્ન નથી. એકાંત અભિન્ન

Page #9

શ્રી વીર જન્મકલ્યાણુકની ઉજવણીના એક પ્રકારે
આજથી ૨૫૪૮ વર્ષ પૂર્વે છેલ્લા તીર્થંકર શ્રી મહાવીરસ્વામીજીના જન્મ થયા અને તેમને નિર્વાણ પામ્યા ૨૪૭૬ વર્ષ થયા.
X
X
x
વર્તમાન શાસનના પ્રવર્તક એ પરમાત્માના જીવનની તવારિખ અતિ પ્રસિદ્ધ નથી તેમ અપ્રસિદ્ધ પણ નથી.
×
X
X
બુદ્ધ અને ઈસુના જીવનપ્રસંગેાની વધુ પડતી વ્યાપકતા જોઇને ઘણાને એમ થાય છે. શ્રી મહાવીરસ્વામીના જીવનપ્રસંગો પણ વ્યાપક બનવા જોઈએ.
X
X
X
શ્રી મહાવીરચરિત્ર ધર ઘર વહેંચાવુ જોઇએ, દેશ પરદેશમાં તેની પ્રસિદ્ધિ થવી જોઈએ, દરેક ભાષામાં તે લખાવુ જોઇએ, તે લખાણની ભાષા મધુર ને સરલ હાવી જોઇએ-ઇત્યાદિ વિચારી ઠીકઠીક પ્રમાણમાં કરવામાં આવે છે.
X
×
X
શ્રમણુ સંસ્કૃતિના ઉપાસકેા શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવાનના ચરિત્ર અગે જેટલુ કરે એટલું ઓછું છે પણ તેમાં એક ખ્યાલ જરૂર રહેવા જોઇએ અને તે એ કે-એ જીવનમાં શ્રમણુ-સસ્કૃતિને તરવરાટ હાવા જોઇએ.
X
X
X
જનતાના હૃદયમાં શ્રમણ સંસ્કૃતિ પ્રત્યે અનુરાગ જાગૃત કરવા એ શ્રો મહાવીર જીવનને વ્યાપક કરવાની પૂર્વ ભૂમિકા છે. જનતા પૂવેગે ભૌતિકવાદ તરફ ઘસડાઈ રહી છે, એ વાસ્તવપણે દેખાતી હકીકત છે.
X
×
X
ભૌતિકવાદના ઉપાસકોને આકર્ષવા માટે તેને અનુરૂપ-અધ્યાત્મવાદને જરી પણ ક્ષતિ ન પહોંચે એ રીતે લખાવુ જોઇએ, નહિ કે એ જીવનને વિરૂપ બનાવીને,
X
X
X
નથી, પણ ભિન્નાભિન્ન છે. એકાંત ભિન્નતા અને એકાંત અભિન્નતા એ નયવાદના વચને છે. પ્રમાણુવાદમાં તેા ભિન્નાભિન્ન અર્થાત કચિત્ ભિન્ન અને કથંચિત્ અભિન્ન છે, માટે શ્રી યશેાવિજયજી ઉપાધ્યાય મહારાજ જ્ઞાનબિંદુની પ્રામાણ્ય અપ્રામાણ્યવાદની ચર્ચામાં કહે છે કે—વસ્તુતોમા સર્વાષિ વિષયતો પ્રખ્યાર્થતોપંડા પાપતÆ લેવુંકા અમારા દર્શન પ્રમાણે જ્ઞાનનેા બધા વિષય ( અર્થાત્ જ્ઞેય ) દ્રુશ્યા દષ્ટિએ અખંડ છે, પર્યાયા દ્રષ્ટિએ સખ્ડ છે. ( જ્ઞાનિબંદુ પા. ૧૪ ) ( અપૂર્ણ )
( ૧૫૧ ૩

Page #10

૧૫૨
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ વૈશાખ
-- શ્રી મહાવીર જીવને કેટલાક એવા લખાયા છે કે જે ચરિત્રો વ્યાપક બને તેમાં શ્રમણ સંસ્કૃતિ કે અધ્યાત્મવાદની જરી પણ સેવા નથી, ઊલટું આડકતરી રીતે ભૌતિકવાદની સેવા છે.
- ભૌતિકવાદની ભાવના રંગાય એવા ચરિત્રમાં વધારે થાય એથી શ્રી મહાવીરના અનુયાયીને જરા પણ ગૌરવ લેવા જેવું નથી.
- એક આગમ પ્રમાણ સિવાય શ્રી મહાવીર સ્વામીજી થયા હતા વગેરે સર્વ હકીકત માટે બીજું કોઈ સાધન કે પ્રમાણુ નથી. એ આગમની વિરુદ્ધ જઈ મનસ્વી કપના રજૂ કરનારાઓને શું કહેવું ? અને એવા કોઈને પણ હાથે કાંઈ થાય એથી પણ શું ?
X
x • આગમધર અને આગમની શ્રદ્ધાવાળા આત્માઓને હાથે શ્રી મહાવીર ચરિત્રને પ્રચાર થવું જોઇએ ને તે માટે બીજા સહુ કોઈએ સહકાર આપે જોઈએ, એ એક જ વાસ્તવ માર્ગ છે.
શ્રી વીર નિર્વાણ સં. ૨૪૭૬ અને વિ. સં. ૨૦૬ ના ચૈત્ર શુકલ ૧૨/૧૩ ને શકવારે શ્રી મહાવીર જમકલ્યાણકની ઉજવણી કરી શ્રી શ્રમણ સંસ્કૃતિને સાચા ઉપાસક બનવું જોઈએ અને આ વખતે બારસ તેરસ એકત્ર થયા છે એમ એકત્ર થઈને તિથિના આરાધકે તિથિના ઇતિહાસમાં એક ઉજજવળ પ્રકરણનો ઉમેરો કરવા જોઈએ.
जैन जयति शासनम् ।
મુનિરાજશ્રી ધુરન્ધરવિજયજી
જુગટને તું દુગુણ જાણ, ઘણા લેકની થઇ છે હાણ, I માણસને તે વળગે સહી, પછી તેહ તો જાય જ નહીં. જુગટું તે તે દુર્ગુણ સહી, એમાં ફળ કાંઈ પણ નહીં, જે જન એને વળગી રહ્યો, તેને મન એળે ગયે.

Page #11

સાહિત્ય–વાડીનાં કુસુમેા.
ઉકરડાનું ગુલામ
લેખક-શ્રી મેાહનલાલ દીપચ'દ ચાકસી
નિમિત્તવાસી આત્મા.
ભાઈ ! લગભગ સર્વાં જિજ્ઞાસુ વ નગરીમાં પાછા વળી ઘર ભેગા થવા આવ્યે હશે; તે। શું તમારે ઘેર નથી જવુ? એક બાજુ અટુલા સરખા, મૂંગામતર બની કેમ ઉભા છે ?
મહારાજ ! હુ' ચંડાળકુલમાં જન્મેલ એક ક્ષુદ્ર જીવ છું. મારાથી ભદ્દ સમૂહના માનવ માફક છૂટથી વાત શે થાય ? વળી મારામાં નથી તે! ઝાઝી સમજ કે નથી તે। મારા બાપિકા ધંધા સિવાયનું ખીજું કંઇ જ્ઞાન 1
બાપ કસાઇ એને હું દીકરા પણ કસાઇ, સવારથી સાંજ પર્યંત ચામડા સુ'થવાનાપ્રાણીઓની ચામડી ઉતડવાની અને દુર્ગંધમય વાતાવરણમાં બેસી લેાડીથી હાચ રંગવાના! ચક્ષુ સામે ભજવાતા એ રાજના ધૃણુાજનક દશ્યથી અમારા અંતર સાચે જ બુઢ્ઢા થઈ ગયા છે ! પ્રાણીઓના આક્રંદથી કે જીવન માટે થતા ધમપછાડાથી હૃદયમાં નથી તે ઉદ્ભવતા એકાદો દયાના 'કુર કે નથી તેા એ બિચારા જીવેશને થતાં દુઃખા સબંધમાં ઉપજતો કઇ કરુણારાજના આ વ્યવસાયથી કુટુંબના સ ર ંગાઇ રીઢા બની ગયા છે!
મહારાજ ! મને વિચારમાં તે એ વાતે નાંખી દીધા છે કે જે ઉપર વયા કામમાં કાલ સુધી ર્હાંસથી રચ્યાપચ્યા રહેતા હતા, અરે ‘બાપ કરતા બેટા સવા ' નિવડવાની આશા ધરતા હતા એટલું જ શા માટે? ‘પાંચ સે। જીવાના વધ કરનાર બાપ એની આંખ સામે જોશે કે એના આ બાળુડાએ અલ્પકાળમાં જ સાતસેાને વધ કરવાની કુશળતા હાથ કરી છે.' એ તક મેળવવાના સેાજુલા સેવતા હતા એવા હું આજે હરણના એક નાનકડા અને જોતાં જ ઠંડાગાર થઇ ગયા! મારા આશાના મહેલ ધરાશાયી થઈ ગયો. એના અંગ–વિદારણુ ટાણે મારા દ્વાથમાંથી છરી પડી ગઇ! હું એકદમ ઉડી બહાર આવી નજર કરું છું ત્યાં મહામંત્રી અભયકુમારને અને થેડી વાર પૂર્વે જે મહાત્મા અહીં ઉપદેશ દેતાં હતાં તેમને જોયા. મેં ઘણી વાર સંસારી જનસમૂહને સંતના ચરણમાં પડતા જોયા છે, પણ આશ્ચય' એ હતું કે પેલા સત મઠ્ઠામાન્ય અભયને નણે ઉપગાર ન માનતા ડ્રાય એવી રીતે દેહનુ' સ`ચાલન કરતા હતા. તે ઉપવનના માર્ગે આવી રહ્યા હતા—દૈનિક વ્યવસાયથી આજે મને જે ક્ષેાલ જન્મ્યા હતા, તે શમાવવા કેવલ હું તેમની પાછળ અહીં સુધી કુતુહલ વૃત્તિથી ખેંચાઇ આવ્યા. સંતના જે થાડા ધણા રાખ્તો હું સાંભળવા અને સમજવા પામ્યો ત્યારથી મારા મનમાં કાઇ જુદું જ યુદ્ધ ચાલી રહ્યું છે. ત્યાં એક જ નાદ ઉઠે છે કેન્શા સારુ રાજ આ રીતે જીવવધ ફર્યાં જવા ? એ સાથે જ પ્રશ્ન ખડા થાય છે કે
→ ( ૧૫૩ )

Page #12

૧૫૪
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ વૈશાખ
ધંધો નહીં કરે તે ખાઈશ ક્યાંથી? કુટુંબીજનોનું શું થશે ? આશા પ્રકટે છે કેપેલા સંતનું કામ ઇશ્વરે કરી દીધું તે મારા જેવા, એમના જ નગરના એક રાંકને એ હાય કરે તે..., ત્યાં તે આડી ભીંત ખડી થાય છે કે
એમના સરખા મહાન અધિકારીને મારા જેવા એક પામરની વાત સાંભળવાનીવિચારવાની-કુરસદ કયાંથી હોય ? અરે મુલાકાત જ ન થાયને. કર્યા છે અને કયાં ?
શ્રમણ તેમજ તેમની સાથે ઉપર જોયું તેમ લંબાણથી પોતાનું સ્વરૂપ વર્ણવનાર કસાઈ કેણુ તે અને આ પ્રસંગ કયાં બને એ તરફ ઊડતી નજર નાંખી વાર્તાપ્રવાહમાં આગળ વધવાથી પરિસ્થિતિ વધુ સ્પષ્ટ થાય છે.
મગધના પાટનગર રાજગૃહના ઉપવનમાં, ભગવંત મહાવીરદેવ કે જેઓશ્રી સપરિવાર વૈભારગિરિ પર સમેસર્યા હતા, તેઓની સમિપ જઈ રહેલા આકંકમુનિ શેવ્યા હતા. એ કાળનું રાજગૃહ એટલે આજના મુંબઈથી લગભગ ચારગણા વિસ્તારવાળું-વિવિધતાથી
ભરેલું વેપાર-વાણિજ્યતા મહાકેન્દ્ર સમું-વિપુલ સમૃદ્ધિથી ભરપૂર શહેર. એને નાલંદા'વિહાર જગતમશદર હતું. વિદ્યાધામની મહત્તાને લઈ ત્યાં દૂર દેશાવરથી વિદ્યાર્થીઓ અધ્યયન અર્થે આવતા અને દર્શનના અભ્યાસમાં એક્તાર બનતા. મહાનગરની સમિપમાં જ થોડા થોડા અંતરાલે વનરાજીથી શોભતી અને પક્ષીગણના કલરવથી સદાયે મુંજયમાન રહેતી પાંચ રમણિય ટેકરીઓ આવી હતી. એ ઉપર શ્રમણ-સંતે-નિગ્રંથને થોભવા સારુ સગવડવાળા વિહારો હતા અને ખાનસાધનમાં અગત્યનો ભાગ ભજવે તેવી નાની મોટી ગુફાઓ હતી. અમાપ શાંતિના ધામ સમી આ ડુંગરીઓ અનુક્રમે (૧) વિપુલગિરિ (૨) રત્નગિરિ (૩) ઉદયગિરિ (૪) સુવર્ણગિરિ (૫) વૈભારગિરિ નામથી ઓળખાતી. વિપુલગિરિ તથા વૈભારગિરિની તળાટીમાં ઠંડા તેમજ ગરમ પાણીના સંખ્યાબંધ કંડ હતા. એ સ્નાન આદિ કાર્ય માં જનસમૂહને આશીર્વાદરૂપ હતાં એટલું જ નહિ પણ એમાંનાં જે ગરમ પાણીના હતાં, તે રોગનિવારણમાં પણ કામ આવતાં. જો કે આજે તે “સાપ ગયા ને લોટા રહ્યા ? જેવું દ્રશ્ય નજરે પડે છે, છતાં ‘ ભાંગ્યું તોયે ભરૂચ' એ જનવાયકા મુજબ નામ અને સ્થાન ગતકાલીન મહિમાની ઝાંખી કરાવતાં ખડાં છે. ઉપવનમાં થનાર આદ્રકમુનિને મંત્રીશ્વર અભયને ખાસ મળવું હતું તેથી જ તેઓએ પિતાના મુનિ પરિવાર સહ સ્થિરતા કરી હતી અને મહાઅમાત્યને કહેણ મોકલ્યું હતું. ચરમ તીર્થપતિ જાતે વૈભારગિરિ પર વિરાજમાન હોવાથી ઉપવનમાં ભાગ્યે જ સાધુઓ રોકાતા. કદાચ ઘોભતા તે અલ્પ સમય માટે જ; બાકી દેશના તે વૈભારગિરિ પર જ થતી. મગધનો સ્વામી બિંબસાર ઉફે શ્રેણિક સપરિવાર ત્યાં જ તે. મંત્રીશ્વર અભય અને આદ્રકમુનિ વચ્ચે નેહનો તંતુ લાંબા કાળથી સંધાયેલ ૫ણ વિચિત્રતા એટલી જ કે ઉનય પરસ્પર મળ્યા નહોતા. અભયમંત્રીના નિમિત્તથી જ અનાર્યદેશેજ આર્કકકુમાર ધર્મમાર્ગે વળેલા અને આર્યાવર્તામાં આવી રવયં સાધુ બનેલા. કર્મવશાત્ મુનિ પણું ત્યજી ગૃહસ્થી થઈ ગયા. સંસાર માણ જાયે અને પ્રતિજ્ઞા પાલન કરી

Page #13

-
-
-
અંક ૭ મે ]
સાહિત્ય વાડીનાં કુસુમો
૧૫૫
એને પુનઃ છોડી પણ દીધે. કુલીન કાન્તાઓ માટે શીલવતની રક્ષાપૂર્વક ઘેર બેઠા ઉદ્યોગ કરવામાં રેંટીયો કેવું મહત્વ ધરાવે છે એને સાક્ષાત્કાર કરી, શ્રમનું જીવનમાં સમતા કેળવવાથી કે લાભ થાય છે એને અનુભવ કરી, પિતાના ઉપકારી મિત્રને મળવા તેમજ પોતાના જીવનની દિશા ફેરવવામાં મુખ્ય કારણરૂપ થવા બદલ આભાર વ્યકત કરવા તેમજ અંતિમ તીર્થપતિને વંદન કરવા તેઓ આવી રહ્યા હતા. માર્ગમાં હાથીના માંસ પર નિર્વાહ કરતાં બૌદ્ધ સાધુઓને મેળાપ થશે. મુનિશ્રીને જોતાં જ હાથીની સાંકળ તૂટી ગઈ ! એ તિય ચે સંઢ નમાવી મુનિશ્રીને વંદન કરી, બંધનમુકત થતાં વનનો માર્ગ લીધે. સાધુઓ આક મુનિના આ પ્રભાવથી અચંબો પામ્યા !
આદ્રકમુનિ તેઓની અજાયબી દૂર કરતાં બો૯યા કે જીવને પૂર્વભવના રને અને વેર ચાલુ ભવમાં ઉદય આવે છે. એ કારણે વ્યવહારદષ્ટિયે તદ્દન અજાણ્યા એવા જ પરસ્પર એ બેલડીના જોરે અનુકૂળ કિંવા પ્રતિકુળ આચરણ કરતાં દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. કર્મોની આવી કેટલીયે વિચિત્ર ગુથણીઓ અહર્નિશ ગુંથાઈ રહી હોય છે. જ્ઞાનવડે જ એને તાગ ૫માય છે. તેથી જ “ કમેની ગતિ વિચિત્ર કહેવાય છે.”
તમો ધર્મને સ્વાંગ ધારણ કર્યા છતાં કેવળ ઉદરપોષણાર્થે પચેંદ્રિય એવા હાથીની હિંસામાં દોષ જોઈ શકતા નથી એ ઉઘાડી અજ્ઞાનતા છે. સાથોસાથ પવિત્ર જીવનને લજવનારી વસ્તુ છે, એ પાછળ જાત-જાતના આરંભ-સમારંભને જન્મ મળે છે. અહિંસા જ ધર્મને પામે છે. એનું સ્વરૂપ એવું તે સુંદર રીતે રજૂ કર્યું કે એ સર્વ બોધ પામી તેઓશ્રીના શિષ્ય થયા.
ઉપવનમાં આવી, એક તરફ મંત્રીશ્વરને કહેણ મોકલ્યું અને પોતે સ્પંડિલ માટે બહાર ગયા. પૂર્વે જોયું તેમ પાછા ફરતાં માર્ગે જ મંત્રીશ્વરને અને તેઓશ્રીને ભેટો થયો.
વાર્તાલાપ કરતાં અભય મંત્રીએ પ્રશ્ન કર્યો કે
તાપસ આશ્રમના પેલા હાથીનું શંખલાબંધન આપને જોતાં જ કેમ તૂટી ગયું ? આપશ્રીની એ લબ્ધિ ખરેખર પ્રશંસાપાત્ર લેખાય.
મંત્રીશ્વર ! એ બનાવમાં ખાસ લબ્ધિ જેવું કંઈ જ નથી. જીવમાં જ્યારે સ્નેહનો ઉભરો ચઢે છે ત્યારે કોઈ અલૌકિક વીર્ય પેદા થાય છે અને એના જોરે કહપનામાં ન ઉતરે તેવા કાર્યો એ વેળા પેલા જીવ કરી નાંખે છે. જેવો સ્નેહને ઉભરે તેવો જ વૈર લેવાને ઇરાદો પણ એ જાતનું બળ જન્માવે છે. આ પ્રકારની શકિતથી પ્રેરાયેલા જીવ સારા-માઠા આચરણ કરી નાંખે છે. હાથીની બેડી તોડવામાં તે આ આદ્રકને કંઈ જ વીર્ય દાખવવું પડયું નથી, પણ સુતરના તાંતણામાંથી મુકિત મેળવતાં તે નવના તેર થયાં છે. અરે વર્ણવી ન શકાય એવો પરસે ઉતર્યો છે. કારમાં છે લોહીના સ્નેહબંધન.
પૂજ્ય શ્રમણ ! આપની એ અનુભવ-કહાણી જરૂર સંભળાવે. આજે ભલે આ ઉપવનમાં દેશને સાંભળશું.

Page #14

૧૫૬
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ વૈશાખ
એક તરફ અભય મંત્રીએ અનુચરદ્વારા ટેલ પડાવી અને જોતજોતામાં શ્રેતાઓને સમૂહ એકત્ર થશે. બીજી બાજુ આદ્રકમુનિ પણ ઈર્યાવહી આદિ આવશ્યક ક્રિયાથી પરવારી આસન પર બિરાજ્યા..
સ્વજીવન વર્ણવતાં પિતાને કેવી રીતે સંસારમાં પડવું પડયું અને એમાંથી છૂટવા ટાણે નાના બાલુડાએ રેટીયે કંતાયેલા સુતરના તાર વટી ૫ણું બંધન કર્યું અને એ નિમિત્તે સંસારમાં વધુ રોકાણ કરવું પડ્યું ઇત્યાદિ હેવાલ એવી તે રોચક શૈલીએ વર્ણવ્યા કે પર્ષદામાં રસ હેલી ઉભરાઈ રહી. જિનશાસનની જયપૂર્વક સૌ વીખરાયા. મંત્રીશ્વર મુનિશ્રી સાથે વાર્તાલાપ કરતાં નિવાસસ્થાનને કમરા તરફ વળ્યા. '
થોડા સાધુઓ નગરમાં ગોચરી અર્થે સિધાવ્યા. બીજા કેટલાક પઠન-પાઠનમાં કિં'વા આવશ્યક ક્રિયામાં રોકાયા. એમાંના એક સાધુ જે પર્ષદાસ્થળ આગળથી સ્થાપનાજી લઈ પાછા ફરવાની તૈયારીમાં હતા, તેમની નજરે પેલો ઉપવનના એક ખૂણે અટુલે ઉભેલ યુવક પડે. ઉભય વચ્ચે જે વાત થઈ એ આપણે શરૂઆતમાં જોઈ ગયા.
મુનિશ્રીએ યુવકની કથની સાંભળી થોડી પળે વિચારવાનું યતીત : કરી જાણે કંઈ તાળે મેળવતા હોય એ રીતે પ્રશ્ન કર્યો-ભાઈ, આ નગરીમાં રોજ પાંચસે પાડાને વધ કરનાર કોલસાકરિક નામા કસાઈ છે, તેને જ છોકરો કે?
હા, મહારાજ ! પાડાના વધથી ખ્યાતિને વરેલા બાપને હું એક માત્ર બેટ. મારું નામ સુલસ..
અરે નામ તો સુંદર છે જયારે કામ તે બુરું છે.
પૂજય “પેટ કરાવે વેઠ, પેટ પરદેશ લઈ જાવે ? એ વાત આપ સરખા સુઝથી અજાણી ન જ હોય. આપના ગુરુજીની વાણી સાંભળી મને મારા બાપિકા ધંધામાંથી હાથ ધેર નાંખવાનો પાકે વિચાર થયું છે. ફકત તમે કૃપા કરી મંત્રીવર અભયનો મેળાપ એક વાર કરાવી આપી કેઈ જુદે ધંધે અપાવવા ભલામણ કરી તે બાપજી હું આપને જન્મભર ઋણી રહીશ.
સુલસની વાત સાંભળી સાધુજી ઘડીભર મૌન રહ્યા. ગુરુજીનું જીવન યાદ આવ્યું એમાં ઉચ્ચરાયેલા શબ્દો કર્ણરંદ્રમાં રમી રહ્યા–“ પૂર્વના પુન્ય હોય તે જ અભયમંત્રીની મંત્રી કરવાના-અરે એ પવિત્ર આત્માને મેળાપ કરવાના વિચાર આવે છે.”
એ પરથી જ સાધુજીએ સુલસનું ભાવિ કપી લીધું, સ્વધર્મ બજાવ્યો અને પાછા ફરી રહેલા મંત્રોવર સાથે સુસસની ઓળખાણ કરાવી.

Page #15

જેન કાવ્ય સાહિત્ય. એ
લેખિકા–મૃદુલા છોટાલાલ કોઠારી. ગુજરાતી કવિતા સાહિત્યમાં જૈનોનો ફાળો નોંધપાત્ર છે. પ્રાચીન જૈન મહાત્માઓએ રચેલા સ્તવને કે પૂજાની ઢાળા એના પ્રતીક છે. જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના નવનીતરૂપ એ ભકિત કાવ્ય ખૂબ અલંકૃત ભાષામાં નથી લખાયા, પરંતુ સાદી, સરળ જૈન સમાજનું નાનું બાળ' પણ સમજી શકે તેવી, છતાંય સચોટ ભાષામાં લખાયાં છે. જેન, તત્વજ્ઞાનના અભ્યાસની ઈચ્છા ધરાવનાર કદાચ બહુશ્રુત ન હોય તેય ફકત આ સ્તવન, પૂજાની ઢાળ કે સ્તુતિએનું ચિંતનશીલ વાંચન જ તેને જૈન તત્વને સાર સમજાવી શકે તેમ છે. પછી એ સમજવા માટે તેને શાસ્ત્રોની ભાંજગડમાં ઊતરવું પડે તેમ નથી.
આમ તે આવા કાવ્યોની રચના ઘણા જૈન મહાત્માઓએ કરી છે, પરંતુ તેમાં મુખ્યત્વે શ્રી આનંદધનજી, શ્રીમદ્દ યશોવિજ્યજી, શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિ, શ્રી દેવચંદ્રજી, શ્રી વીરવિજયજી, શ્રી મોહનવિજયજી ઈત્યાદિને ગણી શકાય. આ સિવાય બીજા ૫ણું ઘણું મહાત્માઓએ સુંદર કાવ્યરચનાઓથી જૈન સાહિત્યને સમૃદ્ધ બનાવ્યું છે.
જેને કવિતા સાહિત્યના મુખ્યત્વે ત્રણ વિભાગ પડી શકેઃ-(૧) સ્તવન (૨) સજઝાયો (૭) પૂજાની ઢાળો. સ્તવને એટલે તીર્થકરોને ઉદ્દેશીને રચાયેલા ભકિતગીત. તેમાં પ્રભુના ગુણોનું વર્ણન અથવા તે તેમના જીવન અને જીવનનો તાદા ચિતાર તથા તેમની અપેક્ષાએ પિતાને આત્મા કેટલી નીચી કક્ષાનો છે એ પ્રકારને આત્માનંદ હેય છે. સ્તવનમાં જિનેશ્વરના ચૈત્યવંદન કે સ્તુતિઓનો સમાવેશ થઈ જાય છે.
સઝાય એટલે ધર્મની દૃષ્ટિએ જૈન સમાજમાં ઊંચું સ્થાન ભોગવતી કોઈપણ પ્રાચીન વ્યક્તિના જીવનના કેાઈ જવલંત પ્રસંગને આલેખતું ખંડકાવ્ય. પછી તે પાત્ર તીર્થકર હોય કે કોઈ સામાન્ય સાધુ હોય, શ્રાવક હોય કે શ્રાવિકા હોય. વધુ સ્પષ્ટતાપૂર્વક કહીએ તે જૈન સમાજના પુણ્યક આત્માઓના સ્મરણમાં લખાએલી પ્રશસ્તિઓ એટલે સજઝાય. કેટલીક વાર સજઝાયોમાં સત્ય વગેરે આત્મિક સદ્દગુણ કે ક્રોધાદિક દુર્ગુણાનું વર્ણન પણ આવે છે.
પૂજાની ઢાળે એ સ્તવન જેવી જ પરંતુ તત્વજ્ઞાનથી ભરપૂર રચનાઓ છે. હવે થોડીક ઉદાહરણો જોઈએ.
બાળપણે આપણુ સસનેહી, રમતા નવ નવ વેશે, આજ તમે પામ્યા પ્રભુતાને, અમે તો સંસારીને વિષે
હે પ્રભુજી એલંભડે મત ખીજે. ભક્તને એના આરાધ્ય દેવ પર ફાવે તે આક્ષેપ કરવાની છૂટ હોઈ શકે અને એટલે જ કવિ લખે છે કે “ આપણે બંને સંસારનું પરિભ્રમણ કરતા કરતા અનંતીવાર સાથે

Page #16

૧૫૮
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ વૈશાખ
કેટલાય સુખદુઃખના દિવસેા વિતાવ્યા હશે, પરંતુ ભાગ્યના યેાગે આજે તમે પ્રભુતાને પામ્યા ત્યારે મને તમારા જૂના સ્નેહીને વિસારીને કેમ એકલા એકલા આત્મકલ્યાણ સાધી લીધું ? '' ભકત તરીકેના પાતાના અધિકાર બજાવીને, આક્ષેપ કરીને, પ્રભુની ભકતવત્સલતાને ચકાસતા હૈાય એવું નથી લાગતું ?
મહાવિદે ક્ષેત્રમાં વિચરતા જીવંત તીથ કર શ્રી સીમ’ધરસ્વામિના સ્તવનમાં શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિ વિનવે છેઃ—
66
સાહિબ તુમ પાસે દૈવ ઘણા વસે, એક મોકલજો મહારાજ, સાહિબ મુખને સદેશો સાંભળ્યુ, તે સ્હેજે સરે મુજ કાજ, એક વાર મળેને મારા સાહિબા,
પરમ તત્ત્વના મિલનની ઝ ંખનાથી આ કાડ ભરપૂર છે. પ્રિયજનના સુદીધ* વિરહથી ધીરજના અંત આવે ત્યારે જે વ્યથાથી, જે વ્યાકુળતાથી હ્રદય ભરાઈ આવે એ સંવેદન આ પંકિતમાં તરવરે છે. પ્રત્યક્ષ દર્શન તે થઇ શકે એમ નથી એટલે સદેશારૂપ પાક્ષ દર્શનની ઉત્કટ ઝંખના સેવે છે. આગળ વધીને કહે છે.
સાહિબ હું તુમ પગની માજડી, સાહિબ હું તુમ દાસાનુદ્દાસ, સાહિબ જ્ઞાનવિમલસૂરિ એમ ભણે, મને રાખા તમારી રે પાસ; એક વાર મળાને મારા સાહિબા,
..
* ખુશામત તે ખુદાને પણુ પ્યારી '' એ કથન અનુસાર પહેલી એ લીટીમાં પેાતાની જાતને દાસાનુદાસ અને ચરણામાં મેાજડીરૂપ એળખાવીને પછી ધીમેથી પેટમાં પેસીને પગ પહેાળા કરે તેમ, ખુશામત કરીને પછી છેલ્લી પતિામાં કહે છે કે–મને તમારી પાસે મેક્ષમાં સ્થાન અપાવે. જૈન કવિઓની એક નજરે ચઢે એવી ખાસિયત અહીં જણાય છે. લગભગ ધણું કરી દરેક કાયેાની છેલ્લી 'કિતમાં કવિ કાઇ વાર પાતાનું નામ અથવા તે। ગુરુનું નામ કે સંવત જણાવે છે. તેયા બીજે કેટલેક ઠેકાણે બને છે તેમ જૈન સાહિત્યમાં એકના કાવ્યા બીજાતા નામે ચડવાના બહુ ઓછા દાખલાઓ છે. શ્રી આન ધનજી એક સ્તવનમાં લખે છે.
ઋષભજિનેશ્ર્વર પ્રીતમ મારે રે, ઔર્ ન ચાહું રે કંથ, રિઝીયા સાહિબ સગ ન પરિહરે, ભાંગે સાદિ અનંત. દુન્યવી, સ્વા પરાયણ પતિ કરતાં ઇશ્વરને જ અનંતકાળ સુધી શિવ-સુખ ભગવવાની ઇચ્છા વ્યક્ત વૃત્તિઓની રજુઆત કરતું આ સ્તવન છે.
પ્રિયતમ તરીકે માનીને તેની સાથે કરે છે. અણુચ્ચ પ્રકારની આધ્યાત્મિક
ગૌતમસ્વામિ ભગવાન મહાવીરના પટ્ટધર હતા, તેથી ય વિશેષ પ્રભુના ચરણામાં સર્વીસ્વ ન્યોછાવર કરનાર અનન્ય ભક્ત હતા. ભગવાનના નિર્વાણુથી તેમનું ભક્ત હૃદય દ્રવી ઊઠયું. એ વ્યથા એક જૈન કવિએ સ્તવનમાં ઊતારી છે.

Page #17

i
તા
ITI-Trust-D
-ળા-પા ખાન-પાનુnine
જ પા , n nu , ITI ON | T r
i cs ના નાdti li ના inclusનીઓtiાઈ ના II નાના: આ સ્વપજ્ઞ સંત વૃત્તિઓથી વિભૂષિત. )
પાઈ કૃતિઓ. nત 0ની નtlinતાની નાની નાની નtઇનિWEછે. (લેખક:–ો. હીરાલાલ રસિકલાલ કાપડિયા એમ. એ.). અદ્ધમાગણી આગમો–ઉત્તર હિંદની પ્રાચીન સમયની ભાષાઓના બે વર્ગ પડાય છે. (૧) સંસ્કૃત અને (૨) પાઈય (પ્રાકૃત). પાઇય ભાષાઓ તરીકે પાલિ, અહમાગણી (અર્ધમાગધી), મરહી (માહારાણી ), સરસેણી ( શૌરસેના ), અવહ? ( અપભ્રંશ ) ઈત્યાદિ ગણાવાય છે. પાલિમાં બૈદ્ધોનું અને અહમાગણી વગેરેમાં મુખ્યતયા જેનેનું સાહિત્ય રચાયેલું મળે છે. વેતાંબર અને દિગંબરો પણ એ વાત તે માને છે કે જૈન શાસ્ત્રોની-મૂળભૂત આગમોની રચના અદ્ધમાગહીમાં થઈ હતી. આજે જે અદ્ધમાહી સાહિત્ય ઉપલબ્ધ છે તે બનાવટી છે એમ કેટલાક દિગંબરોનું કહેવું છે. આ સંબંધમાં કન્નડ પ્રાતીય તાડપત્રીય ગ્રન્થસૂચીની પ્રસ્તાવના (પૃ. ૧૧ ) માં બે બાબત કહી છે.
(૧) પાટલિપુત્રના સંઘે જે અગિયાર અંગે સંકલિત કર્યા એને અપૂર્ણ અને વિકૃત માની દક્ષિણ પ્રવાસી મુનિસંઘે એ સ્વીકાર કર્યો નહિ તેમજ સ્વયં એ ગ્રંથોની
“શિવનગર થયું સાંકડું કે હતી નહિ મુજ યોગ્યતા, એક શું મુજ હેત તો પ્રભુ, કેણ કેઈને રોકતા ? મુનિ વૈદ સહસ તારે, પણ વીર મારે એક છે,
મૂકી ગયા રડતો અહીં પ્રભુ, કયાં તમારે ટેક છે ? પરાકાષ્ઠાએ પહોંચેલા નેહમાં અણધારી નિષ્ફળતા સાંપડે ત્યારે જે નિરાશા ઉદભવે એનું સૂચન આ પંક્તિઓમાં છે.
આવા તો કેટલાય સ્તવને અને કેટલીય ઢાળથી જૈન સાહિત્ય સમૃદ્ધ છે. “ સ્વપ્નની સુખલડી ભૂખ ન ભાંગે.” એ અનુસાર ઉદાહરણોદ્વારા એ રસાસ્વાદ કરાવવો કઠિન છે. તે માટે તે સ્વયં યત્ન કરવો જોઈએ, પરંતુ પ્રકાશનાં થોડાં કિરણોથી પણ સૂર્યના અતુલ તેજની ઝાંખી થઈ જાય છે તે માટે સુર્યને લાવવાની જરૂર નથી. એ જ રીતે પ્રસ્તુતમાં વર્ણવેલા ચેડાં ઉદાહરણો પણ ગુજરાતી જૈન કવિતા સાહિત્યના પ્રભાવની ઝાંખી કરાવવાને સમર્થ થઈ શકશે.
આ ઉપરથી એમ નથી જણાતું કે આટલે વિસ્તૃત અને સમૃદ્ધ ફાળે ગુજરાતી કવિતા સાહિત્યમાં જેનોનો હોવા છતાં ય તેના પ્રત્યે અર્વાચીન સાહિત્યકારો અને વિવેચક ઉપેક્ષા કેળવી રહ્યા છે? જે નરસિંહ, શામળ, મીરાંબાઈ કે અખાના કાવ્યોની ગુજરાતી સાહિત્યમાં ગણના થઈ શકે છે જેને ભજત-કાવ્યને કેમ અવગણી શકાય? ખૂણે ખાંચરેથી સંશોધન કરીને વિવેચન કરતા વિવેચકાની દષ્ટિએ આ સાહિત્ય કેમ ન ચઢયું એ બુદ્ધિમાં 'ઊતરતું નથી. “વાસિદામાં સાંબેલાં જાય ” એ ઉક્તિ યથાર્થ લાગે છે.
( ૧૫૯ )
ના
છે,
અખાના ખૂણે ખામાં

Page #18

-
-
-
-
૧૬૦
શ્રી જેન ધર્મ પ્રકાશ
[વૈશાખ
સંકલન માટે પ્રયાસ કર્યો નહિ. એનું પરિણામ એ આવ્યું કે આ સંઘ સદાને માટે અંગોથી વંચિત બને.
(૨) કેટલાક વિદ્વાનોનું કહેવું છે કે “અચેલ “ ઇત્યાદિ શબ્દના અર્થમાં ફેરફાર જોઈ દક્ષિણના મુનિસંઘે અંગોને સ્વીકાર કરવા ના પાડી. જે આ વાત સાચી હોય તે માનવું પડશે કે મુનિસંઘે મોટી ભૂલ કરી. એ રહ્યું રહ્યું સાહિત્ય છેડી દેવાને બદલે મૂલ સિદ્ધાન્તને અનુકુળ વ્યાખ્યા કરી શકત. વેદની અનેક ટીકાઓ છે અને તેમાં પુષ્કળ મતભેદે છે, છતાં મૌલિક અર્થને માનનારી હિન્દુ જાતિએ મતભેદથી ગભરાઈ જઈ વેદનો ત્યાગ કર્યો નથી. - અજૈનાની પાઈય રચના-રાવણવહ ( સેક્રબંધ), ગઉડવહુ ઈત્યાદિ મનોરમ કાવ્ય અજૈનોને હાથે મરહીમાં રચાયાં છે. વળી રાજશેખર જેવા અજૈન કવિએ પાઈપ ભાષાનાં ભારોભાર વખાણ કર્યા છે એટલે પાઈય સાહિત્યને જેન જ સાહિત્ય માની લેવું તે ભૂલ છે, બાકી એ વાત સાચી છે કે ઉપલબ્ધ સાહિત્ય જોતાં જેનોને ફાળો અજૈનેના કરતાં ઘણું વધારે છે. વળી આજે પણ કોઈ કોઈ જૈન મહાશય પાઈયમાં રચના કરતા જોવાય છે તેમ કોઈ અજૈન કરતા હોય એમ જણાતું નથી.
વેતાંબરોએ મહરટ્ટીમાં કૃતિઓ રચી છે તે દિગંબરોએ સેરસેણીમાં રચી છે. વળી અપભ્રંશ ” માં દિગંબરોની રચના અધિક હોય એમ અત્યારે તે લાગે છે. સમય અપભ્રંશ' સાહિત્ય પ્રસિદ્ધ થયે અંતિમ નિર્ણય થઈ શકે. - માગહી, પેસાઈ અને ચૂસિયા પેસાઈમાં આજે કોઈ સ્વતંત્ર અને સંપૂર્ણ કૃતિ મળતી નથી. એટલે મેં પ્રારંભમાં એને નિર્દેશ ન કરતાં ઇત્યાદિથી એ ભાષાનું સૂચન કર્યું છે.
ગુજરાતી, હિન્દી, મરાઠી વગેરે ભાષાઓ • અપભ્રંશ”ની પુત્રીઓ હોવાથી પાયના ત્રીજા થરની ભાષાઓ હોવાથી એને હું અહીં “પાઇય' તરીકે ગણુ નથી.
સ્વપજ્ઞ એટલે શું ?–અભિધાનચિત્તામણિ (કાંડ ૬, શ્લોક ૮) માં કહ્યું છે કે “૩૫શા જ્ઞાનમાથં સ્થાન ” અર્થાત ઉપજ્ઞા એટલે આદ્ય જ્ઞાન કોઈ પાસેથી નહિ લીધેલું એવું જ્ઞાન તે “ ઉપજ્ઞા ' છે. મૂળ અને વિવર એ બંનેના કર્તા એક જ હોય ત્યારે “પજ્ઞ’ શબ્દના પ્રયોગ માટે અવકાશ રહે છે. વિવરણુકારે મૂળ કૃતિને “ - પા' તરીકે વિવરણ કરતાં ઓળખાવી શકે છે. જ્યારે વિવરણકારથી ભિન્ન અન્ય વ્યકિત એ વિવરણને મૂલ કૃતિના સ્વપજ્ઞ વિવરણ તરીકે ઓળખાવી શકે છે. દા. ત. તાવાર્થ સૂત્ર અને એનું ભાષ્ય એ બંનેની રચના વાચકવર્થ ઉભારવાતિએ કરી છે. એટલે એ ભાષ્ય રચતાં હું સ્વપજ્ઞ તરવાર્થસૂત્રનું ભાષ્ય રચું છું એમ કહી શકે. આ મૂલ કૃતિ અને એના ભાષ્ય ઉપર ટીકા રચનાર સિદ્ધસેનગણિ અને હરિભદ્રસૂરિ આ ભાષ્યને સ્વ
- ૧ નષધચરિત ઉપર ધોળકાના તેરમી સદીના ચાંડૂ પંડિતની ટીકા છે. એમાં કેટલાક વૈદિક મંત્રોના અર્થ અપાયા છે તે ચાદમી સદીના સાયણાચા અદના ભાગમાં કરેલા અર્થથી ભિન્ન છે.

Page #19

અંક છ મે. ]
રોપા સંસ્કૃત વૃત્તિઓથી વિભૂષિત પાઈય કૃતિઓ.
૧૬૧
૫૪ ભાષ્ય એમ નિર્દેશી શકે. આમ “સ્વપજ્ઞ ' શબ્દ મૂલ તેમજ વિવરણ એ બંનેને અંગે વપરાય, પણ પ્રથમ પ્રચાર કર્તા જ કરી શકે, જ્યારે બીજો પ્રયાગ ઇતર વ્યકિત કરી શકે. આ નિયમને અનુસરીને મેં પ૪ વૃત્તિએ એમ કહ્યું છે. - પજ્ઞ કૃતિઓ-કપ વગેરે છેયસુત રચનારા ચતુર્દશ પૂર્વધર ભદ્રબાહુવામીએ પિતાની આ કૃતિઓ ઉપર પાઈયમાં વૃત્તિ રચી છે. એવી રીતે વાચકવર્ય ઉમાસ્વાતિએ * સર્વ પર્ષદાઓ માટે રચેલા દર્શન-ગ્રન્થરૂપ તત્ત્વાર્થસૂત્ર નામના સૂત્રબદ્ધ અન્ય ઉપર વિદ્વત્તાપૂર્ણ ભાષ્ય રચ્યું છે. આમ જે ભાષામાં મૂળ હેય તે જ ભાષામાં કર્તાએ જાતે વૃત્તિ રચી હોય એવાં આ બે ઉદાહરણો–એક પાઈને અંગે અને બીજું સંસ્કૃતને અંગે રજૂ કરી છે. હું પાય કતિ ઉપર સંસ્કૃતમાં વૃત્તિ રચનારને ઉલેખ કરું તે પૂર્વે આમ બે ભાષા રાખવાની વૃત્તિ શાને આભારી છે તે મારે કહેવું જોઈએ, પણ એ બાબત મેં ઉપદેશરત્નાકર( ઉવસરયણાયર)ની મારી ભૂમિકા(પૃ. ૪૯-૫૨)માં વિચારો * હોવાથી એ હું અહીં જતી કરું છું.
દિશાસૂચન–જે જે પાઈય કૃત્તિઓ ઉપર રોપા વૃત્તિ સંસ્કૃતમાં રચાઈ છે તે તમામ કૃત્તિનાં નામ તો અત્યારે આપી શકું તેમ નથી એટલે થેડાંક નામ અકારાદિ ક્રમે આપું છું અને સાથેસાથે એના કર્તાના નામ અને રચના સમય વિશે નિર્દેશ કરું છું જેથી કોઈ મહત્વની કૃતિ ગણુવવી રહી જતી હોય તે ઝટ ખ્યાલમાં આવે.
કર્તા
વિક્રમ વર્ષ અઝપયયયપરિકખા
યશવિજયગણિ.
૧૮ મી સદી ઉપાયાર્થસિદ્ધિપયર
ચન્દ્રસેન
૧૨૦૭ ઉવએસમાલા
હેમચન્દ્રસૂરિ (મલધારી) ૧૧૭૦ પૂર્વે 'ઉવએ સરયણાયર
મુનિસુન્દરસૂરિ
૧૪૭૬ પૂર્વે કમ્મવિયાગાદિ પાંચ નવ્ય કર્મગ્રંથ દેવેન્દ્રસૂરિ
૧૪ મી સદી ગુરુગુણછત્તીસી છત્તીસિયાકુલય રત્નશેખરસૂરિ
૧૫ મી સદી ગુરુપરિવાડી
ધર્મ સામરગણિ
૧૭ મી સદી જીવાણુસાસણું
દેવસૂરિ
૧૧૬૨ નવપપયરણું જિનચક્કગણિ.
૧૭૩ (દેવગુપ્તરિ ) ભવભાવણું
હેમચન્દ્રસૂરિ
૧૧૭૦ વાણારસીમય
મેધવિજયગણિ
૧૮ મી સદી સદિણફિચ્ચ
દેવેન્દ્રસૂરિ
૧૪ મી સદી કસવિહિ રત્નશેખરસૂરિ
૧૫૦૬ સાવ૫ત્તિ ૪હરિભદ્રસૂરિ
૭૫૭-૯૨૭ ૧ આમાંને કેટલોક ભાગ સંસ્કૃતમાં છે. ૨ આની વૃત્તિનું નામ શ્રાવકાનદ છે. 8 આ વૃત્તિનું નામ વિધિકૌમુદી છે. ૪ કેટલાકની માન્યતા મુજબ એમને સ્વર્ગવાસ વિ. સં. ૧૮૫માં થયે.

Page #20

આ પ્રભુ સેવાની પ્રથમ ભૂમિકા |
I[E
=
=
=
=====
=
=
=
=
લેખક ડૉ. ભગવાનદાસ મનઃસુખભાઈ મહેતા M, B. B. S.
(ગત વર્ષના આસોના અંક પૃ૪ ૩૧૬ થી શરૂ) પણ સુમભેદની અપેક્ષાએ જે બારીકીથી જોઈએ, તે તેના વિશેષ ભેદ ઘણા ઘણા છે, અનંત છે, કે જેને કહેતાં પાર ન આવે. કારણ કે મિત્રાથી માંડી પર દષ્ટિ સુધી કર્મના ક્ષયોપશમ આદિ પ્રમાણે, દર્શનના પ્રકાર અનંત છે. ટ્રસ્થાન-પતિત ષડ્રગુણવૃદ્ધિને નિયમ અહીં લાગુ પડે છે, જેમકે-(૧) અનંત ભાગવૃદ્ધિ, (૨) અસંખ્યાત ભાગવૃદ્ધિ, (૩) સંખ્યાત ભાગવૃદ્ધિ, (૪) સંખ્યાત ગુણવૃદ્ધિ, (૫) અસંખ્યાત ગુણવૃદ્ધિ, () અનંત ગુણવૃદ્ધિ. આમ મિત્રાના કનિષમાં કનિષ્ઠ પ્રકારમાં ઓછામાં ઓછું (minimum) એક અંશ (Unit) દર્શન માનીએ, તે પછી તેમાં આ નિયમ પ્રમાણે વૃદ્ધિના અનંત સંગ (Permutations & Combinations) થતાં, અનંત ભેદ થાય. આમ યોગના સ્થાન પણું અસંખ્ય છે. “અલ્પવીય ક્ષયોપશમ અછે, અવિભાગ વણારૂપ રે; ૧ ગુણ એમ અસંખ્યથી, થાયે રસ્થાન સ્વરૂપ રે.
...મન મેલું અમારું પ્રભુ ગુણે. સુહૂમ નિગેદી જીવથી, જાવ વર સન્ની પજત્ત રે યોગના ઠાણ અસંખ્ય છે, તરતમ મેહે પરાયા રે. મન –શ્રી દેવચંદ્રજી.
આઠ દૃષ્ટિની યથાર્થ ઉપમા. અને આમ દષ્ટિના સ્થળે ભેદરૂપ જે આઠ વિકાસ તબક્કા (stages), તે જ મિત્રાદિ આઠ દષ્ટિ. આ સદ્દષ્ટિની અષ્ટધા દષ્ટિમાં બેધવિકાસ કેવો થતો જાય છે, બેધપ્રકાશની તરતમતા કેવી હોય છે, તેનો સાધમ્યથી અવબોધ થવા માટે મહર્ષિ હરિભદ્રાચાર્યજીએ ઉત્તમ ઉપમાની યોજના કરી છે, કે જેના પરથી સુગમતાથી તે તે દૃષ્ટિના સ્વરૂપનો ઘણો બંધ થઈ જાય છે. આ આઠ દૃષ્ટિને અનુક્રમે (૧) તું * અગ્નિકની, (૨) છાણાના
આ ઉપરથી જોઈ શકાશે કે લગભગ હરિભદ્રસૂરિના સમયથી પાઈય કૃતિ ઉપર એના કર્તાને હાથે સંરકૃત વૃત્તિ રચાવી શરૂ થઈ અને એ કાર્ય યશોવિજયગણ સુધી પ્રાય: અવિચ્છિન્નપણે ચાલુ રહ્યું.
- પાય ભાષાઓ અને સાહિત્યની અનભિજ્ઞતા, ઉપેક્ષા અને ઘણા તેમજ સંસ્કૃત તરફને વધારે પડતો પક્ષપાત પાઇય કૃતિઓના પ્રકાશન અને એના યથાર્થ મૂલ્યાંકનનાં માર્ગમાં કંટક સમાન છે તે એને દૂર કરવાની પ્રવૃત્તિ પૂર્ણ ઉત્સાહથી સત્વર પૂરજોસમાં શરૂ થવી ઘટે એટલું સચવતે હું વિરમું છું.
" तृणगोयमकाष्ठाग्निकणदीपप्रभोपमा । જનતારવામા ઇg – શ્રી અખિસમુચ્ચય. ૧૫

Page #21

અંક ૭ મો. ]
પ્રભુ સેવાની પ્રથમ ભૂમિકા.
૧૬૩
અગ્નિકર્ણની, (૩) કાઝના અગ્નિકની, (૪) દીપકની પ્રજાની, (૫) રત્નપ્રભાની (૬) તારા પ્રજાની, (૭) સૂર્ય પ્રજાની, (૮) અને ચંદ્રપ્રભાની,-એમ ઉપમા આપી છે. તૃણુ અગ્નિથી માંડીને ચંદ્રપ્રભા સુધી ઉત્તરોત્તર પ્રકાશની તરતમતા છે, તેમ મિત્રા દષ્ટિથી માંડીને પર દૃષ્ટિ સુધી ઉત્તરોત્તર બેધરૂપ પ્રકાશની તરતમતા છે. આમ આ આઠ દષ્ટિને યથાયોગ્ય ઉપમા આપી શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ થડા શબ્દોમાં ઘણું રહસ્ય ચમત્કારિક રીતે બતાવી દીધું છે, તેનું સવિસ્તર દર્શન આ વિવેચનલેખકે પ્રસ્તુત શ્રી યોગદષ્ટિસમુચ્ચય મંચના વિવેચનમાં કરાવ્યું છે. અત્રે વિસ્તારમયથી અંગુલીનિર્દેશમાત્ર કર્યો છે.
મહાસમર્થ તવદ્રષ્ટા શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ આ યોગદષ્ટિને થર્મોમીટરની (Thermometer) ઉષ્ણતામાપક યંત્રની ઉપમા આપી છે, તે પણ યથાયોગ્ય પણે અત્યંત બંધબેસતી છે. જેમ થર્મોમીટરથી શરીરની ઉષ્ણુતાનું-ગરમીનું માપ થઈ શકે છે, તેમ આ યોગદષ્ટિ પરથી આત્માની આધ્યાત્મિક પ્રગતિનું, આત્મદશાનું, આત્માના ગુણસ્થાનનું માપ નીકળી શકે છે. હું પોતે કઈ દષ્ટિમાં વતું ? મારામાં તે તે દૃષ્ટિના કહ્યા છે તેવા લક્ષણ છે કે નહિં ? ન હોય તે તે પ્રાપ્ત કરવા મહારે કેમ પ્રવર્તાવું? ઈત્યાદિ પ્રકારે અંતર્મુખનિરીક્ષણ (Introspection ) કરી, આત્મશુદ્ધિની પ્રેરણા પામવા માટે આ “યોગદૃષ્ટિ આત્માથી મુમુક્ષુને પરમ ઉપયોગી છે, પરમ ઉપકારી છે.
પહેલી ચાર સુધી મિથ્યાત્વ “ગુણસ્થાનક' આમાં પ્રથમ ચાર દૃષ્ટિ સુધી જ “ ગુણસ્થાનક' શબ્દના ખરેખરા અર્થમાં મુખ્ય એવું પહેલું ‘મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનકહોય છે, પાંચમી દૃષ્ટિથી માંડીને સમ્યકત્વ હોય છે. તેમાં પણ તે પ્રથમ ગુણસ્થાનકને પ્રક-પરાકાષ્ઠા છેલામાં છેલી હદ થી દષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે મિત્રા વગેરે ચાર દૃષ્ટિમાં ઉત્તરોત્તર મિથ્યાત્વનું પ્રમાણ ઘટતું જાય છે, ને તેથી ઉપજતા ગુણનું પ્રમાણ વધતું જાય છે. આમ ચાથી દષ્ટિમાં મિથ્યાત્વની માત્રા ઓછામાં ઓછી ને તજજન્ય ગુણની માત્રા વધારેમાં વધારે હોય છે. એટલે દીમાં દષ્ટિમાં ઓછામાં ઓછા મિયાત્વવાળું ઊંચામાં ઊંચું “મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનક હોય છે. ત્યાર પછી પાંચમી સ્થિર દષ્ટિથી માંડીને મિથ્યાત્વને સર્વથા અભાવ ને સમ્યક્ત્વને સદ્ભાવ હોય છે.
કરણ અપૂર્વના નિકટથી, જે પહેલું ગુણઠાણું રે; મુખ્યપણે તે ઈહાં હવે, સુયશવિલાસનું ટાણું રે. વિર જિનેસર દેશના.”
–શ્રી ગદષ્ટિ સઝાય. ૧-૧૫ આ દષ્ટિને “ભલી કેમ કહી? આમ દષ્ટિ “ખૂલે ' એ પદને વિવેક કર્યો; હવે ‘ભલી” શબ્દને વિચાર કરીએ. ભલી એટલે રૂડી, યથાર્થ, સમ્યકુ, સત. આ મિત્રા આદિ દષ્ટિ તે ભલી, રૂડી, સમ્ય, સત દષ્ટિ છે. અત્રે શંકા થવાનો સંભવ છે કે-સદ્દષ્ટિપણું-સમ્યગૃષ્ટિપણું તે ગ્રંથિભેદ થયા પછી હેય છે, અને તે મંથિભેદ તો હજુ આગળ ઉપર ઘણા લાંબા વખત પછી થવાને

Page #22

શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[વૈશાખ
.. .
.
છે, કારણ કે તે તે પાંચમી દષ્ટિમાં થાય છે. એટલે મિત્રા વગેરે ચાર તે મિયાદષ્ટિ છે, તે પછી તેને ૫ણુ સદ્દષ્ટિમાં-સમ્યગૂદષ્ટિમાં કેમ ગણવામાં આવી છે તેનું સમાધાન.
જે મિત્રા વગેરે ચાર દૃષ્ટિએ છે, તે સમ્યગદષ્ટિના અમેઘ-અચૂક કારણરૂપ થાય છે, તેટલા માટે કારણમાં કાર્યના ઉપચારથી તે મિત્રો વગેરેનું પણ સમ્યગદષ્ટિપણું ઘટે છે, એટલે જ એને સમ્યગદષ્ટિની અંદર ગણું છે. આ સમજવા માટે આ દૃષ્ટાંત છેઃ
શેરડીમાંથી શુદ્ધ સાકરનું દૃષ્ટાંત. શુદ્ધ સાકરના ચોસલાની-ખડી સાકરની બનાવટમાં તેની આગલી આગલી અવસ્થાએ પણ કામની છે. કારણ કે ખડી સાકર બને છે, તે એમ ને એમ બની જતી નથી. શેરડીથી માંડીને શુદ્ધ સાકર સુધીની સઘળી પ્રક્રિયામાંથી તેને પસાર થવું પડે છે, ત્યારે જ ખડી સાકરની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે આ પ્રકારે -(૧) પ્રથમ તે શેરડી હોય, (૨) પછી તેનો રસ કાઢવામાં આવે, (૩) તેને ઉકાળીને કા બનાવાય, (૪) તેમાંથી ગોળ બને (૫) ત્યાર પછી તેને શુદ્ધ કરતાં કરતાં તેમાંથી બારીક ખાંડ થાય, (૬) પછી શર્કરાઝીણી સાકર બને, (૭) અશુદ્ધ સાકરના ગઠ્ઠા-પિંડ થાય, ૮) અને છેવટે શુદ્ધ સાકરના ચોસલા-ખડી સાકર (Refined crystallised sugar) બને. આમ શુદ્ધ સાકરનો અવસ્થાએ પહોંચતાં પહેલાં જૂદી જૂદી પ્રક્રિયામાંથી (Various Processes) પસાર થવું જ પડે છે.
તેમાં શેરડીથી માંડીને ગેળ બનવા સુધીની ચાર અવસ્થાઓ બરાબર મિત્રો વગેરે પહેલી ચાર દષ્ટિ છે; અને ખાંડથી ખડી સાકર સુધીની ચાર અવસ્થાએ બરાબર સ્થિર વગેરે છેલ્લી ચાર દષ્ટિઓ છે. એટલે જેમ શુદ્ધ સાકરની બનાવટમાં શેરડીથી માંડીને બધી અવસ્થાઓ ખપની-કામની છે, તેમ શુદ્ધ આત્મસિદ્ધિને માટે મિત્રા દષ્ટિ વગેરે અવસ્થાઓ પણ તેવા તેવા પ્રકારે ઉપગની છે; કારણ કે તે સમદષ્ટિનું કારણે થાય છે. આમ આ મિત્રા વગેરે દૃષ્ટિને અત્રે ચગદષ્ટિમાં પોતપોતાનું યથાયોગ્ય સ્થાન છે જ.
આ મિત્રા વગેરે અવસ્થાએ ખરેખર ! ઈક્ષ-શેરડી વગેરે જેવી છે, કારણ કે તેમાંથી સંવેગરૂપ માધુર્યની-મીઠાશની પ્રાપ્તિ થાય છે. મૂળ શેરડી જ ન હોય તે રસ ક્યાંથી નીકળે ? રસ ન હોય તો ગોળ વગેરે કેમ બને ? મીઠી સાકર કેમ નીપજે છે પણ આ મિત્રા વગેરે તે શેરડી વગેરે જેવી હેઈ, તેમાંથી અવશ્ય પરમાર્થ પ્રેમરૂપ રસાદિની નિષ્પત્તિ થાય છે, ને મીડી સાકર જેવા–પરમ અમૃત જેવા સંવેગની મધુરતાનો અનુભવ થાય છે.
અભ અપાત્ર. આથી ઊલટું અભ તે નલ જેવા–બરૂ જેવા છે, તેથી કરીને જ તેમને કોઈ કાળે સંવેગરૂ૫ માધુર્ય નીપજતું નથી. “નલ' તો સાવ નીરસ હોય છે, એટલે એને ગમે તેટલે પીલે તો પણ તેમાંથી રસ નીકળતું નથી તે પછી તેમાંથી મીઠી સાકરની પ્રાપ્તિ તે કયાંય દૂર રહી ! તેમ આ અભવ્ય પણ તેવા જ નીરસ, “કોરા ધાડ’ હોય છે, તેમને ગમે તેટલા બધથી પણ પરમાર્થ પ્રેમરૂપ રસ ઉપજતો નથી, તે પછી સવેગરૂપે

Page #23

અક્ષયતૃતીયા મહાત્મ્ય
લેખક:——મુનિરાજશ્રી ન્યાયવિજયજી મહારાજ ( ત્રિપુટી ) આ યુગના આદિ તીર્થંકર શ્રી ઋષભદેવજી ભગવંતે ચાર દુજાર ક્ષત્રિયપુત્રા સાથે સંસાર છેાડી રાજવૈભવ, કુટુંબપરવાર, ધન, માલિમલકત, દોલત અને સંપૂર્ણ સાંસારિક વૈભવને ત્યાગ કરી શ્રમપણુ સ્વીકાર્યું” અણુગાર અન્યા-સાધુતાના દરવાજો ઉધાડયા. ક્રોડા વર્ષોથી જે ભૂમિમાંથી સહુને પ્રલય થયા હતા, અઢાર કાડાÈાડી સાગરાપમ સુધી ધર્માભાવ હું, જ્યાં ધર્મારાધન જેવી વસ્તુ જ સમાતી નહેાતી. ધર્મ કઇ રીતે કરવા ધર્મ શા માટે કરવા ? અરે! ધર્મ શું છે તે પણુ જ્યારે જનતા જાણતી ન હતી ત્યારે નાભિરાજા અને મરૂદેવાના સુપુત્ર શ્રી ઋષભદેવજીએ ધર્મનું સ્થાપન કરવા, શ્રમણજીવન સ્વીકાર્યું. અઢાર કાડાકેાડી સાગરોપમ પછી પ્રથમ ધ`પ્રરૂપક શ્રી ઋષભદેવજી થયા.
અહા ! એ અદ્ભૂત શ્રમણુ જીવન બહુ જ કઠીન અને દુસ્તર હતું. જે ઋષભદેવ રાજમહેલમાં રહેતા, જેમની સેવામાં એક કહેતાં એકવીશ હાજર રહેતા, અરે ! જેમને પાણી માંગતાં દૂધ મલતુ' હતું, જે ગૃહસ્થ જીવનમાં નિર તર દેવાએ ધરેલાં કલ્પવૃક્ષનાં સ્વાદુ મીઠી સાકરની આશા ક્યાંથી હાય ? આવા અભજ્ગ્યા ભલે પરમાર્થ પ્રેમ વિનાની નીરસ– સાવ સુક્કી એવી અનંત દ્રવ્ય ક્રિયા કર્યા કરે, અથવા તે ‘ ખૂબ શાઓ* ભણી મેટા પંડિત શ્રુતધર બને, પણ તે પાતાની પ્રકૃતિને કદી છેાડતા નથી,-ગાળવાળું દૂધ પીને પણ સાપ નિવિષ ચાય નહિં તેમ' કારણ કે તેના હૃદયમાં કદી પણુ પરમારસને અંકુર ફૂટતા નથી, આમ હાવાથી તે મેક્ષમાર્ગ પામવાને સથા અયોગ્ય છે, એટલા
-
માટે જ તે ‘ અભભ્ય ’ કહેવાય છે. એટલે અર્થપત્તિ ન્યાયથી તેવા પુરુષો આ મિત્રા વગેરે દૃષ્ટિ પામવાને પશુ ચેાગ્ય નથી હેાતા, કારણુ કૈં જે તે પામે તે તે ‘ અસભ્ય * કયાંથી રહે ? ‘ષ્ટિ ખૂલે ભુલી રે.’
આમ આ મિત્રા વગેરે દૃષ્ટિ પામે તે ભવ્ય જ હાય, અક્ષમ્ હાય જ નહિ, એટલા માટે એની પ્રાપ્તિને અત્રે ‘ ભક્ષી ’ કહી છે તે યથાર્થ છે. કારણ કે તે આત્માનું ખરેખર ભલું કરનારી, કલ્યાણ કરનારી-કલ્યાણુમાર્ગે ચઢાવનારી
ઇયાદિ પ્રકારે ચેાગર્દિષ્ટ સંબંધી આ સમસ્ત આશ્ચય હૃદયમાં રાખી પરમ ઉદાર આાશયગંભીર મહાત્મા આનદધનજીએ ‘ દૃષ્ટિ ખૂલે ભલી ૨' એ પરમ અથગા શબ્દપ્રયાગ કર્યાં છે; અને તે અત્ય'ત મહત્ત્વના હેાવાથી તે પરિફ્રૂટપણે સમજાવવા માટે અને તેનો પૂર્વ પશ્ચાત્ યચાયાગ્ય ભૂમિકા (proper perspective ) દર્શાવવા માટે આટલું પ્રાસગિક વિવેચન કરવું પડયું. અસ્તુ ! હવે આગળ વધીએ ! ( અપૂર્ણ )
*
'ण मुयइ पर्याडम भो सुडुवि अज्झाइऊण सत्थाणि । गुडदुर्द्धपि पिबंता ण पण्णया निविसा हुंति ॥ " ~~ શ્રી કુંદકુંદાચાય જીકૃત સમયસાર ગા. ૩૧૭
}( ૧૫ )

Page #24

૧૬૬
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ વૈશાખ
મીષ્ટ ફ્લાને આહાર કરતા અને જેઓ ક્ષીરાદાધનું અમૃત જલ પીતા હતા, જે નિર'તર હાથીની અંબાડી ઉપર કે અશ્વરાજ ઉપર બેસીને પરિભ્રમણ કરતા અને હજારા નરપુંગવા જેમની સેવા ઉઠાવવા, આદેશ માગવા સેવામાં હાજર રહેતા હતા તે ઋષભદેવજી ચાર હજાર ક્ષત્રિય નરપુ ંગવા સાથે પાંચ મહાવ્રત ઉચ્ચરી, પ્રથમ નરેશ્વર, પ્રથમ યતીશ્વર બન્યા.
ઉગ્ર પતિવ્રત સ્વીકારી કંચન અને કામિનીના ત્યાગ કરવા સાથે અંતરંગ શત્રુઓને જીતવા, અરિહંત બનવા સર્વસાવદ્યને ત્યાગ કરી સાચા સાધુ બન્યા. ઉધાડા માથે અને ખુલ્લા પગે મોનપણે રહી અપ્રતિબદ્ધ ઉવિદ્વારો બન્યા. એમને કર્યાય બધન ન્હોતુ, એમને દીનતા, ભય કે ખેદ ન્હાતાં. અદીન, અભય અને અખેદ દશા પામી આત્માનંદમાં લીન બની ભૂતક્ષને પાવન કરી રહ્યા હતા.
16
ફાગણ વદી અષ્ટમીએ તેમણે મહાત્રત સ્વીકાર્યાં “ સર્વ સાવ= નોñ ચણાનિ છે. ની મહાન પ્રતિજ્ઞા કરી ચાલી નીકળ્યા. આજીવન હુંસા, જૂ, અદત્ત, મૈથુન, પરિહતે ત્યાગ કરી સવામો વાળા વાયાઓ વેરમાં—સર્વથા પ્રાણાતિપાતના ત્યાગ કરું છું, હિંસાથી વિરામ પામું છું, આ યુગમાં સૌ પ્રથમ અહિંસાના મહામંત્રની ઉદ્ઘોષણા કરનાર શ્રી ઋષભદેવજી ભગવત છે. કદીયે કાઇ પણ જીવની હિંસા ન કરું, ન કરાવું, ન અનમાં અને તે પણુ મનથી, વચનથી કે કાયાથી આવી ભીષણુ પ્રતિજ્ઞા લઇ અહિં'સાધના વિજય ધ્વજ ફરકાવવા ચાલી નીકળ્યા. સર્વ જીવા સાથે મૈત્રી, પ્રમેાદ,. કારુણ્ય અને માધ્યસ્થનું પાથેય લઇ ચાલી નીકળ્યા. સાથે જ દૃઢ પ્રતિજ્ઞા હતી કે "કૈવલ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી મૌન રહેવુ.
સાધુ જીવનની તીવ્ર કઠોરતમ પરીક્ષાના દિવસેા હવે જ ચાલ્યા આવે છે. ચાર હજાર નરપુંગવા સાથે દીક્ષા લઇ ચાલી નીકળ્યા છે. પ્રથમ તેા ત્રણ ઉપવાસ હતા. પછી આવ્યા પારણાનેા શુભ દિવસ તે વખતની યુલક જનતા સાધુ શું? ધમ શું? દાન શું? સાધુપુરુષો કઇ રીતે દાન દેવાય તેથી અનભિજ્ઞ હતી. તેની વિધિની ક્રાઇને ખબર નથી.
શ્રી ઋષભદેવજી ભગવંત તો માન રહે છે. હવે ભિક્ષા કઇ રીતે લેવાય ? તેની વિધિ બીજા કોઇ સાધુ મહાત્મા જાણે નહિં. ભૂખ અને તરસથી સાથેના સાધુ મહાત્માઓ વ્યાપ્ત થયા. દિવસે જાય છે. ઋતુ અનુસાર ગરમી વધતી નય છે અને તેમ તેમ અન્ય સાધુમહાત્મા પણ ભૂખ અને તરસના ઉપદ્રવથી-ઘેર ઉપદ્રવથી પીડાય છે.
આખરે ચાર હજાર નરપુંગવા-સાધુમહાત્માએ ભૂખ અને તરસના ઘેર ઉપદ્રવથી કંટાળી પ્રભુજીને સાથ છેડી દઇ વનવાસ સ્વીકારે છે. દાક્ષિણ્યતા, લજ્જા, એમનું ઉત્તમ કુલ એમને ઘેર જવા ના પાડે છે અને ભરતમહારાજા શું કહેશે ? એ ડરે પણુ પાછા જવાની ભાવના નથી જ થતી. તેમજ સંસાર પ્રતિ કે ગૃહવાસ પ્રતિ આસક્તિ પણ નથી કિન્તુ સાધુજીવન પાળવાના નિમિત્તભૂત ભિક્ષા-માધુકરી વૃત્તિનુ' જ્ઞાન નથી તેથી જંગલવાસ સ્વીકારે છે અને સાધુ જેવી વૃત્તિમાં રહે છે.
છે. આ બાજુ શ્રી ઋષભદેવજી ભગવંત તે અદીનપણું, અખેદવૃત્તિએ અને પરમ * શ્રી તીથકર ભગવંતાને એ કલ્પ છે કે-કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય ત્યાં સુધી માન રહે.

Page #25

અંક ૭ મો. ]
અક્ષય તૃતીયા માહાભ્ય.
૧૭
અભયી બનીને ભૂતલમાં વિચારી રહ્યા છે. ગ્રામાનુગામ વિચરે છે. ભિક્ષા માટે યથાસમયે જ્યારે જ્યારે જાય છે, જ્યાં જ્યાં જાય છે ત્યાં ત્યાં સર્વત્ર હાથી, ઘોડા, હીરા, મોતી, સુવર્ણ અને પુનું દાન મળે છે. એમણે વર્ષોદાનમાં આવી ઉત્તમ વસ્તુઓનાં દાન આપ્યાં હતાં. પ્રજા સમજે છે આવા જ દાન અપાય.
કર્મશત્રુને જીતતા, અંતરાયના બંધનને તેડતા આ મહાગિરાજ, સાધુશિરોમણિ હસ્તિનાપુર નગરમાં પધારે છે. દીક્ષા સ્વીકાર્યું એક વર્ષ વ્યતીત થઈ ગયું છે, જનતા એમ જાણે છે–આજે લેશે, કાલે લેશે પણ પ્રભુજીને તે નિરવઘ-નિર્દોષ-શુદ્ધ આહાર નથી મળતું એટલે કશું લેતા જ નથી.
ઉનાળાની ધોમધખતી ગરમીમાં પણ ભૂખ અને તરસને છતતા અદીનપણે વિચરે છે. ચોમાસું આવ્યું. મુશળધાર વૃષ્ટિ પડી ગઈ. ધરતી લીલીછમ થઈ કિન્તુ પ્રભુજીને પારણું ને થયું તે ન જ થયું. આખરે ચાતુર્માસ પણ પરિપૂર્ણ થયું અને પુનઃ અપ્રતિબદ્ધ વિહાર શરૂ થયું. કડકડતી ઠંડીના દિવસો આવ્યા. શરીર વ્રુજાવી નાંખે તેવી ઠંડી પડી, પરંતુ ભગવાન ઋષભદેવજી તે પિતાની દઢ પ્રતિજ્ઞામાં અટલ અને અચલ રહી અદીન પણે વિચરી રહ્યા હતા.
સતત આત્મજાગૃતિ, આત્મચિંતવન અને સાથે જ દ્રવ્યની વિચારણા ચાલતી હતી. ચાર જ્ઞાનસંપન્ન મહાત્મા શરીરની પરવા કર્યા સિવાય આત્માનંદમાં મસ્ત બની આત્માની : અનંત શકિતઓના આનંદમાં તદાકાર બની અપ્રતિબદ્ધપણે વિચરતા હતા. પુનઃ ફાગણ વદિ અષ્ટમી આવી કિંતુ પારણું થયું ન હતું. વળી એ જ ગરમીના દિવસો આવ્યા. ભગવાન ઋષભદેવજી એકાકી વિચરતાં વિચરતા હસ્તિનાપુર નગર પધાર્યા.
બરાબર મધ્યાહ્ન થયે છે. માથે સૂર્ય તપે છે. નીચે ધરતી તપે છે અને વૈશાખ શુદિ ત્રીજના દિવસે ભગવંત ગૌચરી માટે નીકળ્યા છે. સાથે જ હસ્તિનાપુરની ભગવદ્ભક્ત જનતાનું ટોળું પણ ચાલી રહ્યું. હે ભગવાન ! આ લે. આ ધો. હીરા, મણિ, માણેક, મોતી, હાથી, ઘેડા વગેરે વગેરે જે ખપે તે લ્યો, પણ કંઈક છે. હસતે મુખડે પ્રભુજી કાંઈ પણ લીધા વિના બધેથી પાછા ફરે છે.
માજ સવારે જ હસ્તિનાપુરનગરના રાજવીને, યુવરાજ શ્રેયાંસકુમારને અને નગર શ્રેષ્ઠોને સ્વપ્ન આવ્યું છે. (૧) એક મહાપુરુષ કર્મ શત્રુઓ સાથે યુદ્ધ કરે છે તે શ્રેયાંસકુમારની સહાયતાથી વિજયી બન્યા. (૨) પ્રતાપી સવિતા નારાયણ ઝાંખા બન્યાં છે, તેનાં કિરણે ખરી પડે છે. શ્રેયાંસકુમાર તે કિરણોને યથાસ્થાને ગોઠવે છે અને સવિતાનારાયણ પુનઃ તેજસ્વી બને છે. (૩) મેરુપર્વત કાતિહીન-શ્યામ બની ગયે છે, શ્રેયાંસકુમાર તેને ઉજજવળ કરે છે.
રાજદરબાર ભરાય છે. બધા સ્વપ્નાંના વૃત્તાંત કહેવાય છે અને બધાને નિશ્ચય થાય છે કે શ્રેયાંસકુમારને મહાન લાભ પ્રાપ્ત થશે. સભા બરખાસ્ત થઈ. સો સોના સ્થાને ગયા. શ્રેયાંસકુમાર રાજમહેલમાં બેઠા છે. આ સમયે તેમની પાસે તાજા શેરડીના રસથી ભરેલા ઘડા લાવવામાં આવ્યા. અને તે જ વખતે બહાર જનતાનો કોલાહલ સંભળાયો. આ નથી લેતા, તે નથી લેતા, કશું નથી લેતા. ભૂખ્યા ને તરસ્યા વિચરે છે, અરે! તેમને ભૂખ અને તરસ પણ ન લાગતાં અદીનપણે કેવા વિચરે છે. લલાટ ઉપર તપસ્યાનું તેજ ચમકે છે, શાંતિ, આનંદ અને સમભાવભર્યા; ઈસમિતિ પાલતુ મનપણે કેવા ચાય જાય છે. આવા શબ્દોના કાલાહલ

Page #26

શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
( વિશાખ
શ્રેયસકમારના કપુટમાં અથડાયા. કાલાહલનું નિમિત્ત શું છે તે જેવા રાજમહેલના ઝરૂખામાં આવ્યા અને વિજળીને ચમકારો થાય તેમ ચમકયા. આ કેણુ? મેં એમને, આ વેષને કયાંક જોયા છે. આ ઊહાપોહ થતાં જ શ્રેયાંસકુમારને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. નાનથી પૂર્વભવ-સાધુજીવન-સાધુદિનચર્યા જાણ્યાં. ભિક્ષાનો વિધિ જાણી અને એકદમ પરમ ઉલ્લાસ, આહલાદ અને પરમ આનંદથી પ્રકલિત બની નીચે આવી વિધિપૂર્વક ભગવંતને નમસ્કાર કરી આહાર માટે વિનંતિ કરી. શ૮ ઈક્ષરસ નિર્વિઘ આહાર છે. હે પ્રભો ! આપ સ્વીકારે. પ્રભુએ જ્ઞાનથી નિર્દોષ શુદ્ધ આહાર જાણી કરસંપુટમાં જ ઈક્ષરસનો આહાર સ્વીકાર્યો.
એ આહાર સ્વીકારી પ્રથમ પારણું કર્યું તે જ આજનો અક્ષયતૃતીયાનો દિવસ. આજના દિવસને એ અપૂર્વ મહિમા છે. એક વર્ષ અને ચાલીશ દિવસે આ યુગના પ્રથમ યતીશ્વર, પ્રથમ તીર્થકર ભગવંતનું પ્રથમ પારણું ઈક્ષરસથી થયું અને તેથી જ કહેવાયું –
" सिरिसेयंसकुमारो निस्सेयससामिओ कहं न होइ।
फासुअदाणपवाहो, पयासिओ जेण भरहंमि ॥" આ યુગમાં જેમણે ફાસુક-નિર્દોષ દાનપ્રવાહ આ ભરતક્ષેત્રમાં શરૂ કર્યો તે શ્રેયાંસકુમાર શા માટે મોક્ષના સવામી ન થાય? થાય જ. આ દાનથી શ્રેયાંસકુમાર અક્ષય મોક્ષપદ પામ્યા તેમ આપણે પણ ભક્તિથી, વાત્સલ્યથી દાન આપી-અક્ષયપાત્રમાં દાન આપી અક્ષયપદ પામીએ. હે ભગવંત! આ યુગમાં માંગ્યું મળતું હોય તે શ્રી ઋષભદેવ ભગવંત સમાન ઉત્તમ પાત્ર, શ્રેયાંસકુમાર સમાન અદ્ભુત પવિત્ર શુદ્ધ ભાવના અને નિર્દોષ ઇક્ષરસ જેવી દેવાની વસ્તુ ભવભવ પ્રાપ્ત થજે.
આ અક્ષયતૃતીયા મહાપર્વને દિવસ દર વર્ષે આવે છે. ભારતીય પ્રજા, રાજ કે રંક દરેક આ પર્વ માને છે અને ઉજવે છે. આપણામાં ભાગ્યશાળી તપસ્વીઓ વર્ષીતપ જેવી તપશ્ચર્યા કરીને આજે પારણું કરી-અક્ષરસનું પારણું કરી આ પર્વને ઉજવે છે.
શત્રુંજયની છાયામાં સેંકડે તપસ્વીજનો પારણુ નિમિત્ત આવે છે; મુમુક્ષુ ભવ્ય પ્રાણીઓ પારણા સમયે ઉપસ્થિત થાય છે. તપસ્વી જનોની ભકિત કરે છે અને આત્મકલ્યાણનાં પુનિત પંથને ભરભુરિ અનુદે છે. આપણે પણ નીમ્ન સ્તુતિ કરી પવિત્ર થઈએ. ત્રષભ જિનરાજ મુજ આજ દિન અતિ ભલે;
ગુણનીલ જેણે તુજ નયણુ દીઠો. દુઃખ જ્યાં સુખ મલ્યાં સ્વામી તુજ નિરખતાં,
સુકૃત સંચય હુએ પાપ ની. ૧
કોડી છે દાસ વિભુ! તાહરે ભલભલા,
માહરે દેવ તું એક પ્યારે; પતિતપાવન સમે જગત ઉદ્વારકર,
મહેર કરી મેહે ભવજલધ તરે. ૨

Page #27

દેવવંદનમાળા ( વિધિ સહિત) આ પુસ્તકમાં દીવાળી, જ્ઞાનપંચમી, મન એકાદશી, ચૈત્રી પુનમ. ચોમાસી, અગિયાર મણુધરો વિગેરેના જુદાં જુદા કર્તાના દેવવંદને આપવામાં આવ્યા છે. સ્તુતિઓ ચૈત્યવંદન, સ્તવન વિધિ સહિત આપવામાં આવેલ હોવાથી આ પુસ્તક અત્યંત ઉપયોગી થઈ પહેલ છે. પાકું બાઈડીંગ અને પોણા ત્રણસો લગભગ yક હોવા છતાં મૂલ્ય . ૨-૪-૦
લખ–શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર.
નિત્ય સ્વાધ્યાય સ્તોત્ર સંગ્રહ. - આશરે પાંચસો પાનાના આ ગ્રંથમાં નવસ્મરણ, જીવવિચાર, નવતત્વ, દંડક, લઘુ સંગ્રહણી, ત્રણ ભાષ્ય, છ કર્મગ્રંથ, બૃહસંગ્રહણી, લઘુ ક્ષેત્રસમાસ, કુલ, તરવાર્યાધિગમસૂત્ર, દશવૈકાલિક સૂત્ર સાધુ-સાવી આવશ્યક ક્રિયાનાં સૂત્ર, અતિચાર વિગેરે અનેક ઉપયોગી વસ્તુઓને સમલ કરવામાં આવ્યો છે. આ ગ્રંથ વસાવવા જેવો છે. મૂલ્ય રૂા. ત્રણ, પિસ્ટેજ જુદું
લખ–શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા–ભાવનગર
આગમનું દિગ્દર્શન લેખક–. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા
શ્રી હીરાલાલભાઈની વિદ્વત્તાથી આજે કોણ અજાણ છે? તેઓએ અત્યંત પરિશ્રમપૂર્વક ઘણા વર્ષોની મહેનત પછી આગમ સંબંધી સૂકમ છણાવટપૂર્વક આ ગ્રંથની સંકલના કરી છે. આગમના અભ્યાસીએ આ ગ્રંથ વાંચવા તેમજ વસાવવા જેવો છે. ક્રાઉન સબ પેજી સાઈઝ પૃષ્ઠ ૨૫૦, મૂલ્ય રૂ. સાડા પાંચ
દાનધર્મ, પંચાચાર લેખક–શ્રી મનસુખભાઇ કીરચંદ મહેતા
આ પુસ્તકમાં દાન ધર્મના પ્રકારો, પાંચ આચારોનું સુવિસ્તૃત વિવેચન અને સ્વામીવાત્સલ્ય સંબંધી નિબ ધરૂપે સુંદર આલેખન કરવામાં આવ્યું છે. શ્રી મન:સુખભાઇના આ નિબંધસંગ્રહનું તેમના સુપુત્ર અને અધ્યાત્મપ્રિય શ્રી ભગવાનદાસ મનસુખભાઈ મહેતાએ સુંદર રીતે સંપાદન કરી આ પુસ્તક પ્રકાશન કર્યું છે. આ પુસ્તક વસાવવા તેમજ વાંચવા લાયક છે. મૂલ્ય રૂા. એક.
પાઠશાળા ઉપયોગી પુસ્તકે આવી ગયા છે. શ્રી પંચપ્રતિક્રમણ મૂળ રૂ. ૧-૪-૦ ગુણ સાર ( કથા ) શ્રી બે પ્રતિક્રમણ સૂત્ર મૂળ. રૂ. ૦-૬-૦ જયવિજય ( , ). ૦-૮-૦ શ્રી અર્જત-પ્રાર્થના (સ્તુતિ ) ૧-૪-૦ હરિલ ( , )
૦-૮-૦ આમવાદ
. ૦–૧૦-૦ વિક્રમાદિત્ય ( ) ૦-૧૦--૦ 'જ્ઞાનપંચમી માહામ્ય (વરદત્ત ગુણમંજરી ) ( ) ૦–૮-૦
લખ–શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર.
1
e |
o |

Page #28
Reg. No. B. 156 ખાસ વાંચવા લાયક વસાવવા લાયક નવા પુસ્તકો જાહેરાતને પરિણામે થોડી જ નકલે શીલીકમાં રહી છે તે તમારી નકલ માટે તુરત જ લખી જણાવે. શ્રી આનંદઘનજીવીશી [અર્થ, ભાવાર્થ અને વિવેચન સહિત ] * જેની ઘણા જ સમયથી માંગ હતી તે શ્રી આનંદધનજી વીશી અર્થ તથા વિસ્તારાર્થ સાથે હાલમાં જ છપાવીને બહાર પાડવામાં આવી છે. શ્રી આનંદઘનજીના રહસ્યમય ભાવાર્થને સમજવા માટે તેમજ આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધવા માટે આ ચેવશી એક મંથરૂપ છે. પાકું કપડાનું બાઈડીંગ છતાં પ્રચારાર્થે મુલ્ય માત્ર રૂ. 1-12-0 પોસ્ટેજ અલગ. શ્રી પર્વતિથિ સ્તવનાદિ સમુચ્ચય * દરેક પર્વ તિથિઓના, વીશ સ્થાનક, નવપદ, એવી તીર્થ કરે, પર્યુષણ તથા મહત્વના ચૈત્યવંદન, સ્તવન તથા સઝાય વિગેરેને અનુપમ સંગ્રહ. પાકું કપડાનું બાઈડીંગ અને પાંચ લગભગ પૃ૪ હેવા છતાં મૂલ્ય માત્ર રૂપિયા ત્રણે પોસ્ટેજ અલગ. શ્રી નવમરણાદિ સ્તોત્ર સંગ્રહ મેહાપ્રભાવિક નવસ્મરણ ઉપરાંત ઘંટાકર્ણ, સરસ્વતી મંત્ર, ઋષિમંડળ, ગૌતમસ્વામી રાસ વિગેરે ઉપયોગી સ્મરણેનો સમહ. ગુજરાતી ટાઈપ, પિોકેટ સાઈઝ, પાકું કપડાનું બાઈડીંગ છતાં મૂ૫ માત્ર બાર આના, પોટેજ અલગ. વખો– થી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા–ભાવનગર, શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય લેખક-ઐક્તિક - જાણીતા પશ્ચિમાત્ય વિદ્વાન છે. મુલરના અંગ્રેજી ગ્રંથનો આ અનુવાદ શ્રીયુત મોતીચંદભાઈ ગિરધરલાલ કાપડિયાએ પોતાની રોચક શૈલીમાં કરેલો છે. કળિકાળસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના નામ અને સામર્થથી કોણ અજાણ છે? વિદ્વાન કર્તાએ આ ગ્રંથમાં તેઓશ્રીને લગતા વિધવિધ દષ્ટિબિંદુઓ રજૂ કર્યા છે. ખાસ જાણવા યોગ્ય મંથ છે. લગભગ અઢીસો પાનાનો ગ્રંથ છતાં મૂલ્ય માત્ર બાર આના, પિસ્ટેજ ત્રણ આના. વિશેષ નકલ મંગાવનારે પત્રવ્યવહાર કરે. મુદ્રકઃ શાહ ગુલાબચંદ લલુભાઈ- શ્રી મહોદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, દાણાપીઠ--ભાવનગર. For Private And Personal Use Only