Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta bhAratI puSpa-51 uttarAdhyayana-cayanikA sampAdaka : DaoN. kamalacanda sogANI sevAnivRtta prophesara, darzana-vibhAga mohanalAla sukhAr3iyA vizvavidyAlaya udayapura (rAjasthAna) prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura jaina zve. nAkoDA pArzvanAtha tIrtha, mevAnagara
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka: devendrarAja mehatA saciva, prAkRta bhAratI akAdamI, 3826, yati zyAmalAlajI kA upAzraya, motIsiMha bhomiyoM kA rAstA, jayapura-302 003 (rAja.) pArasamala bhaMsAlI adhyakSa, zrI jaina zve. nAkor3A pArzvanAtha tIrtha po. mevAnagara, sTe. bAlotarA, pi. ko. 344025, jilA bAr3amera (rAja.) - dvitIya saMskaraNa : 1994 tRtIya saMskaraNa : 1996 caturtha saMskaraNa : 1998 (c) sarvAdhikAra prakAzakAdhIna - mUlya: 25.00 paccIsa rUpaye D mudrakA anitA prinTarsa 13, mIrA mArga, govinda nagara (pUrva), Amera ror3a, jayapura-302002 phona: 631133,635357 - UTTARADHAYAYAN-CHAYANIKA/PHILOSOPHY KAMAL CHAND SOGANI, 1989
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva. paM. sukhalAlajI siMghavI evaM sva. paM. cainasukhadAsajI nyAyatIrtha sAdara sarpita
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA pRSTha v-vii viii-xii xiii-xxiv kramAMka 1. prakAzakIya 2. prAkkathana 3. prastAvanA 4. uttarAdhyayana-cayanikA kI gAthAeM evaM hindI anuvAda 5. vyAkaraNika vizlepaNa 6. uttarAdhyayana-cayanikA evaM uttarAdhyayana sUtra-krama 1-61 62-110 111-112
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya DaoN. kamalacandajI sogANI saMkalita "uttarAdhyayana-cayanikA ko prAkRta bhAratI akAdamI aura zrI jaina zvetAmbara nAkor3A pArzvanAtha tIrtha ke saMyukta prakAzana ke rUpa meM prAkRta bhAratI kA 51 vAM puSpa sujJa pAThakoM ke kara kamaloM meM prastuta karate hue hArdika prasannatA jainAgamoM meM mala sUtroM kA sthAna atyanta mahatvapUrNa hai aura usameM bhI uttarAdhyayana sUtra kA prathama sthAna hai| vizeSataH bhASA, vipaya aura zailI kI dRSTi se bhASAvid ise atyanta prAcIna mAnate haiN| isakA racanA/saMkalana kAla mI AcArAMga sUtra eva sUtrakRtAga ke paravartIkAla kA aura anya AgamoM se pUrvavartI mAnA jAtA hai / isa grantha ke aneka sthaloM kI tulanA bauddhoM ke suttanipAta, jAtaka aura dhammapada prAdi prAcIna granthoM se kI jA sakatI hai| isa sUtra meM 36 adhyayana haiM / AcArya bhadrabAhu racita uttarAdhyayana kI niyukti ke anusAra isake 36 adhyayanoM meM kucha aMga sUtroM meM se liye gaye haiM, kucha jinabhASita haiM, kucha pratyekabuddhoM dvArA prapita haiM aura kucha saMvAda rUpa meM likhe gaye haiN| cayanikA ]
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana meM saMyamamaya jIvana jIne kI kalA kI sUkSma abhivyakti sarvatra parilakSita hotI hai / sAdhanAmaya jIvana ko praraNA kA srAMta, anuzAsita jIvana zrora zrAcArapradhAna hone ke kAraNa isa grantha kA atyanta pracAra-prasAra rahA hai / mUrdhanya manISiyoMvAdivetAla zAntisUri, nemicandrasUri jJAnasAgarasUri, vinayahaMsa, kortivanlabha gaNi, kamala saMyamopAdhyAya, taporatna mANikyazekharasUri, guNazekhara. lakSmIvallabhopAdhyAya, bhAvavijayagaggi, vAdI harpanandana, gharmamandira, jayakIti, kamalalAbha grAdi anekoM ne saMskRta meM TIkAyeM, bhASA meM bAlAvatrIca yAdi likhe haiM / grAja bhI aMgrejI, hindI, gujarAnI Adi bhASAoM meM isake anekoM anuvAda prakAzita ho cuke hai| aise mahatvapUrNa grantha se jana-sAdhAraNa bhI paricita ho jAye aura anuzAsita jIvana ko apanAkara anAsakti pUrNa zrAtmasAdhanA kI aura agrasara ho sake isa dRSTi se zrI sogANI jI ne yaha cayanikA taiyAra kI hai| --- zrI sogANI jI ne apanI viziSTa zailI meM hI uttarAdhyayana kI 152 gAthAoM kA hindI anuvAda, vyAkaraNika vizleSaNa aura vistRta prastAvanA ke sAtha isakA sampAdana kara prakAzanArthaM prAkRta bhAratI ko pradAna kI etadarthaM hama unake hRdaya se AbhArI haiM / hamAre anurodha ko svIkAra kara zrI raNajIta sihajI kUmaTa, grAI. e. esa. ne isakA prAkkathana likhA, ataH hama unake prati bhI AbhAra vyakta karate haiM / hameM pUrNa vizvAsa hai ki prAkRta bhASA ke vijJa pAThaka gItA sadRzaM isa cayanikA ke mAdhyama se uttarAdhyayana sUtra kA hArda samajhakara uttarAdhyayana ] vi ]
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti-pAMti aura sAmpradAdhikatA rahita vizuddha vinaya-pradhAna anuzAsita jIvana ko avazya apanAyeMge tathA bhagavAna mahAvIra kI vANI ko hRdaya meM pratikSaNa anugu jita karate rheNge| "samayaM goyama ! mA pamAyae" he gotama ! samaya /avasara ko samajha aura kSaNa mAtra bhI pramAda matakara / pArasamala bhaMsAlI ma. vinayasAgara nidezaka devendrarAja mehatA saciva adhyakSa zrI jaina zve nAkor3A prAkRta bhAratI prakAdamI prAkRta bhAratI pArzvanAtha tIrtha akAdamI mevAnagara jayapura jayapura cayanikA ] viin
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana uttarAdhyayana sUtra jana bhAgamoM meM prathama mUla sUtra hai aura yadi ise jaina dharma kI "gItA' kahA jAye to atizayokti nahIM hogii| jaina zAstroM va darzana ke prati jijJAsu vyakti yaha mAMga karate haiM ki kisI eka pustaka kA nAma batAyeM jisase jaina darzana kI saMpUrNa jAnakArI mila sake to sahaja hI uttarAdhyayana sUtra dhyAna meM AtA hai jo jaina darzana kA sAra prastuta karatA hai| vaise to dazavakAlika sUtra aura umAsvAti racita tattvAryasUtra bhI jaina darzana kA paricaya dete haiM lekina uttarAdhyayana sUtra kI tulanA nahIM kara skte| vaise bhI vyavahAra, vAcana va uddharaNa ko dRSTi se uttarAdhyayana kA jitanA pracalana hai utanA kisI Agama kA nahIM hai| kucha zvetAmbara paramparAoM meM dIpAvalI ke dUsare dina uttarAdhyayana sUtra kA saMpUrNa vAcana munigaNa khar3e hokara karate haiN| isake pIche vizvAsa evaM mAnyatA hai ki isa sUtra meM jo bhI gAthAeM haiM, ve saba bhagavAna mahAvIra ke aMtima upadeza haiM jo unhoMne nirvANa se pUrva diye the| ataH inakA vAcana nirvANa ke dUsare dina kiyA jAtA hai| uttarAdhyayana sUtra kA nAma uttarAdhyayana kyoM rakhA? isa para bhI kaI TippaNiyAM haiN| yaha mUla meM bhagavAna mahAvIra dvArA racita cayanikA ] viii]
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai yA saMkalita hai ? isa para matabheda hai, parantu isameM koI matabheda nahIM ki jo sUtra isameM diye haiM ve jaina darzana kA saMpUrNa sAra prastuta karate haiN| ve hara mahatvapUrNa prazna kA uttara dete haiN| aura, kisI ne kahA ki bhagavAna mahAvIra ne chattIsa praznoM ke uttara binA pUche chattIsa adhyAyoM meM diye haiN| ina donoM dRSTikoNa se "uttara" kA adhyayana karane se uttarAdhyayana kahA jAtA hai / yaha zAstra "vinaya" ke adhyAya se prAraMbha hotA hai| vinaya kA sAdhAraNa artha namratA yA prAjApAlana se liyA jAtA hai| parantu vinaya kA artha isase kahIM adhika vyApaka aura gaharA hai| vinaya vyakti kA zIla aura AcAra hai| yaha dharma aura jIvana kA mUla hai| jahA~ ahaM hai vahAM vinaya nhiiN| jahAM vinaya nahIM vahAM dharma nhiiN| jahA~ dharma nahIM vahA~ jIvana nhiiN| isa taraha vinaya dharma aura jIvana kA mUla hai, parantu isake UparI adhyayana se lagatA hai ki kevala gurumAjJA ko mAnane meM hI vinaya hai aura yaha guru-paddhati kA poSaka hai| parantu, gaharAI se dekheM to guru-vinaya ke sAtha vANI aura zarIra kA saMyama va apanI kAmanAoM ko vaza meM karanA yaha saba vinaya ke bhAga haiN| ataH UparI rUpa se guru AjJA kA mAnanA hI vinaya na hokara pUre zIla aura sayama ke AcaraNa ko vinaya mAnanA caahiye| isI prakAra pariSaha. zraddhA, pramAda, sakAma maraNa, Adi viSayoM para mArmika vivecana hai aura inake anusaraNa se vyakti Atma-kalyANa ke mArga para AsAnI se bar3ha sakatA hai| isa zAstra meM saMvAda kI zailI se kaI gUDha viSayoM ko pratipAdita kiyA gayA hai| rAjA nami aura indra, ikSukAra nagara meM do bAlaka aura unake purohita brAhmaNa mAtApitA, citta aura saMbhUta bhAIyoM meM saMvAda vairAgya aura saMsAra kI cayanikA ]
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ nazvaratA para prakAza DAlate haiM / inako par3hakara dhana ke pIche laga rahI aMdhI daur3a para manuSya vicAra kare ki kyA yaha daur3a-dhUpa sArthaka hai ? DaSukArIya nagarI kA pUrA purohita parivAra dIkSA letA hai aura usakA apAra dhana rAja khajAne meM zrAtA hai to usa nagarI ke rAjA se rAnI sahaja hI prazna pUchatI hai ki 'yaha ghana kahA~ se A rahA hai ! jaba usako patA lagatA hai ki 'dhurohita parivAra ke dIkSA lene para dhana svAmitva vihIna hone se rAja khajAne meM A rahA hai' to turanta rAnI rAjA se kahatI hai, "koI vamana kiye bhojana ko grahaNa karanA pasanda nahIM karatA aura zrApa brAhmaNa dvArA tyAge dhana ko grahaNa kara rahe haiM to yaha acchA nahIM / ghana kI pipAsA ananta hai aura samasta jagata kA dhana bhI de deM to yaha zAnta na hogI / yaha ghana mRtyuparAnta kAma nahIM AyegA | zrApa kAma bhogoM kA tyAga kara dharma kA mArga lo vaha sAtha calegA / " isa upadeza se rAjA bhI prabhAvita huA zrIra purohita parivAra ke sAtha rAjA bhora rAnI bhI saMsAra bhogoM ko tyAga kara saMyama mArga para cala pdd'e| isa prakAra ke prAkhyAna, saMvAda aura sarala udAharaNa se prerita karane vAle sUtra uttarAdhyayana meM pracura mAtrA meM haiM aura inakA satata adhyayana evaM svAdhyAya, jIvana ko sahI mArga para calAne meM va zrAtma-kalyANa meM madada karatA hai / cAMDAlakula utpanna harikeza muni aura brAhmaNoM meM hue saMvAda se yaha puSTi hotI hai ki jaina dhamaM varNa vyavasthA meM vizvAsa nahIM karatA zrIra pratyeka vyakti ko dharma-yajJa kA adhikAra hai aura kisI varga vizeSa kI thAtI nahIM hai / brAhmaNa kauna hai aura yajJa kise kahate haiM ? isakA pratipAdana isa adhyAya meM bahuta hI sundara rUpa se huA hai / brAhmaNa janma se nahIM karma se hotA hai / yajJa aura sthAna bAharI na hokara Antarika hone cAhiye / tapa vAstavika agni hai, jIva agni sthAna hai, yoga kalachI hai, zarIra agni kA pradIpta karane vAlA x ] uttarAdhyayana
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhana hai, karma Idhana hai, aura saMyama zAMti mantra hai| ina sAdhanoM se yajJa karanA ho prazasta yajJa hai / eka yuvA muni ne mahA vaibhavazAlI rAjA zreNika ko bhI yaha anubhava karA diyA ki vaha anAtha hai| rAjA ne taruNa muni se pUchA "isa bhoga bhogane kI vaya meM prApa muni bane haiM to kyA duHkha hai, vtaayeN|" taba muni ne kahA ki ve anArtha haiM / ' rAjA ne kahA "maiM saba anAthoM kA nAtha hU~", tava muni ne kahA ki 'pApa svayaM 'anAtha" haiN|' rAjA avAka raha gayA, taba anAtha kI paribhASA se rAjA ko avagata karAyA ki jaba pIr3A, buDhApA aura kAla pAtA hai to koI kisI kI sahAyatA nahIM kara sktaa| kezI-gautama saMvAda se bhagavAna pArzvanAtha ke samaya ke sAdhuoM aura bhagavAna mahAvIra ke sAdhuoM ke bIca vepa va samAcArI ke bheda se jo zaMkAeM thI unako dUra kiyA aura dharma kI samaya-samaya para prajJA me samIkSA karanA yatheSTa btaayaa| deza, kAla aura bhAva se vyavahAra meM parivartana pAtA hai, parantu prajJA se samIkSA kara parivartana hotA hai to mulabhUta siddhAnta aparivartita rahate hue bhI vyavahAra meM yatheSTa parivartana kiyA jA sakatA hai| vairAgya, dhana va bhogoM kI nazvaratA para jitane mArmika udAharaNa va sUtra isa zAstra meM haiM ve saba Atma-kalyAraNa ke sAdhana svarUpa haiN| vANI-vilAsa se karma-mImAMsA aura jagat svarUpa ke vizada vivecana kiye jA sakate ha lekina dharma aura bhAtmakalyANa kA eka hI sUkSma aura sarala mArga hai jisa para calane se hI kalyANa hotA hai aura vaha hai vairAgya yA anAsakti / jaba taka Asakti hai taba taka duHkha hai aura yaha saMsAra kA bhava-bhramaNa hai| mAsakti ko samApta karate hI cayanikA [xi
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsAra-cakra bhI samApta ho jAtA hai| isa bAta ko vibhinna udAharaNoM me isa zAstra meM samajhAyA hai| uttarAdhyayana isIliye "gItA" hai ki isameM dharma ke mUla mantra ko pratipAdita kiyA hai aura use rocaka DhaMga se prastuta kara Atma-kanyAMNa ke mArga para calane ke liye prerita kiyA hai| DaoN. kamalacanda sogAMNI ne vibhinna zAstroM aura graMthoM kI cayanikAeM racita kI haiN| prAcArAMga kI cayanikA sarva prathama par3hI aura bahuta hI preraNAdAyaka va upayogI lgii| isase jainAgamoM ke prathama Agama AcArAMga se paricaya huaa| isake bAda dazavakAlika, samaNasuttaM va gItA kI cayanikA bhI prakAzita huI / aba uttarAdhyayana kI cayanikA prastuta kI hai| yaha jana-sAdhAraNa ke liye bahuta hI hatakArI pustaka hai| saMkSepa meM pUre zAstra kA sAra kucha cunI huI gAthAoM se pahuMcAne kA prayAsa hai| isake sAtha prAkRta ke zabdoM kA artha aura vyAkaraNAtmaka vizleSaNa bhI prAkRta se anajAna vyaktiyoM ko prAkRta bhASA se paricaya bhI karAtA hai| yaha DaoN. sogANI kI prazaMsanIya kRti hai aura sabhI mumukSu vyakti isakA lAbha uThAyeMge yaha pAzA kI jA sakatI hai| prAkRta bhAratI ne kaI durlabha pustakoM kA prakAzana kiyA hai| sAtha hI isa prakAra kI cayanikA va anya granthoM se jaina va prAkRta ke bAre meM jana sAdhAraNa meM pracAra prasAra karane kA zlAghanIya prayAsa kiyA hai / isake liye isa saMsthA ke mUla preraNA srota zrI devendrarAja mehatA va mukhya kAryakartA va nidezaka mahopAdhyAya zrI vinayasAgarajI ko sAghuvAda hai jinake prayAsoM se yaha sAhitya jana sAdhAraNa taka pahuMca rahA hai| isa cayanikA ko par3hakara mUla sUtra uttarAdhyayana sUtra ko saMpUrNa rUpa se paDhane kI jijJAsA jAgegI aisI AzA karatA huuN| raNajItasiMha ka maTa [uttarAdhyayana .
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA yaha sarvavidita hai ki manuSya apanI prArambhika avasthA se hI raMgoM ko dekhatA hai, dhvaniyoM ko sunatA hai, sparzo kA anubhava karatA hai, svAdoM ko cakhatA hai tathA gaMdhoM ko grahaNa karatA hai / isa taraha usakI sabhI indriyAM sakriya hotI hai / vaha jAnatA hai ki usake cAroM ora pahAr3a haiM, tAlAba haiM, vRkSa haiM, makAna haiM miTTI keTole haiM, patthara haiM ityAdi / zrAkAza meM vaha sUrya, candramA zrora tAroM ko dekhatA hai / ye sabhI vastue~ usake tathyAtmaka jagata kA nirmANa karatI haiM / isa prakAra vaha vividha vastunoM ke bIca apane ko pAtA hai / unhIM vastunoM se vaha bhojana, pAnI, havA Adi prApta kara grapanA jIvana calAtA hai / una vastuoM kA upayoga apane liye karane ke kAraNa vaha vastu jagata kA eka prakAra se samrATa bana jAtA hai | apanI vividha icchAoM ko tRpti bhI bahuta sImA taka vaha vastujagata se hI kara letA hai / yaha manuSya kI cetanA kA eka zrAyAma hai | dhIre-dhIre manuSya kI cetanA eka nayA mor3a letI hai / manuSya samajhane lagatA hai ki isa jagata meM usake jaime dUsare manuSya bhI hai, jo usakI taraha ha~sate haiM, rote haiM, sukhI-duHkhI hote haiM / ve usakI taraha vicAroM, bhAvanAoM aura kriyAzrI kI abhivyakti karate haiM / cUMki [xiii cayanikA ]
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSya apane cAroM ora kI vastuoM kA upayoga apane liye karane kA abhyasta hotA hai, ataH vaha apanI isa pravRtti ke vazIbhUta hokara manuSyoM kA upayoga bhI apanI AkAMkSAoM aura pAzAoM kI pUrti ke lie hAM karatA hai| vaha cAhane lagatA hai ki sabhI usI ke liye jiieN| usakI nigAha meM dUsare manuSya vastuoM ga adhika kucha nahIM hAte haiN| kintu, usakI yaha pravRtti bahuta saMmaya taka cala nahIM pAtI haiN| isakA kAraNa spaSTa hai| dUsare manuSya bhI isI prakAra ko pravRtti meM rata hote haiN| isake phalasvarUpa una zakti vRddhi kI maha. tvAkAMkSA kA udaya hotA hai| jo manuSya zakti-vRddhi meM saphala hotA hai, vaha dUsare manuSyoM kA vastutroM kI taraha upayoga karane meM samartha ho jAtA hai / para manuSya kI yaha sthiti ghora tanAva kI sthiti hoto hai| adhikAMza manuSya jIvana ke vibhinna kSetroM meM isa tanAva kI sthini meM se gujara cuke hote haiN| isameM koI saMdeha nahIM ki yaha tanAva lambe samaya taka manuSya ke lie asahanIya hotA hai| isa asahanoya tanAva ke sAtha-sAtha manuSya kabhI na kabhI dUsare manuSyoM kA vastuoM kI taraha upayoga karane meM asaphala ho jAtA hai| ye kSaNa usake punarvicAra ke kSaNa hote haiN| vaha gaharAI se manuSya-prakRti ke viSaya meM socanA prArambha karatA hai, jisake phalasvarUpa usameM sahasA pratyeka manuSya ke lie sammAna-bhAva kA udaya hotA hai| vaha aba manuSya-manuSya ko samAnatA aura usakI svatantratA kA poSaka banane lagatA hai| vaha ava unakA apane lie upayoga karane ke bajAya apanA upayoga unake liye karanA cAhatA hai| vaha unakA zopaNa karane ke sthAna para unake vikAsa ke liye cintana prArambha karatA hai| vaha sva-udaya ke bajAya sarvodaya kA icchuka ho jAtA hai| vaha sevA lene ke sthAna para sevA karane ko mahatva dene lagatA hai| usakI yaha pravRtti use tanAva-puka kara deto hai aura vaha eka prakAra se viziSTa xiv ] uttarAdhyayana
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyakti vana jAtA hai / usameM eka asAdhAraNa anubhUti kA janma hotA hai / isa anubhUti ko hI hama mUlyoM kI anubhUti kahate haiM / vaha aba vastu-jagata meM jIte hue bhI mUlya-jagata meM jIne lagatA hai / usakA mUlyajagata meM jInA dhIre-dhIre gaharAi kI ora bar3hatA jAtA hai / vaha aba mAnava mUlyoM kI khoja meM saMlagna ho jAtA hai / vaha mUlyoM ke lie ho jItA hai aura samAja meM usakI anubhUti bar3he isake liye apanA jIvana samarpita kara detA hai / yaha manuSya kI cetanA kA eka dUsarA prAyAma hai | uttarAdhyayana meM cetanA ke dUsare AyAma kI sabala abhivyakti huI hai / isakA mukhya uddezya eka aise samAja kI racanA karanA hai jisameM indriya-bhogoM kI icchAoM para aMkuza lage aura saMyamamaya jIvana ke prati AkarSaNa bddh'eN| yaha sarva manubhUta tathya hai ki indriya-bhogoM meM ramaNa karane se indriya-bhogoM meM ramaNa karane kI icchA bArabAra utpanna hotI hai / icchA se mAnasika tanAva utpanna hotA hai jo duHsa kA kAraNa bana jAtA hai / uttarAdhyayana kA kahanA hai ki indriya-bhoga nizcaya hI anartho ko khAna hote haiM, kSaNa bhara ke lie sukhamaya tathA bahuta samaya ke lie duHkhamaya hote haiM / ati duHkhamaya tathA alpa sukhamaya haiM ve saMsAra sukha aura mokSa-sukha donoM ke virodhI bane hue rahate haiM (57) / yaha dhyAna dene yogya hai ki jisakI icchA bidA nahIM huI hai, aisA manuSya rAta-dina mAnasika tanAva se duHkhI rahatA hai ( 58 ) / saca hai ve manuSya durbuddhi haiM jo bhogoM meM atyanta lAlAyita hote haiM / isa kAraNa se ve bhogoM se cipake rahate haiM, jaise miTTI kA golA golA divAra para cipaka jAtA hai (72, 73 ) / aisA vilAsI vyakti : prazAnta rahatA hai aura mAnasika tanAva meM ho. bhaTakatA rahatA hai (71) : isa taraha se mUrkha manuSya bhogoM meM mUcchita hokara icchArUpI agni ke : dvArA jalAe jAte haiM (66) | cayanikA [ XV
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo manuSya indriya-mogoM kI lAlasA meM DUbe rahate haiM, ve bhogasAmagrI ko ekatrita karane meM lage rahate haiN| unakA dhana isI kArya meM kharca hotA rahatA hai| dhana kI kamI hone para ve pApa-karmoM dvArA dhana ko grahaNa karane lagate haiM (20) / ve isa bAta ko samajha nahIM pAte haiM ki duSkarmoM ke phala se chuTakArA saMgava nahIM hai (21) / uttarAdhyayana kA zikSaNa hai ki duSkarmoM meM phaMse hue vyakti kI rAtriyAM vyartha jAtI haiM (60)|aisaa vyakti mRtyu ke nikaTa Ane para goka karatA hai, jaise Ubar3akhAbaha mArga para utarA huA gAr3IvAna dhurI ke paNDita hone para zoka karatA hai (26, 27) / jame hArA juArI bhaya se atyanta kAMpatA hai, vaise hI duSkarmI manuSya maraNa kI nikaTatA meM bhaya se atyanta kAMpatA hai aura vaha mUcchita avasthA meM hI maraNa ko prApta hotA hai (28) / yahAM para dhyAna dene yogya hai ki indriya-bhogoM meM lIna vyakti loma kA zikAra hotA hai| loma manuSya meM aisI vRtti ko janma detA hai, jisake kAraNa vaha dhana Adi prApta karane ko icchAoM ko bar3hAtA calatA hai| uttarAdhyayana kA kahanA hai ki lobhI manuSya sone, cAMdI ke asaMkhya parvata bhI prApta kara le to bhI usakI tRpti asaMbhava hai, kyoMki icchA AkAza ke samAna antarahita hotI hai / (38) ina vyaktiyoM meM svArthapUrNa vRtti itanI pravala hotI hai ki ve dUsare manuSyoM ko bhI indriya-mogoM meM hI jotate haiN| inheM sva-para kalyANa kA koI mAna hI nahIM hotA hai (32) / isa taraha se ye vyakti pAzavika vRttiyoM ke dAsa bane hue jIte haiM (19) / ye vyakti soe hue kahe jA sakate haiM 241ese vyakti mUcchita hote haiM aura mAnasika tanAvoM se grasita rahate haiN| sampUrNa loka kI prApti bhI unhe saMtuSTa nahIM kara sakatI hai (34) / inheM isa bAta kI samajha nahIM hotI hai ki indriya-bhoga pariNAma meM kiMpAka-phala se milate-julate hote haiN| kipAka (prANa nAzakavRkSa) xvi] [ uttarAdhyayana
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke phala rasa aura varNa meM to manohara hote haiM, kintu ve khAne para jIvana ko samApta kara dete haiM (92) | sadiyoM ke mAnava anubhava ne hameM sikhAyA hai ki bhogamaya jIvana jIne se manuSya tanAda - mukta nahI ho sakatA hai / bhogecchAtroM se utpanna mAnasika tanAva ko miTAne ke lie manuSya jitanA - jitanA bhogoM kA sahArA legA, utanA utanA mAnasika tanAva gaharI jar3eM pakaDatA jAyegA | mAnasika tanAva kI upasthiti meM manuSya jIvana kI gaharAIyoM kI bhora nahIM muDa sakegA aura chichalA jIvana jIne ko hI saba kucha samajhatA rahegA / uttarAdhyayana kA kahanA hai ki jo manuSya zarIra meM, kIrti meM tathA rUpa meM zrAsakta hote hai, ve duHkhoM se ghire rahate haiM (31) | manuSyoM kA jo kucha bhI kAyika aura mAnasika duHkha hai, vaha viSayoM meM pratyanta prAsakti se utpanna hotA hai (91) / jo rUpoM (bhogoM) meM tIvra Asakti rakhatA hai, vaha vinAza ko prApta hotA hai (94) ! isa taraha indriyoM ke viSaya aura mana ke viSaya zrAsakta manuSya ke lie duHkha kA kAraNa hote haiM (96) | yaha duHkha mAnasika tanAva ke kAraNa utpanna hotA hai / bhAMgecchAoM se utpanna mAnasika tanAvAtmaka duHkhoM ko miTAne ke lie bhogecchAtroM ko miTAnA jarUrI hai / isake lie saMyamamaya jIvana zrAvazyaka hai / uttarAdhyayana kA zikSaNa hai ki vyakti cAhe grAma athavA nagara meM rahe, kintu vahA~ use sayata zravasthA meM hI rahanA cAhie ( 44 ) / jaise ujjar3a baila vAhana ko tor3a dete haiM, vaise hI saMyama meM durbala vyakti jIvana-yAna ko chinna-bhinna kara dete haiM (74) / jo viSayoM se nahIM cipakate haiM, ve avilAsI vyakti mAnasika tanAvarUpI malinatA se chuTakArA pA jAte haiM (73,71) | jaise sUkhA golA divAra cayanikA ] [xvii
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ se nahIM cipakatA hai, vaise hI sayamI vyakti viSayoM se nahIM cipakate haiM ( 72, 73 ) / yaha yahA samajhanA cAhie ki naye mAnasika tanAvoM kI rokane se, purAne saskArAtmaka mAnasika tanAva prayAsa se dhIra-dhIre samApta kiye jA sakate haiM / uttarAdhyayana kA kahanA hai ki yadi bar3e tAlAba me jala kA zrAnA pUrNa rUpa se roka diyA jAe, to ekatrita jala ko bAhara nikAlane se tAlAba khAlI kiyA jA sakatA hai / usI prakAra saMyamI manuSya meM prazubha karmoM (mAnasika tanAvoM) kA Agamana nahIM hone ke kAraNa karor3o jammoM ke sacita karma ( mAnasika tanAva ] tapa [ saMyama sAdhanA ] ke dvArA naSTa kiye jA sakate hai ( 84, 85) / uttarAdhyayana kA kathana hai ki karma [ mAnasika tanAva ] viSayoM meM mUrcchA se utpanna hotA hai, jo duHkhoM kA janaka hai ( 88 ) / jisake mana meM tRSNA nahIM hai usake dvArA mUcchI dUra kI gaI hai| jisake mana meM lobha nahIM hai usake dvArA tRSNA dUra kI gaI hai tathA jisake mana meM koI vastu nahIM hai usake dvArA lobha dUra kiyA gayA hai (89) | indriya-bhogoM se dUra haTane kI preraNA use | vyakti ko ] isa jagata se hI prApta ho sakatI hai / yaha jagata manuSya ko aise zranubhava pradAna karane ke lie sakSama hai, jinake dvArA vaha sayama ke lie preraNA prApta kara sakatA hai / manuSya kitanA hI indriya-bhogoM meM lIna rahe phira bhI mRtyu kI anivAryatA, bhogoM kI nazvaratA, mAnavIya sambandhoM kI sImA, zArIrika kaSTa kI anubhUti, manuSya jIvana kI prApti aura usameM sahI mArga milane kI durlabhatA usako eka bAra "jagana ke rahasya ko samajhane ke lie bAdhya kara hI dete haiM / yaha saca hai ki adhikAMza manaSyoM ke lie yaha jagata indriya-tRpti kA hI mAdhyama banA rahatA hai, kintu kucha manuSya aise saMvedanazIla hote haiM ki yaha jagata unako saMyama grahaNa karane ke lie prerita kara detA hai / xviii] [ uttarAdhyayana
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtyu ko anivAryatA ko samajhAne ke lie uttarAdhyayana kA kahanA hai ki jaise siMha hariNa ko pakar3a kara le jAtA hai, vaise hI mRtyu antima samaya meM manuSya ko nissaMdeha pakar3akara le jAtI hai(53)| vaha kheta, dhana-dhAnya aura ma. ko chor3akara akelA mRtyu ko prApta kara dUsare janma ke lie prasthAna karatA hai| 155.64) / vaha yaha bAta bolatA hI rahatA hai ki "yaha vastu marI aura yaha vastu merI nahIM hai" aura kAla use nigala jAtA hai (59) / yahA~ yaha samajhanA cAhie ki mRtyu ke mukha meM pahuMcane para vaha vyakti atyanta du:khI hotA hai jisane isa jIvana meM zubha kAryoM ko nahIM kiyA hai (52) / isa taraha se mRtyu kI anivAryatA saMyama grahaNa karane ke lie preraNA de sakatI hai / kucha manuSya isase preraNA prApta karake saMyama kI sAdhanA meM laga jAte haiN| jina indriya-bhAgoM meM lIna hone ke lie manuSya prAkarSita hotA hai ve bhI nazavara haiM (56) / kabhI ve dhanAbhAva ke kAraNa prApta nahIM kie jA sakate haiM to kabhI ve zArIrika kSINatA ke kAraNa bhoge nahIM jA sakate haiM : mRtyu kI anivAryatA aura indriya bhogoM kI nazvaratA ke sAthasAtha yadi manuSya ko sambandhoM kI sImA kA jJAna ho jAe to bhI vaha saMyama kI ora jhuka sakatA hai| jina sambandhoM ke lie vaha loka meM azubha karma karatA hai, unakA phala-bhoga usI ko karanA par3atA hai (22), kyoMki dukhAtmaka karma kartA kA hI anusaraNa karate haiM (54) / sambandhoM kI kamI kA jJAna manuSya ko usa samaya bahuta hI spaSTa hotA hai jaba vyakti kisI zArIrika kaSTa meM phaMsa jAtA hai / cayanikA [ xix
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsare ghane sambandhI usakI madada karane ke lie daur3ate haiM, phira bhI yadi usakA kaSTa na miTe to vaha asahAya anubhava karatA hai| isameM sandeha nahIM ki vyaktiyoM kA sahArA usake lie bahuta hI mahatvapUrNa hotA hai kintu yadi sabhI prakAra ke upacAra se usakA zArIrika dukha na miTe to usakA bhoga vyakti ko svayaM ko hI karanA par3atA hai| isa taraha se vaha anAtha kI koTi meM A jAtA hai (104 se 125) / zranA. thatA kI yaha vAstavika anubhUti usako anAsakti kA pATha par3hA sakatI hai| ve loga jo zArIrika kaSTa kI isa anabhUti ke prati savedanazIla ho jAte haiM, ve saMyama grahaNa karane kI preraNA prApta kara lete haiN| uttarAdhyayana kA kahanA hai ki manuSya jIvana kI prApti atyanta durlabha hai| vaha yadi prApta bhI ho bhI jAye to sahI mArga kA milanA dulaMbha rahatA hai| sayama ke mahatva kA zravaNa, usameM zraddhA tapA sayama meM sAmarthya ye tIno bhI kaThina hI rahate hai (11 se 16) / isalie uttarAAdhyayana kA kathana hai ki jisane manupyatva ko prApta kiyA hai tathA jo saMyama rUpI dharma ko sunakara umameM zraddhA karatA hai, vaha saMyama meM sAmarthya prApta karake mAnasika tanAva se mukta ho jAtA hai (17) / isa taraha se jaba manuSya ko indriya-bhogoM kI nissAratA kA bhAna hone lagatA hai, to vaha saMyama mArga kI bhora cala par3atA hai| mRtyu kI anivAryatA, bhogoM kI nazvaratA, mAnavIya sambandhoM kI sImA zArIrika kaSTa kI anubhUti, manuSya jIvana kI prApti aura usameM sahI mArga milane kI durlabhatA-ye saba manuSya ko saMyama ke lie preraNA dekara use tanAvAtmaka duHkha se mukta kara sakate haiM / xx ] [ uttarAdhyayana
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparyukta vivecana se spaSTa hai ki isa jagata meM saMyama dhAraNa karane ke lie preraNAeM upalabdha haiN| unase prerita hokara vyakti saMyama kI ora mur3atA hai| usa vyakti ke lie uttarAdhyayana kA zikSaNa hai ki sva ko jItanA hI parama vijaya hai (36) / isalie yaha kahA gayA hai ki aMtaraMga rAga-dveSa se hI yuddha kiyA jAnA cAhie, kyoMki apanI rAga-dveSAtmaka vRtti ko jItakara hI vyakti mAnasika tanAvAtmaka duHkha se mukta ho sakatA hai (37) / vastuoM aura vyaktiyoM meM Asakti kA tyAga isa jIta ke lie Avazyaka zarta hai (43) / uttarAdhyayana kA zikSaNa hai ki indriyoM ke viSaya prAsakta mana pya ke lie duHkha kA kAraNa hote haiN| ataH manuSyoM ke lie saMyama rUpI dhama Azraya gRha hai, sahArA hai, rakSA sthala hai tathA uttama zaraNa hai (69) / sayama kI kalA sIkhane ke lie byakti ko vinayavAna honA atyanta Avazyaka hai| uttarAdhyayana kA kahanA hai ki jo guru kI sevA karane vAlA hai, jo usakI prAjJA aura usake upadeza kA pAlana karane vAlA hai, jo zarIra ke vibhinna aMgoM kI ceSTA se tathA cehare ke raMga-DhaMga se usake Antarika vicAra ko samajha letA hai, vaha vinIta kahA jAtA hai| vinayavAna vyakti guru ke kaThora anuzAsana ko bhI hitakArI mAnate haiM (8) / ___ saMyama dhAraNa karane ke lie hiMsA kA tyAga kiyA jAnA cAhie / pratyeka jIva ke prANoM ko apane samAna priya jAnakara usakA ghAta nahIM karanA cAhie (30) / jo prANiyoM kA rakSaka hotA hai, vaha samyak pravRtti vAlA kahA jAtA hai (33) / sAmAyika, prAyazcitta, maitrIbhAva, prArjavatA, vItarAgatA kA abhyAsa, citta-nirodha tathA cayanikA ] [axi
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kathA-ye saba saMyamamaya jIvana jIne ke lie mahatvapUrNa haiN| sAmAyika ke dvArA agubha pravRtti se nivRtti hotI hai (75) / prAyazcitta se AcaraNa meM nirdopatA AtI hai aura sAdhana nimaMla banate haiM (76) / maitrI bhAva se nirbhayatA utpanna hotI hai (77)| prArjavatA (niSkapaTatA) se kAyA kI saralatA, mana kA kharApana, bhApA kI mRdutA aura vyavahAra meM adhUrtatA utpanna hotI hai (83) / vItarAgatA ke abhyAsa se vyakti rAga-gambandhoM ko tor3a detA hai aura indriya viSayoM se nilipta hokara anAsakta hotA hai (82.81) / caMcala cina kA nirodha karane se vyakti saMyamarUpI lakSya ke prati samarpita honA hai (80) / dharmakathA karane se vyakti saMyamamaya jIvana meM prAsthAvAna banatA hai aura sayama ko prabhAva-yukta karatA hai (78) / uttarAdhyayana meM kahA gayA hai ki aise vyakti kI rAtriyA~ saphala kahI jA sakatI haiM (61) / aura vaha saMsAra samudra ko (mAnasika tanAvarUpI duHkhoM ko) pAra kara jAtA hai (70) / una logoM ko saMyama mArga para calane meM kaThinAI hotI hai jo ahaMkArI, krodhI, rogI aura AlasI hote haiM (46) / saMyama kI pUrNatA hone para vyakti lAbha-hAni, mAna-apamAna, nindA-prazaMsA Adi dvandvoM meM taTastha ho jAtA hai (68) / vaha acala sukha tathA svatantratA prApta karatA hai (86) / usake citta para prAsaktirUpI zatru AkramaNa nahIM karate haiM (90) / aisA vyakti saMsAra ke madhya rahatA hamA bhI duHkha-rahita hotA hai (953 / indriya-vipaya usameM AkarSaNa aura vikarSaNa utpanna nahIM karate hai (98) / uttarAdhyayana cayanikA ke uparyukta viSaya-vivecana.se spaSTa hai ki uttarAdhyayana meM saMyamamaya jIvana jIne kI kalA kI sUkSma abhivyakti huI hai / isI vizeSatA se prabhAvita hokara yaha cayana xxii] [ uttarAdhyayana
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAThakoM ke samakSa prastuta karate hue harSa kA anubhava ho rahA hai| gAthAoM ke hindI anuvAda komUlAnugAmI banAne kA prayAsa kiyA gayA hai / yaha dRSTi rahI hai ki anuvAda par3hane se ho zabdoM ko vibhaktiyAM evaM unake artha samajha meM zrA jaaeN| anuvAda ko pravAhamaya banAne kI bhI inchA rahI hai| kahA~ taka saphalatA milI hai imako to pAThaka ho batA skeNge| anuvAda ke atirikta gAthAnoM kA vyAkaraNika vizle-. paNa bhI prastuta kiyA gayA hai| isa vizleSaNa meM jina saMketoM kA prayoga kiyA gayA hai, unako saMketa sUcI meM dekhakara samajhA jA sakatA hai| yaha prAzA kI jAtI hai ki cayanikA ke adhyayana se prAkRta ko vyavasthita rUpa se sIkhane meM sahAyatA milegI tathA vyAkaraNa ke vibhinna niyama sahaja meM hI sIkhe jA skeNge| yaha sarvavidita hai ki kisI bhI bhASA ko sIkhane ke lie vyAkaraNa kA jJAna atyAvazyaka hai| prastuta gAthAeM evaM unake vyAkaraNika vizleSaNa se vyAkaraNa ke sAtha-sAtha zabdoM ke prayoga bhI sIkhane meM madada milegii| zabdoM kA vyAkaraNa aura unakA prathapUrNa prayoga donoM hI bhASA sIkhane ke AdhAra hote haiN| anuvAda evaM vyAkaraNika vizleSaNa jaisA bhI bana pAyA hai pAThakoM ke samakSa hai / pAThakoM ke sujhAva mere lie bahuta hI kAma ke hoNge| prAbhAra : uttarAdhyayana-caryAnakA ke lie zrI puNyavijayajI eva zrI amRtalAla mohanalAla bhojaka dvArA saMpAdita uttarAdhyayana ke saMskaraNa kA upayoga kiyA gayA hai| isake lie zrI puNyavijayajI evaM zrI amRtalAla jI bhojaka ke prati apanI kRtajJatA vyakta karatA huuN| uttarAdhyayana kA yaha saMskaraNa zrI mahAvIra vidyAlaya se san 1977 meM prakAzita huA hai| cayanikA ] ( xxiii
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna ke ArAdhaka zrI raNajItasiMha jI kUmaTa ne isa pustaka kA prAkkathana likhane kI svIkRti pradAna kI, isake lie meM unakA hRdaya se kRtajJa huuN| mere vidyArthI DaoN zyAmarAva vyAsa. sahAyaka prophesara, darzanavibhAga, sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura kA AbhArI hU~, jinhoMne isa pustaka ke anuvAda ko par3hakara upayogI sujhAva diye / DaoN. hakama canda jaina (jaina vidyA eva prAkRta vibhAga, sugvAr3iyA vizvavidyAlaya udayapura), DaoN. subhASa koThArI tathA zrI suraMza sisodiyA (pAgama, mahiMsA-samatA evaM prAkRta sasthAna, udayapura) ne prUpha saMzodhana meM jo .sahayoga diyA hai usake lie prAbhArI huuN| mero dharma patnI zrImatI kamalA devI sogANI ne isa pustaka ko gAthAoM kA mUla grantha se sahapaM milAna kiyA hai tathA prapha-saMzodhana kA kArya ruci pUrvaka kiyA hai, ataH maiM apanA prAbhAra prakaTa karatA huuN| isa pustaka ko prakAzita karane ke lie prAkRta bhAratI / akAramo jayapura ke saciva zrI devendrarAja jI mehatA tathA saMyukta saciva evaM nirdezaka mahopAdhyAya zrI vinayasAgara jI ne jI vyavasthA kI hai, usake lie unakA hRdaya se prAbhAra prakaTa karatA huuN| eca-7, citaraMjana mArga "sI" skIma, jayapura-302001 kamalacanda sogANI . xxiv) [ uttarAdhyayana
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-cayanikA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- cayanikA 1 mAraNAniddesaphare gurUraNamuvavAyakArae iMgiyAkArasaMpanne se vipIe ti vaccaI // 2 mA galimasse va phasaM vayaNamicche puNo puNo / kasaM va daThThamAinne pAvagaM parivajjae / / 3 nApuTTho vAgare kiMci puTTho vA nAliyaM vae / kohaM prasaccaM kuvejjA dhArejjA piyamappiyaM // 4 appA ceva dameyamvo appA hu khalu duddamo / appA vaMto suhI hoi asi loe parattha ya // uttarAdhyayana
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana - cayanikA 1. (jo) gama kI sevA karanevAlA (hai), (jo) (usakI) aAjA (yoga) (usake) upadeza kA pAlana karanevAlA (hai), (jI) zarIra ke vibhinna aMgoM kI capTA se (tathA) cahare ke raMga-DhaMga se (usake) prAtarika vicAra (kI samajha) se yukta (hai), vaha vinIta (vinamra) kahA jAtA hai| 2. (zipya) (gara ke) prAdeza ko bAra-bAra na cAhe, jaise ki dudaMma ghor3A cAbuka ko (vAra-cAra cAhatA hai) / (zipya) (guru ke mAdeza se) pApamaya (karma) ko chor3e jaise ki kulIna ghoDA cAvuka ko dekhakara (upadravakArI pravRtti ko chor3a detA hai)| 3. (yadi) (guru ke dvAga) pUchA nahIM gayA (hai), (to) kucha na vola aura (yadi) (guma ke dvArA) pUchA gayA hai, (to) jhUTha na bole / krodha ko mithyA (astitvahIna) kareM / (tathA) (guru ke) priya (aura) apriya vacana ko dhAraNa kare / +. AtmA hI sacagava kaThinAI se vaza meM kiyA jAnevAlA (hotA hai).(to bhI) prAtmA hI vaza meM kiyA jAnA caahie| (kAraNa ki) vaza meM kiyA huyA prAtmA (hI) isa loka aura para-loka meM mukhI hotA hai| cayanikA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 varaM me appA daMto saMjameNa taveNa ya / mA haM parehi dammato baMdhaNehiM vahehi ya // 6 paDaragoyaM ca buddhANaM vAyA aduva kammuraNA / AvI vA jai vA rahasse neva kujjA kayAi vi // 1 na lavejja puTTho sAvajjaM na niratyaM na mammayaM / apparagaTThA paraTThA vA ubhayassaMtareNa. vA // 8 hiyaM vigayabhayA buddhA pharasaM pi aNusAsaNaM / vessaM taM hoI mUDhANaM khaMti-sohikaraM payaM // 1 ramae paMrie sAsaM hayaM . bhaI va bAhae / bAlaM sampati sAsaMto galipassaM va vAhae // uttarAdhyayana
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samaya aura napa meM mere dvArA vaza meM kiyA huA (merA) AtmA adhika acchA (hai); kintu) baMdhana aura prahAra se dUsaroM ke dvArA vaza meM kiyA jAtA huA maiM (adhika acchA) nahIM (h|| 6. vacana se athavA kama se, khala rUpa meM yA bhale hI gupta (sthAna) meM (kAI bhI manuSya) jAgarUka (vyaktiyoM) kA virodha kisI samaya bhI kabhI na kare / 7. yadi) (kisI ke dvArA kucha) pUchA gayA (ho) (to bhI) svakIya (nija ke) prayojana se yA dUsaroM ke prayojana se yA donoM ke prayojana se (vyakti) pApa-yukta na bole, anAvazyaka na (bole! (nathA) rahasya-vAcaka (bhI) na (bola) / 8. nirbhaya (Ara) jAgarUka (ziSya) (guru ke) kaThora bhI anu zAsana ko hitakArI mAnate haiN)| mUcchitoM ke lie sahanazIlatA (pradazita) karanevAlA (nathA) (unako) zuddhi karanevAlA vaha avasara aprItikara hotA hai| 9. buddhimAna (vyakti) (vinIta kA nirdeza dete hue) khuza honA hai, jaise ki ghur3asavAra uttama ghoDa ko vazIbhUta karate hue (khuza hotA hai|| (kintu) (buddhimAna vyakti) avinIta kI nirdeza dete hue duHkhI hotA hai, jaise ki ghur3a-savAra durdama ghAI ko (vaNIbhUta karate hue) (duHkho hotA hai) / cayanikA [ 5
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 khaDDgA me cavega me akkosA pa vahA ya me / kalmANamaNusAsaMtaM 'pAvadiTTi' ti mannaha / / 11 cattAri paramaMgANi dullahAriNaha jaMtuNo / mANusataM .suI saddhA saMjamammi ya vIriyaM // 12 phammasaMgehi sammUDhA dukkhiyA bahuveyaNA / pramANusAsu jojosu viriNahammati pANiNo // 13 kammAraNaM tu pahAraNAe prANupuvI kayAi u / jovo sohimaNuppattA prAyayaMti maNussayaM // 14 mANussaM viggahaM laddha, suI dhammassa dullahA / jaM soccA parivajjati tavaM khaMtimahisayaM // 15 mAhacca savaraNaM laddha sadA paramadullahA / soccA yAuyaM maggaM bahave paribhassaI // uttarAdhyayana
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. khoTI nigAhavAlA (vyakti) (guru ke) maMgalaprada (tathA) zikSaNa pradAna karanevAle (Adeza) ko isa prakAra mAnatA hai (ki) (vaha) mere lie Thokara (hai), (vaha) mere lie thappar3a (hai) tathA (vaha) mere lie kaTu vacana aura prahAra (hai) / 11. isa saMsAra meM vyakti ke lie cAra utkRSTa aMga (sAdhanA) durlabha (haiM) : manuSyatva, (adhyAtma kA)zravaNa, zraddhA tathA saMyama meM sAmarthya / 12. (jo) jIva karma-saMga se mohita (aura) duHkhI (hote haiM), (jinakI) pIDAeM atyadhika (hotI haiM), (ve) amanuSya saMbaMdhI (manuSyetara) yoniyoM meM haTA (calA) die jAte haiM / 13. kintu karmoM ke vinAza ke lie kisI samaya bhI (jaba) silasilA zuru hotA hai), (to) zuddhi ko prApta jIva - manuSyatva grahaNa karate haiN| 14. manuSya-saMbaMdhI zarIra ko prApta karake (usa) dharma (adhyAtma) kA zravaNa durlabha (hotA haijisako sunakara (manuSya) tapa, kSamA (ora) ahiMsatva ko svIkAra karate haiN| 15. kabhI (adhyAtma ke) zravaNa ko prApta karake (bhI) (usameM) zraddhA atyadhika durtabha (hotI hai)| (adhyAtma ko bhora) le jAnevAle mArga ko sunakara (bhI) bahuta (manu-samUha) vicalita ho jAtA hai| cayanikA 7
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 16 sudaM ca laddha saddhaM ca vIriyaM puraNa dullahaM bahave royamAraNA vi no ya NaM parivajjaI // 17 mANusattammi prAyAmro jo dhammaM socca saddahe tamassI voriyaM laddha, saMbuddhaM niddhaNe rayaM // 18 sohI ujjuyabhUyassa dhammo suddhassa ciTThaI nivvAraNaM paramaM jAi ghayasitaM va pAvae 19 svayaM jIviya mA pamAyae jarovaraNIyassa hu natthi tANaM 1 evaM viyAraNAhi jage pamatte hindu vihiMsA prajayA gahiti // 20 ke pAvakammehi dharaNaM magussA samAyayaMtI zramaI gahAya 1 mahAya te pAsa paryaTTie nare rANubaddhA naragaM uveti 8 } 11 1 1 11 uttarAdhyayana
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ iv. (adhyAtma ke) zravaNa zrara (usameM) zraddhA ko prApta karake bhI durlabha ( hai ) / tathA yadyapi (saMyama manuSya ) (hote haiM) (tathApi ) manuSya - samUha usa ( sayama ) ko phira (saMyama meM) sAmathyaM ko) cAhate hue ( bahuta ( sAmarthya ke prabhAva meM ) ( vaha) svIkAra nahIM kara pAtA hai / dharma 17. ( jisane ) manuSyatva kI prApta kiyA ( hai ) (tathA) jo (adhyAtma) ko sunakara ( usameM ) zraddhA karatA hai, ( vaha) sAvadha (pApa - yukta) pravRtti se rahita tapasvI ( saMyama meM) sAmathyaM prApta karake (karma) - raja ko naSTa kara detA hai / 18. sIdhe manuSya kI zuddhi ( hotI hai ) / zuddha (vyakti) meM dharmaM ( zrAdhyAtma) ThahatA hai / (prora) (vaha) ghI se bhigoI gaI agni kI taraha parama divyatA prApta karatA hai / 19. ( milA humrA yaha) jIvana aparimArjita (pAzavika vRttiyoM sahita ) ( hai ) | ( ataH jIvana ke parimArjana ke lie) pramAda mata karo, kyoMki bur3hApe ke samIpa meM lAe hue (vyakti) kA (koI ) sahArA nahIM ( hai ) / pramAdI jana, hiMsaka (aura) niyama - rahita (vyakti) kisakA (sahArA) leMge ? isa prakAra tuma samajho / 20. jo manuSya kubuddhi ko grahaNa karake pApa karmoM dvArA dhana ko svIkAra karate haiM, (tuma) ( isa prakAra ) pravartita manuSyoM ko dekhoM, ve (dhana ko chor3akara vaira se baMdhe hue naraka ko prApta karate haiM / cayanikA [ 9
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 teNe jahA saMdhimuhe gahIe sakammuNA kaccA pAvakArI / evaM payA! pecca ihaM ca loe kaDAga kammANa na mokkha atyi // 22 saMsAramAvanna parassa aTThA sAhAraNaM jaM ca pharei kammaM / kammassa te tassa u veyakAle . na davA baMcavayaM urvati // 23 vittaNa tAraNaM na lame pamatte imammi loe aduvA paratmA / dIvappaNa? va araNaMtamohe nepAuyaM damadaTaThameva / / 24 sutsu yAvI paDibuddhajIvI na vosase paMDiya mAsupanne ghorA muhattA pravalaM saroraM bhAraMpatI va crsppmtto|| 10 ] uttarAdhyayana
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. jaise seMdha dvAra para pakar3A gayA durAcArI cora svakarma se (hI) chedA jAtA hai, isI prakAra he manuSyaM ] (tU) isa loka meM aura paraloka meM (apane duSkarma se hI chedA jAyegA), cUMki loka meM kie hue duSkarmoM ke phala se chuTakArA nahIM hotA hai| 22. saMsAra ko prApta (vyakti) dUsare (riztedAroM) ke prAyojana se jisa bhI laukika karma ko karatA hai, usa karma ke (phala) -bhoga kA meM ve hI riztedAra riztedArI svIkAra nahIM karate haiN| 23. pramAdI (mUrchA-yukta manuSya) dhana se isa loka meM apavA paraloka meM zaraNa prApta nahIM karatA hai / (vaha) ananta mUrchA ke kAraNa (zAnti kI ora) le jAne vAle (mArga) ko dekhakara (bho) nahIM dekhakara hI (calatA hai), jaise bujhe hae dIpaka ke hone para (koI aMdhakAra meM calatA ho)| 24. kuzala-buddhi vidvAna tathA jAgA huA (AdhyAtmika) (jIvana) jInevAlA (vyakti)- soe humoM (adhyAtma ko bhUle hue vyaktiyoM) para bharosA na kareM, samaya ke kSaNa nirdayI (hote haiM), zarIra nivaMla (hai), (ataH) (tU mapramAdI (jAgata) bhAraNDa pakSI kI taraha vicaraNa kr| ___ 1. vaha cheda jo cora dIvAra tor3akara banAnaM hai| cayanikA [ 11
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 sa putvamevaM na labhejja pacchA esovamA sAsayavAiyAraNaM / visIyaI siDhile Aummi phAlovaNIe sarIrassa bhee / 26 jahA sAgaDio jANaM samaM heccA mahApahaM / visamaM maggamoiNNo akkhe bhagammi soyaI // 27 evaM dhamma viukkAma ahamma paDijjiyA / vAle maccamuhaM patte prakkhe bhagge va soyaI // 28 tao se maraNaMtammi bAle saMtasaI bhayA / akAmamaraNaM marai dhutte vA kaliNA mie / 29 jAvaMta'vijjApurisA save te dukkhasabhavA / luppaMti bahuso mUDhA saMsArammi araNaMtae // 12 ] uttarAdhyayana
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. (jo) prArabha meM hI (apramatta) nahIM (hotA hai), vaha vAda meM (apramatta avasthA ko) prApta kara legA, yaha vicAra zAzvatavAdiyoM (amaratAvAdiyoM) kA (hai)| (esA vyakti) prAyu ke zithila hone para, mRtyu ke samIpa meM lAyA huA hone para (tathA) zarIra ke viyojana ke (avasara) para kheda karatA hai| 26. jaise (koI) gAr3IvAna jAnatA huA (bhI) upayukta mukhya sar3aka ko chor3akara Ubar3a-khAbar3a mArga para (di) utaga (humA) (), (to) (vaha) dhurI ke khaNDita hone para zAka karatA hai: 27. isI taraha dharma ko choDakara, adharma ko agIkAra karake, mRtyu ke mukha meM gayA huyA mUr3ha (manuSya) zoka karatA hai, jaise dhurI ke khaNDita hone para (gADIvAna goka karatA hai) 28. jaise ki eka pAsa meM (hI) mAta diyA humA jupArI bhaya meM atyanta kAMpatA hai, vaise hI) vaha mUr3ha (manuSya) vAda meM maraNa kI nikaTatA meM (bhaya se atyanta kAMpatA hai) aura (vaha) prakAma (mUchita) maraNa (kI avasthA) meM (hI) maratA 29. jitane (bhI) ajJAnI manuSya (hai), va sabhI duHkhAM ke mAna (hai) / (aura) (ve) mUr3ha bAra-bAra annata saMsAra meM dukA kie jAte hai| cayanikA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ajjhatyaM satyamo savva dissa pANe piyAyae / na haraNe pANiNo pAraNe bhayaHverAmo uvarae / 31 je kei sarIre sattA vanne ya savaso / maNasA kAya-vapakeNaM sanve te dukkhasaMbhavA // 32 bhogAmisadosavisaNe hiyanissesavuddhivoccatthe / bAle ya maMdie mUDhe vajjhaI macchiyA va khelammi // 33 pAraNe ya nAivAejjA se samie tti vuccaI tAI / tamo se pAvagaM kammaM nijjAi udagaM va thalAyo / 34 kasiNaM pi jo imaM loyaM paDipunnaM dalejja ekkassa / teNAvi se Na satusse ii duppUrae ime AyA // 14 ] uttarAdhyayana
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30. pUrNataH pratyeka jIva ko jAnakara (vyakti usake) prANoM ko (apane samAna) priya rUpa meM grahaNa kre| (vaha) bhaya (aura) vaira se virata (ho) (tathA) jIvoM ke prANoM kA ghAta na kre| 31. jo koI mana se, vacana se (tathA) kAya se zarIra meM, koti meM aura rUpa meM pUrNataH Asakta (hote haiM), ve samasta duHkhoM ke srota (haiN)| 32. prajJAnI, manda aura mUr3ha (vyakti) (jo) bhoga ko lAlasA ke dopa meM DUbA humA (ha), (jisakI) (sva-para) kalyANa tathA mamyudaya meM viparIta buddhi (hai), (vaha) azubha karmoM ke dvArA) bAMdhA jAtA hai, jaisa kapha ke dvArA makkhI (vAMdhI jAtI hai| 33. (jo) prAdhiyoM ko vilkula nahIM mAratA hai, vaha (prANiyoM) (kA) rakSaka (hotA hai|| isa prakAra (vaha) samyak pravRttivAlA kahA jAtA hai| usa kAraNa (samyak pravRtti ke kAraNa) usake azubha-karma vidA ho jAte haiM, jaise ki sUkhI jamIna se pAnI (vidA ho jAtA hai| 34. jo (koI) isa sakala loka ko kisI ke lie pUrNarUpa se de mI de, (to) vaha usake dvArA bhI tRpta nahIM hogaa| isa prakAra yaha ganupya kaThinAI se tRpta honevAlA (hotA hai|| panikA [ 15
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 35 jahA lAbho tahA lobho lAbhA lobho pavaDaDhaI domAsakayaM kajjaM koDIe vi na niTTiyaM // 36 jo sahassaM sahassAraNaM saMgAme dujjae ni evaM jijja appAraNaM esa se paramo jao 38 suvaNNa-ruppassa u pavvayA bhave siyA hu kelAsasamA asakhayA 1 narassa luddhassa na tehiM kiMci icchA hu AgAsasamA arAMtiyA || 37 appANameva jujjhAhi ki te jujbheNa bajjhapro 1 prappANameva appA jar3attA suhamehae || 39 dumapattae paMDuyae jahA nivaDai rAigaNANa accae 1 jIviya eva maNa pANa samayaM goyama ! mA pamAyae 16 1 / // // uttarAdhyayana
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. jaise lAbha hotA jAtA hai), vaise hI lobha (hotA jAtA hai / lAbha ke kAraNa lobha bar3hatA hai| do mAzA (sone) se kiyA gayA kArya karor3a (mAzA sone) se bhI niSpanna nahIM (hotA hai)| 36. jo (vyakti) kaThinAI se jIte jAnevAle saMgrAma meM hajAroM ke dvArA hajAroM ko jIte (aura) (jo) eka sva ko jote (ina donoM meM) usakI yaha (sva para jIta) parama vijaya hai)| 37. (tU) apane meM (aMtaraMga rAga-dveSa se) ho yuddha kara, (jagata meM) bahiraMga (vyaktiyoM) se yuddha karane se tere lie kyA lAbha ? (saca yaha hai ki) apane meM hI apane (rAga-dveSa) ko jIta kara sukha bar3hatA hai| 38. lobhI manuSya ke lie kadAcit kailAza (parvata) ke samAna sone-cAMdI ke asaMkhya parvata bhI ho jAeM, kintu unake dvArA (usakI) kucha (bhI) (tRpti) nahIM (hotI hai), kyoMki icchA AkAza ke samAna antarahita (hotI hai)| 39. jaise per3a kA pIlA pattA rAtri ko sakhyAoM arthAt rAtriyoM ke bIta jAne para nIce gira jAtA hai, isI prakAra manuSyoM kA jIvana (bhI samApta ho jAtA hai) / (prataH) he gautama ! avasara ko (samajha) (mora) (tU) pramAda mata kara / cayanikA [ 17
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 kuso bhovaM jaha ciTThaha evaM samayaM goyama ! maNyAraNa 41 dullame khalu mANuse bhave cirakAle vi savvapANinaM / gAThA ya vivAga kammukho samayaM goyama ! mA pamAyae // bhosabie saMgamAra e bobiyaM mA pamAyae // 1 42 parijUradda te sarIrayaM kesA paMDurayA bhavaMti te se savvabale ya hAyaI samayaM goyama ! mA pamAyae 18 ] #1 43 vocchiva siNehamapparaNo kumuyaM sAraiyaM va pAliya 1 se samvasiNehavajjie samayaM goyama ! mA pamAyae // 1 44 buddhe parinimbue care gAma gae nagare va saMjae saMtimaggaM ca vahae samayaM goyama ! mA pamAyae // uttarAdhyayana
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40. jaise kuzaghAsa ke patte ke teja kinAre para laTakatA huA mosa-bindu thor3I (dera taka) ThaharatA hai, isI prakAra manuSya kA jIvana (thor3I dera taka rahatA hai) / (prataH) he gautama ! avasara ko (samajha) aura (tU) pramAda mata kara / 41. vAstava meM saba prANiyoM ke lie manuSya-saMbaMdhI janma bahuta samaya pazcAt bhI durlabha (hai), aura karma ke pariNAma balavAn (hote haiN)| (mataH) he gautama ! avasara ko (samajha) (aura) tU pramAda mata kr| 42. terA zarIra kSINa ho rahA hai| tere bAla sapheda ho rahe haiN| aura (terA) pratyeka bala kSINa kiyA jAtA hai (ataH) he gautama ! avasara ko (samajha) (aura) (tU) pramAda mata kara / 43. svayaM kI Asakti ko (tU) chor3a, jaise ki zaratkAlIna lAla kamala pAnI ko (chor3a detA hai), (aura) (isa taraha se) vaha (lAla kamala) samasta ArdratA (polepana) se. rahita (hotA hai) / (prataH) he gautama ! avasara ko (samajha), (aura) (tU) pramAda mata kr| 44. (tU cAhe) grAma athavA nagara meM sthita (ho), (kintu tU vahA~) saMyata (avasthA meM), jAgRta (dazA meM) (tathA) zAnta (sthiti meM) rh| isake atirikta (tU) zAMti-patha ko puSTa kr| (ataH) he gautama ! avasara ko (samajha), (aura) pramAda mata kr| * cayanikA [ 19
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranigmahe / 45 je yAvi hoi nivvijje paddhe luddhe abhikkhaNaM ullavaI praviNIe abahussue // 46 graha paMcaha ThAhi jehi sikkhA na labbhaI 1 thaMbhA 1 kohAra pamAeNaM 3 rogeNa''lassaela 84-5 // 47 aha ahi ThAraha sikkhAsIle tti vuccaI 1 zrahassire 1 sayA date 2 na ya mammamuyAhare // 1 48 nAsole 4 raga visIle 5 na siyA prailolue 6 akoharaNe 7 saccarae - sikkhAsole tti vuccada // 49 jahA se timiraviddhase uttiTThate divAkare 1 jalate iva teeNaM evaM teeNaM evaM bhavai bahussue // 50 jahA se sAmAiyANaM koTThAgAre surakkhie nArAdhannapaDipunne evaM bhavai bahussue // 20 ] uttarAdhyayana
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45. jo (vyakti) mUkha, abhimAnI, indriya-saMyama-rahita tathA lobhI hotA hai, (jo) bAraMbAra apa zabda bolatA hai, (jo) avinIta (hai), (vaha) a-vidvAna (hotA hai) / 46. acchA to, jina (ina) pAMca kAraNoM se zikSA prApta nahIM kI jAtI hai : ahaMkAra se, krodha se, pramAda se, roga se tathA Alasya se| 47. aura isa prakAra mATha kAraNoM (bAtoM) se (vyakti) jJAna kA abhyAsI kahA jAtA hai : 1) (jo) haMsI karanevAlA nahIM hai 2) (jo) indriyoM ko vaMza meM karanevAlA (hai) 3) (jo) (kiso ko) durvalatA ko nahIM kahatA hai| 48. (jo) caritra-hIna nahIM (hai), (jo) vyabhicArI nahIM (hai), (jo) prati rasa-lolupa nahIM (hai), (jo) akrodhI (hai), (tathA) (no) satya meM saMlagna (hai)-isa vivaraNavAlA(vaha vyakti)jJAna kA abhyAsI kahA jAtA hai| 49. jaise aMdhakAra ko samApta karanevAlA udita hotA huA sUrya mAno tejasvitA se camakatA huA (dikhAI detA hai), isI prakAra vidvAna (jJAna kI tejasvitA se camakatA humA) hotA hai| 50. jaMsa sAmAnita (samUha se saMbaMdha rakhanevAloM kA) kA bhaNDAra surakSita (aura) taraha-taraha ke anAjoM se bharA humA (hotA hai), isI prakAra vidvAna (taraha-taraha ke jJAna se bharA humA) hotA hai| cayanikA [ 21
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 mahA se sayaMbhuramane urahI prAsamorae / nAsArayaNaparipuNe evaM bhavai bahassue // 52 iha jIvie rAya ! prasAsayammi pariNayaM tu punnAI bhakubvamANo / se soyaI mancamuhovaraNoe dhamma prakAmaNa parammi loe / 53 baheha soho va miyaM gahAya mambU naraM nei hu maMtakAle / na tassa mAyA va piyA va bhAyA kAlammi tammaMsahArA bhavaMti // 54 na tassa dukkhaM vibhayaMti nAyamo na mitavaggA na suyA na baMSavA / ego sayaM paccanuhoI dukkhaM . katAramevA manujAi kammaM // 55 becA dupayaM ca cauppayaM ca khetaM gihaM SaNa pannaM ca savvaM / sakammavihamo avaso payAi paraM baMbha suMbara pAvagaM vA // 22 ] uttarAdhyayana
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51. jaise svayaM bhUramaNa ( nAmaka ) samudra taraha-taraha ke ratnoM se bharA huA (hotA hai), (aura) (usakA ) jala ( bhI ) akSaya (hotA hai), isI prakAra vidvAna (taraha taraha ke jJAna - ratnoM se bharA humA) hotA hai (tathA) ( usakA jJAna bhI akSaya hotA hai) / 52. he rAjA ! (jo ) isa anitya jIvana meM atizayarUpa se zubha kAryoM ko na karatA huA ( jItA hai), vaha mRtyu ke mukha meM le jAe jAne para (isI jIvana meM zoka karatA hai (aura) (yahA~ kimI bho) zubha kArya ko na karake paraloka meM ( bhI ) (zoka karatA hai) / 53. jaise yahA~ siMha hiraNa ko pakar3a kara le jAtA hai, (vaise hI) mRtyu antima samaya meM manuSya ko nissaMdeha le jAtI hai / usake mAtA aura pitA aura bhAI usa mRtyu ke samaya meM bhAgIdAra nahIM hote haiM / 54. usake (vyakti ke) duHkha ko sagotrI (jana) nahIM bA~Tate haiM, na mitra-varga, suta (aura) na baMghu (bAMTate haiM) / ( vaha) svayaM akelA (hI) duHkha kA anubhava karatA hai / (ThIka hI hai) karma kartA kA hI anusaraNa karatA hai / 55. vyakti dvipada dhIra catuSpada ko, kheta, ghara, dhana-dhAnya aura sabhI ko chor3akara karmoM sahita prakelA zakti-hIna (banA humA) aniSTakara athavA iSTakara dUsare janma ko prasthAna karatA hai / cayanikA [ 23 *
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 moi kAlo turaMti rAino na yAvi bhogA purisANa nicA / uvecca bhogA purisaM cayaMti dumaM nahA soraNaphalaM va parasI / / 57 saragamesasoksA bahakAladuskhA pakAmadukkhA manikAmasokkhA / saMsAramokkhassa vipAkhabhUyA sAraNI praNatpAraNa u. kAmabhogA // 58 parivyayaMte aniyattakAme maho ya rAmo paritappamANe / aNNappamatte paNamesamAraNe pappoti mancuM purise jaraM ca // 59 imaMca me masmi imaM ca natpi imaM ca me kicca imaM prakiccaM / taM evamevaM lAlappamAraNaM harA haraMti tti kahaM pamAmo? // 60 mA mA bagghA rayaNI na sA pariniyataI / prayammaM kuraNamAraNassa praphalA aMti rAimo // 24 ] uttarAdhyayana
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56. samaya vyatIta hotA hai, rAtriyA~ vega se jAtI haiM, aura manuSyoM ke bhoga bhI nitya nahIM haiM / bhoga manuSyoM ko prApta karake (unako tyAga dete haiM, jaise pakSI phala-rahita vRkSa ko (tyAga dete haiM) / 57. indriya-bhoga nizcaya hI anarthoM ko khAna (hote haiM), kSaNa bhara ke lie sukhamaya (tathA) bahuta samaya ke lie duHkhamaya (hote haiM), prati duHkhamaya (tathA) alpa sukhamaya (hote haiM) (ve) saMsAra (sukha) aura mokSa - (sukha) (dono) ke virodhI bane hue ( haiM ) / - 58. ( jisakI ) icchA vidA nahIM huI ( hai ), ( aisA ) (manuSya) (janma-janmoM meM ) paribhramaNa karatA huA (tathA) dina meM aura rAta meM duHkhI hotA huA ( rahatA hai) / (kheda hai ki ) dUsaroM ke lie mUrcchA-yukta (manuSya) ghana kI khoja karatA huA (hI) vuDhApe aura mRtyu ko prApta karatA hai / 59. yaha (vastu) merI hai aura yaha (vastu) merI nahIM ( hai ), yaha mere dvArA karane yogya ( hai ) aura yaha (mere dvArA) karane yogya nahIM (hai), isa prakAra hI bAraMbAra bolate hue usa (vyakti) ko kAla le jAtA hai, ata: kaise pramAda (kiyA jAe ) ? 60. jo-jo rAta vItatI hai, vaha vApisa nahIM bhAtI hai| praghamaM karate hue (vyakti) kI rAtriyA~ vyartha hotI haiM / cayanikA [ 25
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 mA jA vaccai rayaNo na sA paDiniyattaI / dhammaM ca kuraNamAraNassa saphalA jaMti rAino // 62 jassa'sthi maccuraNA sakkhaM jassa ca'tyi palAyaNaM jo jAraNai na marissAmi so hu kale sue siyA / / 63 sanvaM jagaM jai tuhaM savvaM vA vi ghaNaM bhave / savvaM pi te apajjattaM neva tAraNAe taM tava // 64 marihisi rAyaM ! jayA tayA vA - . maNogme kAmaguNe pahAya / ekko hu dhammo naradeva ! tANaM na vijjae annamiheha kiMci // 65 davaggiNA jahA'ranne DajjhamANesu jaMtusu / anne sattA pamoyaMti rAga-dosavasaM gayA / 66 evameva vayaM mUDhA kAmabhogesu mucchiyA / DajjhamANaM na bujjhAmo rAga-dosariMgaNA jayaM / / 26 1 uttarAdhyayana
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61. jo jo rAta bItatI hai, vaha vApisa nahIM prAtI hai| dharma karate hue (vyakti) kI hI rAtriyA~ saphala hotI haiM / 62. jisakI mRtyu ke sAtha mitratA hai, jisake lie ( mRtyu se ) bhAganA sabhava (hai), jo jAnatA hai 'maiM nahIM marUMgA' vaha hI mAzA karatA hai ( ki) AnevAlA kala hai / 63. yadi sArA jagata tumhArA ho jAe athavA sArA dhana bho (tumhArA ) (ho jAe), to bhI ( vaha) saba tumhAre lie aparyApta ( hai ) | ( yAda rakho ) vaha tumhAre sahAre ke lie kabhI (upayukta) nahIM ( hai ) / 64. he rAjA ! (tU) sundara viSayoM ko chor3akara kisI bhI samaya nissaMdeha maregA / he naradeva ! (tU samajha ki) eka dharma hI zaraNa ( hai ) / yahA~ isa loka meM kucha dUsarI (vastu ) ( zaraNa) nahI hotI hai / " 65. jaise jaMgala meM davAgni dvArA jantuoM ke jalAe jAte hue hone para dUsare (ve) jIva (jI) rAga-dvepa kI adhInatA ko prApta (haiM) prasanna hote haiM (aura yaha samajha nahIM pAte ki davAgni unako bhI jalA degI) / 1 66. vilkula aise hI hama mUrkha (manuSya) viSaya bhogoM meM mUcchita hokara rAga-dva eSarUpI agni ke dvArA jalAe jAte hue jagat ko nahIM samajha pAte haiM / cayanikA L 27
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 bhoge bhocyA vamitA ya lahasUyavihAriNo / grAmoyamAraNA gacchati diyA kAmakamA iva // 68 lAbhAlAbhe suhe dukkhe jovie maraNe tahA / samo nivA-pasaMsAsu tahA mAraNAyamANamo // . vujjhamAraNAraNa pANiNaM / dhammo dovo paTTA ya gaI saraNamuttamaM // 69 barA - mararaNavegeNaM 70 sarIramAha nAva tti jovo buccai nAvino / saMsAro praNavo vRtto jaM taraMti mahesiNo // 71 uvalevo hoi bhogesu, prabhogI novalippaI / bhogI bhamai saMsAre, prabhogI vippamuccaI | 72 ullo sukko ya do chUDhA golayA maTTiyAmayA / bo vi zrAvaDiyA kuDDu jo ullo sottha laggaI // : 73 : evaM laggaMti dummehA je narA kAmalAlasA 1 virattA u na laggaMti jahA se sukkagolae // 28 } uttarAdhyayana
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ P 67. (jo vyakti) bhogoM ko bhoga kara aura (unheM chor3a kara halake hue vihAra karanevAle ( hai ), ( ve) prasanna hote hue gamana karate haiM, jaise ki pakSI icchA krama (svatantratA) ke kAraNa (gamana karate haiM) / 68. (anAsakta vyakti) lAbha-hAni, sukha-duHkha tathA jIvana maraNa meM, nindA - prazaMsA tathA mAna-apamAna meM taTastha (hotA hai) / 69. jarA-maraNa ke pravAha ke dvArA bahA kara lie jAte hue prANiyoM ke lie dharma (adhyAtma) TApU (Azraya gRha ) ( hai ) sahArA ( hai ) rakSA-sthala ( hai ) tathA uttama zaraNa (hai) / 70. cUMki zarIra ko nAva kahA, (isalie ) jIva nAvika kahA jAtA hai / saMsAra samudra kahA gayA ( hai ), jisako zreSTha kI khoja karane vAle (manuSya) pAra kara jAte haiM / 71 bhogoM ke kAraNa karma-bandha hotA hai / avilAsI (karmoM ke * dvArA) malina nahIM kiyA jAtA hai| vilAsI (karmoM ke kAraNa) saMsAra meM bhaTakatA hai| avilAsI ( malinatA se) chuTakArA pA jAtA hai / 72. gIlA aura sUkhA, do miTTImaya gole pheMke ge| donoM hI dIvAra para par3e, (kintu ) jo gIlA ( thA), vaha yahA~ para ( divAra para cipakA / 73. isI prakAra jo manuSya durbuddhi ( haiM ), ( aura viSayoM se pratyanta lAlAyita (hote haiM), (ve) (viSayoM se) cipaTa jAte haiM, kintu jo virakta (haiM), (ve) (viSayoM se) nahIM cipakate haiM, jaise vaha sUkhA golA ( divAra se nahIM cipakatA hai) / cayanikA [ 29
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 khalukA vArisA nomA dussIsA viha tArisA / joyA dhammajAmi bhajati pimbasA // 75 sAmAieNe bhaMte ! jove ki jaNayaha? sAmAieNa sAvajja jogvirjnnyh| 76 pAyanchittakaraNeNaM bhaMta ! jIve ki jaraNyai ? pAryAccha takaraNeNaM pAyakammavisohi jaNayai, niraiyAre yAvi bhavai / sammaM ca paM pAyacchittaM parivajjamANe maggaM ca magaphalaM ca visohei, mAyAraM ca mAyAraphalaM ca pArAhei / 77 khamAvaraNayAe NaM bhaMte ! jove ki jaragayai ? khamAvaNyAe naM palhAyaraNabhAvaM jaraNyai / palhAyaraNabhAvamuvagae ya savyapANa -bhUya-jIva-sattesu metIbhAvaM uppAei / mettIbhAvAmuvagae yAvi jIve bhAvavisohi kAraNa nimbhae bhavai / 78 pammakahAe NaM bhaMte ! jIye kiM maraNayai ? ghammakahAe NaM pavayaNaM pabhAveha, pavayaNapabhASae NaM jove bhAgamesassabhahattAe kammaM nibNdh| 30 ] uttarAdhyayana
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaise jote jAne yogya ujjar3a baila (vAhana ko) (tor3a dete haiM,) vaise hI dharmarUpI yAna meM jote hue prAtma-saMyama meM durbala tathA pravinIta ziSya bhI nissaMdeha (dharma-yAna ko) chinna-bhinna kara dete haiN| 75. he pUjya! sAmAyika se jIva (manuSya) kyA utpanna karatA hai? sAmAyika se (jIva) azubha pravRtti se nivRtti utpanna karatA hai| 76. he pUjya! prAyazcita karane se jIva (manuSya) kyA utpanna karatA hai ? prAyazcita karane se jIva azubha karmoM kI zuddhi ko utpanna karatA hai aura (vaha) (mAcaraNa meM) nirdoSa rahatA hai| aura zuddhipUrvaka prAyazcita ko aMgokAra karatA huprA (vaha) sAdhana aura mAghana ke phala ko nirmala banAtA hai tathA caritra aura caritra ke phala ko ArAdhanA karatA hai| 77. he pUjya! khamAne (kSamA mAMgane) me manuSya kyA utpanna karatA hai ? khamAne se (vaha) AnandadAyaka bhAva utpanna karatA hai| aura AnandadAyaka bhAva ko pahu~cA humA (manuSya) saba prANiyoM, jantuoM, jIvoM (aura) prANavAnoM ke prati maMtrI-bhAva utpanna karatA hai / aura maitrI-bhAva ko pahuMcA huA manuSya bhAvoM ko zuddhi karake nirbhaya ho jAtA hai| he pUjya! dharma-kathA se manuSya kyA utpanna karatA hai ? dharma-kathA se (vaha) pravacana (adhyAtma) ko gauravita (prabhAvayukta) karatA hai, (tathA) pravacana (adhyAtma) ko prabhAva-yukta karane se manuSya niHsvArtha kalyANa ke lie karmoM kA upArjana karatA hai| cayanikA [ 31
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 suyassa mArAharaNayAe NaM bhaMte ! jove ki jaNayaha? suyassa pArAharaNayAe annANaM khaveda, na ya saMkilissai / 80 egaggamaNasannivesaNayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayaha ? egaggamaNasannivesaNyAe raNaM cittanirohaM kare / 81 appaDibaddhayAe NaM bhaMte ! jove ki jaNayai ? appaDiyaddhayAe gaM nissaMgataM jnnyi| nissaMgatteNaM jIve ege egaggacitte diyA vA rAmro vA asajjamAraNe appaDivaddha yAvi vihrh| 82 voyarAgayAe NaM bhaMte ! jove ki jayai ? bIyarAgagayAe NaM nehANubaMdhaNANi taNhANubaMdhaNANi ya vocchidai, magunnesu saha-pharisa-rasa-hava-gadhesu ceva virajjai / 83 prajjavayAe NaM bhaMte ! jove ki jaNayai ? prajjavayAe NaM kAunjuyayaM bhAvujjuyayaM bhAsujjuyayaM pravisaMvAyaNaM jaNayai / pravisaMvAyaNa-saMpannayAe NaM jIve dhammassa mArAhae bhavai / 32. ] uttarAdhyayana
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79. he pUjya ! jJAna kI ArAdhanA se manuSya kyA utpanna karatA hai ? (vaha) jJAna kI ArAdhanA se (apane tathA dUsaroM ke) ajJAna ko dUra haTAtA hai aura kabhI duHkhI nahIM hotA hai / 80. he pUjya! eka lakSya para mana ko ThaharAne se manuSya kyA utpanna karatA hai ? eka lakSya para mana ko ThaharAne se (vaha) citta kA nirodha (niyaMtraNa) karatA hai| 81. he pUjya ! anAsakti se manuSya kyA utpanna karatA hai ? anAsakti se (vaha) (apane meM) niliptatA utpanna karatA hai / niliptatA se manuSya (dUsare kI) sahAyatA (kI AvazyakatA se) rahita (tathA) dina meM aura rAta meM ekAgra citta (vAlA) (hotA hai)| aura (vastuoM meM) Asakti na karatA huA (vaha) na baMdhA huA (svatantra) (hI) vihAra karatA hai| 82. he pUjya ! votarAgatA se manuSya kyA utpanna karatA hai ? (vaha) vItarAgatA se rAga-saMvadhoM ko tathA tRpNA-bandhanoM ko . tor3a detA hai| (aura) manohara zabda, sparza, rasa, rUpa (tathA) * gandha se bhI nilipta ho jAtA hai| 83. he pUjya ! ArjavatA (niSkapaTatA) se manuSya kyA utpanna karatA hai ? ArjavatA se (vaha) kAyA kI saralatA, mana kA kharApana, bhASA kI mRdutA (aura) (vyavahAra meM) adhUrtatA ko utpanna karatA hai| adhUrtatA kI prApti se jIva dharma (naitikatA) kA sAdhaka hotA hai / cayanikA [ 33
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 jahA mahAtalAgassa sannirakhe jalAgame / ussicaNAe tavaraNAe kameNaM sosaNA bhave // 85 evaM tu saMjayassAvi pAvaphammanirAsave / bhavaphoDIsaMciyaM phammaM tavasA nijjarijjaI / / 86 nANassa samvassa pagAsaNAe annANa-mohassa vivajjaNAe / rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM egaMtasokkhaM samuvei mokkhaM // 87 tassesa maggo guru-viddhasevA vivajjaNA bAlajaNassa dUrA / sajjhAyaegaMtanisevaNA ya suttatthasaMcitaNyA dhitI ya // 88 rAgo ya doso vi ya kammavIyaM kammaM ca mohappabhavaM vadati / kamma ca jAI-maraNassa mUlaM dukkhaM ca jAI-maraNaM vayaMti // 343 uttarAdhyayana
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84. yadi bar3e tAlAba meM jala kA AnA pUrNarUpa se roka diyA / gayA (hai), (to) (jala)- khIMcane ke dvArA (tathA) (sUrya kI) garmI ke dvArA (jala kA) sUkhanA dhIre-dhIre ho jAtA hai| 85. isa prakAra hI saMyata (manuSya) meM azubha karmoM kA prAgamana nahIM hone ke kAraNa karor3oM bhavoM ke saMcita karma tapa ke dvArA naSTa kara die jAte haiN| 86. sampUrNa jJAna ke prakaTIkaraNa se, prajJAna aura mUrchA ke vahiSkaraNa se (tathA) rAga-dveSa ke vinAza se (manuSya) acala sukha (tathA) svatantratA ko prApta karatA hai| 87. guru aura vidvAn kI sevA, ajJAnI manuSya kA dUra se hI tyAga, svAdhyAya, ekAnta meM (bhIr3a se dUra) vasanA, sUtra (AdhyAtmika vacana) (aura) (usake) artha kA cintana tathA dharya-yaha usakA (AdhyAtmikatA kA) patha (hai) / 88. (sabhI ahaMt) kahate haiM (ki) karma kA bIja (kAraNa) rAga aura dveSa (hai)| aura (ve hI saMkSepa meM puna: kahate haiM ki) karma mUrchA se utpanna (hotA hai)| (punaH) (ve) kahate haiM (ki) karma hI janma-maraNa kA mUla (hai) (tathA) janma-maraNa hI duHkha (hai)| cayanikA [ 35
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 dukkhaM hayaM jassa na hoi moho moho ho jassa na hoi taNhA / taNhA yA jassa na hoi loho loho ho jassa na kiMcaraNAI // 90 vivittasejjAsaragatiyANaM promAsaNANaM vaMmiiMdiyANaM / na rAgasattU gharisei cittaM parAipro vAhirivosahehi // 91 kAmANugiddhippabhavaM kha dukkhaM savvassa logassa sadevagassa / jaM kAiyaM mArasiyaM ca kiMci tassaMtagaM gacchada vIyarAgo // 92 jahA va kiMpAgaphalA maNoramA raseNa vaNNeNa ya bhujjamANA / te khuddae jIvie paccamANA eprovamA kAmaguNA vivAge // 36 ] uttarAdhyayana
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89. jisake (mana meM) mUrchA nahIM hai, (usake dvArA) duHkha dUra kiyA gayA (hai), jisake (mana meM) tRSNA nahIM hai, (usake dvArA) mUrchA dUra ko gaI (hai), jisake (mana maiM) loma nahIM hai. (usake dvArA) tRSNA dUra kI gaI hai), (tayA) jisake (mana meM) (koI) vastu nahIM hai, (usake dvArA) loma dUra kiyA gayA (hai)| 90. viveka-yukta sone (aura) baiThane meM niyaMtrita (vyaktiyoM) ke citta para, nyUna bhojana karanevAloM ke (citta para) (tathA) jitendriyoM ke (citta para) AsaktirUpI zatru prAkramaNa nahIM karate haiM, jaise auSadhiyoM dvArA parAjita rogarUpI zatru (zarIra para prAkramaNa nahIM karate haiM) / 91. deva (samUha) sahita samasta manuSya (jAti) kA jo kucha bhI kAyika aura mAnasika duHkha (he), (vaha) viSayoM meM atyanta Asakti se utpanna (hotA) hai| usa (duHkha) kI samApti para vItarAga pahuMca jAtA hai| 92. jaise kiMpAka (prANa-nAzaka vRkSa) ke phala khAe jAte hue (to) rasa aura varNa meM manohara hote haiM, (kintu) pacAe jAte hue ve (phala) laghu jIvana ko (hI) (samApta kara dete haiM), (vaise hI) indriya-viSaya pariNAma meM isase (kiMpAkaphala se) milate:julate (hote hai)| cayanikA [ 37
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 93 cakkhussa s taM dosa samo u jo tesu sa rUvaM gahaNaM vayaMti tu rAmaheuM 94 rUvesu jo gehimuveda pAvai se kAliyaM rAgAure se jaha prAlogalole F 96 evidiyatthA dukkhassa heDaM 38 ] maNannamAha / zramaNannamAhu voyarAgo // samuveda 95 bhAve viratto maNuzro visogo eela na jaleNa 97 na s je tappadosI so tesu mohA tibvaM viNAsaM / thA payaMge ma // lippaI bhavamajbhe vi saMto dukkhodhaparaMpareNa / vA puklariNopalA || ya maraNassa pratyA manuyassa rAgiyo / te caiva thovaM pi kayAi dukkhaM na vIrAgasa kareMti kici // kAmabhogA samayaM yAvi bhogA vigaI urveti uyati / ya pariggahI ya vigahUM uveti // uttarAdhyayana
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 93. (unhoMne) kahA (ki) (jo) rUpa (hai| (usakA) jJAna cakSu indriya dvArA (hotA hai) / (sAmAnya rUpa se) (unhoMne) manohara (rUpa) ko rAga kA nimitta kahA (tathA) amanohara (rUpa) ko dveSa kA nimitta kahA, kintu jo una meM taTastha (hotA hai) vaha vItarAga (kahA.gayA hai)| 94. jo rUpoM meM tIvra Asakti ko prApta karatA hai, vaha asAmayika vinAza ko pAtA hai| jaise rUpa se prabhAvita tathA prakAza meM Asakta vaha pataMgA (asAmayika) mRtyu ko prApta karatA hai| 95. vastu-jagat se virakta manuSya duHkha rahita (hotA hai), saMsAra ke madhya meM vidyamAna bhI (vaha) duHkha-samUha kI isa avicchinna dhArA se malina nahIM kiyA jAtA hai, jaise ki kamalinI kA pattA jala se (malina nahIM kiyA jAtA hai)| 96. vAstava meM indriyoM ke vipaya aura mana ke viSaya Asakta manuSya ke lie duHkha kA kAraNa (hote haiN)| ve (viphya) bho kabhI vItarAga ke lie kucha thor3e se bhI duHkha ko utpanna nahIM karate haiN| 97. (vyakti) viSayoM ke kAraNa na avikAra (avasthA) ko prApta karate haiM aura na viSayoM ke kAraNa vikAra ko prApta karate haiM / jo unameM dveSI aura rAgI (hotA hai), vaha unameM mUrchA ke kAraNa (hI) vikAra ko prApta karatA hai| cayanikA [ 39
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 virajjamArapassa ya iMdiyatthA saddAiyA tAvaiyappayArA / na tassa savye vi maNannayaM vA nivvattayaMtI pramaNa nnayaM vA // 99 siddhAraNa namo kiccA sajayAraNaM ca bhAvo / pratthadhammagaI taccaM praNa saTui suha me // 100 pabhUyarayaNo rAyA vihArajattaM nijjAno semino magahAhivo / maMDikucchisi cehae / / 101 nANAduma - layAiNNaM nANAkusumasaMchannaM ujjANaM nAraNApakkhiniseviyaM / naMdaNIvamaM // 102 tattha nisannaM so pAsaI sAI saMjayaM susamAhiyaM / rukkhamUlammi sukumAlaM suhoiyaM // 40 ] uttarAdhyayana
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98. zabda Adi saba hI indriya-viSaya ( haiM ) aura (unake) utane ( hI ) prakAra ( haiM ) | ( kintu ) nirlipta hote hue usa (manuSya) ke lie (ve viSaya) (mana meM) manojJatA ( AkarSaNa ) yA pramonazatA ( vikarSaNa) utpanna nahIM karate haiM / 99. siddhoM ko aura sAdhuoM ko bhAvapUrvaka namaskAra karake (maiM) ( jIvana ke ) prayojana (aura) ( usake anurUpa ) AcaraNa ke vAstavika jJAna kA (jo anubhava) mere dvArA (kiyA gayA hai) ( usake ) zikSaNa ko ( pradAna karane ke lie udyata hU~ ) | (tuma saba ) ( usako ) (dhyAnapUrvaka) suno| 100. magadha ke zAsaka, rAjA zreNika (jo ) sampanna ( kahe jAte the) havAkhorI ko nikale (aura) ( ve) maNDikukSo ( nAmake) bagIce meM ( gae) 1 101. ( vaha ) bagIcA taraha-taraha ke vRkSoM aura beloM se bharA huA (thA ), taraha-taraha ke pakSiyoM dvArA upabhoga kiyA huA (thA), taraha-taraha ke phUloM se pUrNata: DhakA huA (thA) aura indra ke bagIce ke samAna ( thA) / 102. vahA~ unhoMne (rAjA ne) Atma-niyantrita, saundarya - yukta, pUrI taraha se dhyAna meM lIna, per3a ke pAsa baiThe hue tathA (sAMsArika sukhoM ke lie upayukta (umravAle) sAghu ko dekhA /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 tassa ruvaM tu pAsitA rAiNo tammi saMjae / praccaMtaparamo pAsI atulo svavimhaso // 10 maho ! vaSNo maho ! ruvaM maho! prajjassa somayA / maho ! khaMtI maho / muttI maho ! bhoge prasaMgayA / / 105 tassa pAe u vaMdittA kAUNa ya payAhiNaM / nAidUramaNAsanne paMjalI paripucchaI // 106 taruNo si prajjo! pambaimro bhogakAlamli saMjayA / upaTThimo si sAmaNNe eyama8 suNemu tA // 107 praNAho mi mahArAyaM ! nAho majha na vignaI / aNukaMpagaM suhi vA vi kaMco nAbhisamema'haM / / 1108 rAmo so pahasimo rAdhA seNiyo magahAhiyo / evaM te iDhimatassa kahaM nAhI na vijjaI / / 12 ] uttarAdhyayana
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103. aura usake rUpa ko dekhakara rAjA ke (mana meM) usa sAdhu ke saudarya ke prati atyadhika, parama tathA bejor3a Azcarya ghaTita huaa| 104. (parama) Azcarya! (dekho) (sAdhu kA (manohArI) raMga (aura) Azcarya ! (dekho) (sAdhu kA) (AkarSaka) saundarya / (atyadhika) Azcarya ! (dekho) Arya kI saumyatA; (atyanta) pAzcarya ! (dekho) (Arya kA) dhairya; Azcarya ! (dekho) (sAghu kA) saMtoSa (aura) (atulanIya) Azcarya ! (dekho) (sukumAra) (sAdhu kii| bhoga meM anaaskttaa| 105. aura usake caraNoM meM praNAma karake tathA usakI pradakSiNA karake (rAjA zreNika) (usase) na atyadhika dUrI para (aura) na samIpa meM (ThaharA) (aura) (vaha) vinamratA aura sammAna ke sAtha jor3e hue hAtha sahita (rahA) (aura) (usane) pUchA / 106. he Aya ! (Apa) taruNa ho| he saMyata ! (Apa) bhoga (bhogane) ke samaya meM mAdhu bane hue ho| (Azcarya !) (grApa) sAdhupana meM sthira (bhI) ho| to isake prayojana ko (cAhatA hU~ ki) maiM sunuuN| 107. (sAdhu ne kahA) he rAjAdhirAja ! (maiM) anAtha huuN| merA (koI) nAtha nahI hai / kisI anukampA karanevAlA (vyakti) yA mitra ko bhI maiM nahIM jAnatA huuN| 108. taba vaha magadha kA zAsaka, rAjA zreNika ha~sa pdd'aa| (aura bolA) Apa jaise samRddhizAlI ke lie (koI) nAtha kaise nahIM hai ? cayanikA [ 43
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 homi nAhI bhayaMtANaM bhoge muMjAhi saMjayA / mitta-nAIparivaro mANassaM tu sudullahaM // 110 appaNA vi praNAho si seNiyA ! magahAhivA ! / appaNA malAho saMto kasya nAho bhavissasi ? // 111 evaM vRtto nariMdo vayaraNaM asuyapuvvaM so susaMbhaMto suvihimo / sAhuNA vimhayannito / / 112 prassA hatthI maNassA me puraM aMteuraM me / bhumAmi mANuse bhoe prANA issariyaM ca me / / 113 erise __ kahaM praNAhI saMpayaggammi savvakAmasamappie / bhavada mA hu bhaMte ! musaM vae / 114 na tuma bANe maraNAhassa pratyaM potyaM na patpivA ! / mahA praNAho bhavada saNAho vA narAhivA ! // 44 ] uttarAdhyayana
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109. (Apa jaise) pUjyoM ke lie (maiM) nAtha hotA huuN| he saMyata ! mitroM aura svajanoM dvArA ghire hue (rahakara) (Apa) bhogoM ko bhogo, cUki macamuca manuSyatva (manuSya-janma) atyadhika durlabha (hotA hai)| 110. he magadha ke zAsaka ! he zreNika ! (tU) svayaM hI manAya hai| svayaM anAtha hote hue (tU) kisakA nAtha hogA? III. sAdhu ke dvArA (jaba) isa prakAra kahA gayA (taba) pahile / kabhI na sune gae (usake aise) vacana ko (sunakara) Azcarya yukta vaha rAjA (zreNika) atyadhika haDabar3AyA tathA bahuta adhika cakita huaa| 112. mere (adhikAra meM) hAthI, ghoDe (aura) manuSya (haiM), mere (rAjya meM) nagara aura rAjabhavana (hai) / (maiM) manuSyasaMbaMdhI bhogo ko (sukhapUrvaka) bhogatA hU~, prAjJA aura prabhutA merI (hI calatI hai)| 113. vaibhava ke aise Adhikya meM (jahA~) samasta prabhISTa padArtha (kisI ke) samarpita haiM, (vaha) anAtha kaise hogA? he pUjya ! isalie (apane) kathana meM jhUTha mata (bolo)| 114. (sAdhu ne kahA) (maiM) samajhatA hU~ (ki) he nareza ! tuma anAtha ke artha aura (usakI) mUlotpati ko nahIM (jAnate ho)| (prataH) he rAjA! jaise anAtha yA sanAtha hotA hai, . (vaise tumhe samajhAU~gA) cayanikA / 45
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 suNeha me mahArAyaM ! avvavikhatteNa gheyasA / __ jahA praNAho bhavati ahA me ya pavattiyaM / / 116 kosaMbo nAma tattha mAso piyA nayarI majjhaM purANapurabheyaraNI / pabhUyadharaNasaMcayo / / 117 paDhame vae mahArAyaM ! atulA me acchiveyaNA / mahotthA viulo dAho satvagattesu patyivA / / 118 satyaM jahA paramatikkhaM pavisejja prarI kuddho evaM me sarIraviyaratare / acchi veyaNA / / 119 tiyaM me iMdAsariNasamA aMtaricchaM ca uttamaMga ghorA veyaraNA ca pIDaI / paramadAruNA / / 120 uvaTTiyA me pAyariyA vijjA-maMtacigicchagA / pravIyA satthakusalA maMta-mUlavisArayA // 46 ] uttarAdhyayana
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115. jaise (koI vyakti) anAtha hotA hai aura jaise mere dvArA usakA (anAtha zabda kA artha saMsthApita ( hai ). ( vaise) he rAjAdhirAja ! mere dvArA ( kie gae ) ( pratipAdana ko ) ekAgra citta se suno| 116. prAcIna nagaroM se antara karanevAlI kauzAmbI nAmaka ( manohArI) nagarI thI / vahA~ mere pitA rahate the / (unake). (pAsa) pracura dhana kA saMgraha thA / 117. he rAjAdhirAja ! ( eka bAra ) prathama umra meM arthAt taruNAvasthA meM merI A~khoM meM asIma pIr3A (huI) (jo) prAzcaryajanakarUpa se (zrA~khoM meM) TikI rahanevAlI (thI) | (aura) he nareza ! zarIra ke sabhI aMgo meM bahuta jalana (hotI rahI) / 118. jaise krodha-yukta duzmana pratyadhika tIkhe zastra ko zarIra ke chidroM ke andara ghusAtA hai ( aura usase jo pIr3A hotI hai| usI prakAra merI A~khoM meM pIr3A (banI huI thI ) / 119. indra ke vajJa ( zastra) ke dvArA ( kie gae zrAghAta se utpanna pIr3A ke) samAna merI kamara aura (mere) hRdaya tathA mastiSka meM atyanta tIvra (aura) bhayaMkara pIr3A (tho) / ne mujhe ) (pratyadhika) parezAna kiyA / ( usa pIDA 120. alaukika vidyAoM aura maMtroM ke dvArA ilAja karanevAle, (cikitsA) - zAstra meM yogya, maMtroM ke AdhAra meM pravIra, advitIya (cikitsA) - AcArya merA ( ilAja karane ke lie) pahu~ce / cayanikA | 47
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 te me tigindhaM kuvaMti cAuppAyaM jahAhiyaM / na ya durasA vimoyaMti esA mabha prayAhayA / / 122 piyA me savvasAraM pi vejjAhi mama kAraNA / ___ ma ya duklA vimoyaMti esA majjha praNAhayA / / 123 mAyA vi me mahArAya ! puttasogaduha'TTiyA / na ya dukkhA vimoyaMti esA majha maraNAhayA / / 124 bhAyaro me mahArAya ! sagA jeTTha-kagiTTagA / na ya dukkhA vimoyaMti esA majjha pragAyA / / 125 bhaigomo me mahAraya ! sagA jeTTha-kariNaTugA / na ya dukkhA vibhoyaMti esA majjha praNAyA // 126 bhAriyA me mahArAya ! aNuratA aguvvayA / maMsupuNehi nayaNehiM uraM me parisicaI / / 127 mannaM pANaM ca pahANaM ca gaMdha-mallavilevaNaM / mae pAyamaNAyaM vA sA bAlA nova naI // 48 ] uttarAdhyayana
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121. jaise hitakArI ho (vaise) unhoMne merI cAra prakAra kI cikitsA kI, kintu (isake bAvajUda bhI) (unhoMne) (mujhe) duHkha se nahIM chudd'aayaa| yaha merI anAthatA (hai)| 122. (he rAjAdhirAja !) (jaise) (tumheM) denA cAhie (vase) mere pitA ne mero cikitsA ke) prayojana se (cikitsakoM ko) sabhI prakAra ko dhana-daulata bhI (do), phira bhI (pitA ne) (mujhe) duHkha se nahIM chur3AyA / yaha merI pranAthatA (hai)| 123. he rAjAdhirAja ! merI mAtA bhI putra ke kaSTa ke duHkha se pIDita (tho), phira bhI (merI mAtA ne) (mujhe) duHkha se nahIM chdd'aayaa| yaha merI anAthatA hai| 124. he mahArAja ! mere bhAI ne (cAhe vaha) choTA (ho) (cAhe) bar3A (aura) mere mitroM ne bhI (mujhe) (bharasaka prayatla karane para bhI) duHkha meM nahIM chudd'aayaa| yaha merI anAthatA (hai) / 125. he rAjAdhirAja ! merI nijI choTo-bar3I bahanoM ne bhI (bharasaka prayatna kiyA) (kintu) (unhoMne) (bhI) mujhe duHkha se nahIM chudd'aayaa| yaha merI anAthatA hai / 126. he rAjAdhirAja! pativratA (aura) mujha se saMtuSTa .merI patnI ne prA~sU bhare hue netroM se merI chAtI ko bhigoyaa| 127. mere dvArA jAnA gayA (ho) athavA na jAnA gayA .(ho), (to bhI) vaha (merI patnI),(jo) taruNI (thI), (kabhI bhI) bhojana aura peya padArtha kA tathA snAna, sugandhita dravya, phUla (aura) (kisI prakAra ke) khuzabUdAra lepa kA upayoga nahIM . karatI (thii)| cayanikA [ 49
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 sapi me mahArAya ! pAsAgro bi na phiTTaI / na ya dukkhA vimoeDa esA majbha araNAyA // 129 to haM evamAhaMsu dukkhamA hu puraNo puraNo / praNubhaviDaM je veyaraNA saMsArammi zratae || 130 sa ca ja muncijjA veyaNA diulA iyo / daMto nirAraMbhI pavvae saMto raNagAriyaM // 131 evaM ca citaittANaM pAsutto mi pariyattaMtIe rAIe veyaNA me narAhiyA ! svayaM 132 tamro kalle pabhAyammi prApucchittANa saMto daMto nirAraMbhI. paThavaizro 50 ] 1 gayA || baMSave / dharaNagAriyaM // 133 to haM nAhI jAno zrapraNo ya parassa tha / deva mANaM tasANaM savvesi thAvarANa tha // uttarAdhyayana
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128. he rAjAdhirAja ! merI (patnI) eka kSaNa ke lie bhI (mere) pAsa se hI nahIM jAtI (thI), phira bhI (usane) (mujhe) duHkha se nahIM chudd'aayaa| 129. taba maiMne (apane mana meM) isa prakAra kahA (ki) (isa) ananta saMsAra meM (vyakti ko) nizcaya hI asahya pIDA bAra-bAra (hotI) (hai), jisako anubhava karake (vyakti avazya hI duHkhI hotA hai)| 130. yadi (maiM) isa ghora pIr3A se turanta hI chuTakArA pA jAUM, (to) (maiM) sAdhu-saMbaMdhI dIkSA meM (praveza karuMgA) (jisase) (maiM) kSamA-yukta, jitendriya aura hiMsA-rahita (ho jaauuNgaa)| 131. he rAjA! isa prakAra vicAra karake hI (maiM) soyA thaa| (Azcarya !) kSINa hotI huI rAtri meM merI pIDA (bhI) vinAza ko prApta huii| 132. taba (maiM) prabhAta meM (acAnaka) niroga (ho gyaa)| (mataH) vandhuoM ko pUchakara sAdhu-saMbaMdhI (bhavasthA) meM praveza kara gyaa| (jisake phalasvarUpa) (maiM) kSamA-yukta, jitendriya tathA hiMsA-rahita (banA) / 133. isIlie maiM nija kA aura dUsare kA bhI tathA asa aura sthAvara saba hI prANiyoM kA nAtha bana gyaa| cayanikA [ 1
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 appA nadI veyaraNI appA kAmaduhA paNa appA me kUrasAmalI / prappA me naMdaNaM paraNaM / / 135 appA kattA vikattA ya dukkhANa ya suhANa ya / appA mittamamittaM ca duppaTTiyasupaTTibho / / 136 imA hai annA vi praNAhayA nivA ! tamegacitto nihumo suraNehi me / niyaMThaSamma labhiyANa vo jahA soyaMti ege. bahakAyarA nraa|| 137 be papattANa mahatvayAI sammaM no phAsayato pamAyA / bhaniggahappA ya .rasesu giddhe na bhUlo chivaha baMdhaNaM se| 52 . ) . uttarAdhyayana
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134. (he rAjan !) merI AtmA (hI) vaitaraNI (nAmaka) nadI (hai) arthAt nArakoya kaSTa dene vAlI nadI hai; (merI) AtmA (hI) teja kA~ToM se yukta vRkSa hai (naraka meM sthita vRkSa vizeSa hai); mero prAtmA (hI) abhISTa padArthoM ko dene vAlI gAya (hai) (svarga kI gAya jo saba kAmanAoM kI pUrti karane vAlI hotI hai); (tathA) (merI) AtmA (hI) suhAvanA AvAsasthala (hai) (nandana nAma kA indra kA udyAna hai)| 135. AtmA sukhoM aura duHkhoM kA kartA (hai) tathA (unakA akartAH bhI (hai) / zubha meM sthita prAtmA mitra (hai) aura azubha meM sthita (AtmA) zatru (hai)| 136. he nareza ! yaha (Age kahI jAne vAlI) bhI dUsaro anAthatA hI (hai)| tuma mere dvArA (pratipAdita artha ko) sthira (aura) zAnta citta (hokara) suno| cUMki sAdhu-cAritra ko bhI prApta karake kucha manuSya (prasanna hone ke bajAya) duHkhI hote haiM, (ataH) (ve) bahuta kAyara (bana jAte hai)| 137. jo (vyakti) sAdhu hokara (bhI) mahAvratoM kA pramAda (mUrchA) ke kAraNa ucita rUpa se pAlana nahIM karatA hai, jisakA) mana niyaMtraNa-rahita (hotA hai) bhora jo svAdoM meM bhAsakta (hotA hai),vaha parataMtratA ko pUrNarUpa se naSTa nahIM karatA hai| - 1. kevamAna avasthA meM pAramA mudha-du.kha kA karjA nahIM hotA hai| cayanikA [ 53
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! 138 prAutayA iriyAe prAyAraNa- nikkheva vIrajAyaM 140 polleva prayaMtIe rADhamaraNI zramahagghae jassa ya bhAsAe 139 ciraM pi se muMbaI prathiravbae tava - niyamaha ciraM pi prappANa na pArae hoi 54 1 muTThI jaha prajAi hoi 141 kusIlAlagaM isinjhayaM prasaMjae viridhAyamAgacchada kUDa kahAvara ha iha joviya saMjaya natthi kAI se ha se tahesaNAe / dugu chanAe bhagaM // bhavittA bhaTThe kilesaittA saMparAe / prasAre ciraM vA / vedayippakA se jANaesu || dhAraitA viharattA / lappamANe pi // uttarAdhyayana
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138. jisa (vyakti) ke IryA (calane) meM , bhASA (bolane) meM mora eSaNA (bhojana) meM, AdAna-nikSepaNa (vastuoM ko uThAne-rakhane) meM, (zArIrika) gandagI ko vyavasthA meM kucha bho sAvadhAnI (mahiMsAtmaka dRSTi) nahIM hai, (vaha) vIroM dvArA * cale hue mArga kA anusaraNa nahIM karatA hai| 139. (jo) dIrgha kAla taka (bAhya) dRSTi se sAdhu-avasthA meM saMlagna rahakara bhI (mahiMsAtmaka) caritra meM DAvA-Dola (hotA hai), (tathA) tapa aura niyamoM se vicalita hotA rahatA hai), vaha dIrgha kAla taka nija ko duHkha dekara bhI saMsAra (paratatratA) meM hI (DUbA huA rahatA hai) bhora (usako) pAra karane kI yogyatA rakhanevAlA nahIM hotA hai| 140. vaha (kathita sAdhu-avasthA) khAlI muTThI kI taraha hI nirarthaka hotI hai; khoTe sikke kI taraha anAdaraNIya (hotI hai); (vaha) kA~ca-mariNa (ke samAna banI rahatI haiM) (jo) vaiDUrya ratna kI (kevala bAhya) camakavAlI (hotI hai)| (ataH) (vaha) jJAniyoM meM mUlyarahita hotI hai| 141. vaha (kathita prakAra kA sAghu) durAcaraNa-pUrNa veza ko dhAraNa karake isa loka meM (rahatA hai) (tathA) sAghu-cinha ko banAe rakhakara (bhI) mAjIvikA meM (mana lagAtA hai)| (isa taraha se) (apane) asaMyata (jIvana) ko saMyata (jIvana) kahate hue (vaha) dorgha kAla taka bhI saMsAra (parataMtratA) ko prApta karatA hai| cayanikA [ 55
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ tu 142 visaM hagAha pIyaM satpaM dhammo veyAla baha kAlakara maha kuggihIyaM / visamrovabanno ivAvivanno / / eseva haragAha 143 1 lasaNaM suviNaM pauMjamAraNe nimitta - komahalasaMpagAre kuhe bijAsabadArajIvI na ganbaI saranaM tammi kaale| 144 tamaM tameNeva u meM prasole sayA duhI vippariyAsuveI / saMpAvaI naraga - tirikkhajoriMga monaM virAhettu prasAharuve // 145 na ta marI kaMThachettA kre| baM se kare appaNiyA burappA / se pAhiI maccamuhaM tu patte panchANatAveNa dyaavihuuge| 56 ] * uttarAdhyayana
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142. jaise ki piyA humA halAhala vipa, jaise ki galata Dhaga se pakar3A huA zastra aura jaise.ki zaktizAlI pizAca..(vyakti ko) naSTa kara detA hai, vaise hI vipayoM se yukta AcaraNa (bhI) (vyakti ko) naSTa kara detA hai| 143. jo (sAghu) (zubha-azubha phala batalAne ka lie) zarIra-cinha ko tathA svapna ko kAma meM letA huA (samAja meM rahatA hai), (jo) bhaviSyasUcaka zakunoM tathA utsukatA ko. uttejita karane vAle kAryoM meM atyanta Asakta (hotA hai), (jo) maMtrataMtra Adi ke jJAna ke dvArA, aindrajAlika kuzalatA ke dvArA tathA hiMsAdi ke mAdhyama se jInevAlA (hotA hai), vaha usa . ' samaya meM (karma-phala bhogane ke samaya se) (kisI ke) Asare .... ko prApta nahIM karatA hai| 144. jo AcaraNarahita (sAdhu) (hai) (vaha) aMdhakAra (mUlyoM ke mabhAva) meM (hI) (rahatA hai), (vaha) (usa) aMdhakAra ke dvArA . hI viparItatA (adhyAtmarahita) ko prApta karatA hai aura ... (isaliye) sadA du:khI hotA (rahatA hai)| (phalataH) naraka aura tiryaca yoni kI ora tejI se daur3atA hai| 145. jisa (kharAbI) ko apanI duSTa mAnasikatAe~ utpanna karatI haiM, usa (kharAbI) ko galA kATanevAlA duzmana (bhI) utpanna nahIM karatA hai| (isa bAta ko) (jIvanabhara jIvoM kI) karuNA se rahita (manuSya) (jo) mRtyu ke dvAra para pahu~cA huA (hai), vaha pazcAtApa ke sAtha smjhNgaa| .. 1. zakuna-viziSTa pazu. pakSI, vyakti, vastu vyApAra ke dekhane, sunane, hone mAri se milane vAlI zubha.pazubha kI pUrva sUcanA / panikA . [ 57
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 tuTTho ya: selimo rAyA ilamubAhu kathaMbalI / mahAbhUyaM suTTha me ubasiyaM // pravAha 147 tujhaM lAmA tumbhe jaM sulata massamammaM sulatA bha tume maheso ! / saraNAhA ya sapanA ma me ThiyA magge ttimA || . 148 taM si nAhI alAhANaM sAmemi. te mahAbhAga ! icchAmi sambabhUpAla 149 pugchi nimaMtiyA 58 ] 150 evaM bulitAkha sa paramAe saparijano bimalega anagArasIhaM soroho dhammArato mae tumbhaM jhAlavigdho u jo kamro / bhogehi taM sabbaM marisehi me 11 saMjayA ! 1 sAsitaM // rAyasIho bhattie / ya besA || uttarAdhyayana
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 146. rAjA zreNika bilkula saMtuSTa huA (maura) (praNAma ke lie) hAthoM ko (U~cA) kie hue yaha (vAkya) bolA, " (bhApake dvArA). samajhAI huI anAyatA mere dvArA acchI taraha se (samajha lI gaI hai) / 147. he maharSi ! sacasuca zrApake dvArA manuSya janma ThIka taraha se liyA gayA hai tathA Apake dvArA (usake ) lAbha ThIka taraha se prApta kie gae haiN| zrApa sanAtha ( haiM ) aura bandhunoM sahita (haiM), cU~ki zrApa jitendriyoM dvArA ( pratipAdita) zreSTha mArga para sthita ( haiM ) / 148. he saMyata ! prApa anAthoM ke nAtha ho, (zrApa) saba prANiyoM ke (nAtha) (ho) / he pUjya ! maiM ( prApa se) kSamA cAhatA hU~ (aura) prApake dvArA zikSaNa pradAna kie jAne kI icchA karatA hU~ / * 149. to prazna karake mere dvArA jo zrApake dhyAna meM bAdhA dI gaI. zrIra bhogoM me (ramane ke lie) mere dvArA (jo) (zrApako ) nimantraNa diyA gayA (hai), usa sabako (zrApa) kSamA kare / 150. isa prakAra vaha rAjapramukha parama bhakti ke sAtha sAdhupramukha kI stuti karake rAniyoM sahita tathA anuyAyI varga-sahita zuddha mana se adhyAtma meM anurAga-yukta huA / cayanikA [ 59 *
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 usasiyaromakavo kAUga . yA payAhina / . abhigaviUNa sirasA pratiyAno narAhiyo / 152 iyaro vi guNasamiddho tiguttiguto tiraviro ya / vihaga iva vippamukko viharai vasuhaM vigayamoho / / 60 ] uttarAdhyayana
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151. (adhyAtma meM anurAga-yukta hone se) (rAjA kA) roma-roma prasanna thA / rAjA (mAdhu kI) pradakSiNA karake aura sira se praNAma karake (vahA~ se) calA gyaa| 152. (jisakA) moha naSTa huA (hai), (jo) guNoM se bharapUra (hai), (jo) mana-vacana-kAya ke saMyama se yukta (hai), (aura) (jo) mana-vacana-kAya ko hiMsA se. dUra-(hai), aisA dUsarA (vyakti) athAt sAdhu bhI svatantra hue pakSI kI taraha pRthvI para vicraa| cayanikA
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNika vizleSaNa 1. prAgAnisakare[(pANA)-(niddesakara)1/1 vi]gumNamudavAyakArae [ (guruNaM)+ (uvavAya) + (kArae)] [(guru) -(uvavAya)(kArama) I/1 vi] iMgiyAkArasaMpanne [(iMgiya+ (prAkAra) + (saMpane)] [(iMgiya)-(prAkAra)--(saMpanna) mUka / / / ani]. se (ta) 11 savi vipIe (vigIya) 1/1 vi ti (pra) pAdasvarUpadyotaka bubAI (vuccaI) va kama 3/1 saka ani. 2. mA (a)=nahIM galipasse [(ganima)+ (prasse)] [(galina) vi (massa) 1/1] ba ()=jaise ki kasaM (kasa) 2/1 vayamicche [(vayaNaM) + (inche)] vayaNaM (vayaNa) 2/1 icche (iccha) viSi 3/1 saka pugo pugo (ma)bAra bAra kasaM (kasa)2/14 (pa)= jaise ki baThThamAinne [(duTTha) + (pAinne)] daTTha(da) saMka ani pAinne (mAinna) 1/1 pAvarga (pAraga) 211 vi parivajae (parivajja) viSi 3.1 saka. 3. nApuTTho [(na) + (prapuTTho)] na (ma)=nahIM apRTTho (puTTha) bhUka 1/ / ani. vAgare (vAgara) viSi 3/1 saka kidhi (pra)-kucha 1. pUrI yA mAghI gAvA ke anta meM mAnevAsI ''kA kiyAroM meM bahudhA ho pAtA hai (pizala : prAkRta bhASApoM kA myAkaraNa, pRSTha 138) / 62 ] . uttarAdhyayana
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ puro (puDha) bhUka || pani vA (4)=aura nAsiya [ (na)* (mAniyaM)] na (ma)=nahIM prAliyaM (pAliya) 211 gae () virSi 3/1 saka kohaM (koha) 211 prasava (prasanca) 211 kamberajA (ba) vidhi 3/1saka pArambAmAra) vidhi || saka piyamappi [(piyaM + (papi)] piyaM (pipa) 2/1 viprappiyaM (mapiya) 2/1 vi. 4. praNA (pappa) va (a)=hI rameyambo (dama) viti / / ha(pra) hI satu (pa)-sacamuca uddamo (dama) II viraMto (daMta) 11 vi suhI (muhi) | ni hoi (ho) 43|| praka * asti (ima) 7|| moe (lopa) 711 paratva (4)paraloka meM . (ma)=aura. . . 5. baraM (4)=adhika baccA meM (pramha) 31 appA (mappa) II rato (daMta) | vi saMjamesa (saMjama) 3|| tabela (tava) 311 ya (ma)=paura mA (ma) nahIM haM (pamha) || sa parehi (para) 312 rammato (dhammaMta) va pani pahi (vaMbaraNa) 312 bahehi (vaha) 312 ya (4)=aura 6. pAlIyaM (paharaNIya) 2/10 (4)=pAdapUraka gANaM (buddha)612 bAyA (vAya) 5/1 bhaduda (4) athavA kammugA (pampa) 311 bhAvI (4)-khule sa meM bA (ma)=yA mAvA (4)mate hI rahasse (rahassa) 7/1 vi neba (4)kamI na kumnA () vidhi 3/1 saka kayAdi (4)kisI samaya bhI. 7. na (a)-nahIM samegma (laba) vidhi 3/1 saka puTTo (Dha) bhUka 11 bhani sAvadha (sAvana) 2/1 viniratvaM (nirasta) 21 di cayanikA [ 63
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mammayaM (mammaya) 2/1'viprapA [ (mappaNa) (aTThA) / " (pappaNa) viTTha)1:5/paradvAra ) / (paTThA)][(para) -(8) 311] vA. (4) pA ubhayassaMtareNa [(ubhayassa) + (maMtaraNa)] [(ubhayassa) (aMtara) 13/1pA(a) =yA 8. himaM (hiya) 1/1 vi vigapabhamA (vigayabhaya) 1/2 vi dutA (buTa) 1/2 vi pharasaM (pharasa) 211 vi pi (4) bhI paNa sAsaNaM (magusAsaraNa)2/1 vesa (vessa) II vitaM (ta) 11 savi hoi (ho) 43/4 praka mUDhAraNaM (mUDha) 412 vi vaMtisohikaraM (khaMti)-(sohikara) I|| viyaM (paya) ||| ramae (rama) va 3/1 paka parie (parima) 111 vi sAsaM (sAsaM) vaka I|| pani hayaM (haya) 2/1 bhadaM (bhadda) 2/1 vi (ma) -: jaise ki bAhae. (vAhanAvi bAlaM (bAna) 2/1 vi sammati :: (samma) :43/1 praka sAsaMto (sAsa) va 1|| galipassa . [(galima) + (massa)] [(galiSa) vi-(prasa) 211] va (4)= __ . jaise ki bAhae (vAhama) 1/1 vi. 10. sahagA (khaDDugA) 1/1 me (amha) 411 sa pavega (caveDA) 11 prAkosA (prakkosA) ya (ma)= tathA vahA (vahA) 1/ya (ma)aura kallApamaraNa sAsaMtaM [(kallANaM) + (aNusAsaMta)] kallANaM (kaslANa) 211 vi praNumAsaMtaM (aNusAsa) va 2/1 pAridiH (pAvadiTTi) mUlazabda 1/1 vi ti (ma)-isa prakAra mannA (manna) va 3/1 saka 1. kAraNa' parSa meM tRtIyA yA paMcamI kA prayoga hotA hai| - 2. katakiAraka sthAna meM kevala mUla saMzA sanda bhI kAma meM lAyA jA sakatA hai (pizana : prAkRta bhASAmoM kA pAkaraNa, pRSTha 518) / 64 ] samayasAra
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. batAri (Tha) 1/2 vi paramaMgAli [ ( parama) + (aMgAriNa) ] [ ( parama) vi- (bhaMga) 1 / 2] bullahAhi [ ( dullahAriNa) + (iha )] dullahAriNa ( dullaha) 1/2 vi iha (pra) isa saMsAra meM aMturago (jaMtu) 4 / 1 mAraNa sattaM ( mANusata ) 1 / 1 suI ( sudda) 1/1 saddhA 1/1 saMjamammi (saMjama ) 7/1 ya (ma) =aura voriyaM (alfa) 1/1 12. kammasaMgehi [ ( kamma ) - (saMga) 3/2] sammUDhA ( sammUDha ) 1/2 vi simA (dukkhiya) 1/2 vi bahuvepaNA [ (bahU) vi- ( veyaNa) 1/2 ] strI ; pramANasAsu ( dhamANusa pramANusA) 7 / 2 vi jogIsu ( joNi) 712 vihimmati (viNihammati) va karma 3/2 saka pani pANiNo (pANi) 1/2. 13. kammAgaM (kamma) 6 / 2 tu (bha) = kintu pahANAe (pahArA) 4/1 prANapubbI (prANupubvI) 1 / 1 kamAi ( pra ) == kisI samaya u (gha) = bhI jIbA (jIva ) 1/2 sohimaraNapattA [ ( sohi ) + (praNuSpattA ) ] sohi ( sohi ) 2 / 1 praNuSpattA (praNuppatta ) 1/2 vi bhAyayaMti (prAya) va 3 / 2 saka maraNa svayaM ( maNussaya ) 2/1 14 mAraNastaM ( mANusa ) 2 // vivihaM (viggaha) 2/1 tanuM (larddha) saMkR ani suI ( sui ) 1/1 dhammassa ( dhamma ) 6 / 1 DullahA strI ( dullaha+ dullahA ) 1/1 vi jaM (ja) 2 / 1 sa socchA ( socyA) saMkR bhani paDivajjaMti (parivajja) va 3 / 2 saka tavaM (tava) 2 / 1 timahisa [ ( khati) + (hisa) ] khaMti (khaMti) 2 / 1 grahisayaM (afgu4) 2/1. cayanikA [ 65
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zrahacca ( pa ) == kabhI saNaM ( savaggu ) 211 tada (nada) saMkR prani strI saddhA (maDhA) 11 paramadulhA [ (parama ) vi- (ha dulhA ) 1/1 vi] soccA ( socnA) maMkU pani pAuyaM (goyAlaya) 2 / 1 tri mAM (magga) 211 bahave (bahana) 1/1 vi paribhassaI (pari-bhasma ) va 3 / 1 praka. 16. suI ( sui) 2 / 1 (pra) = prora yuM (lar3a) saMkR prani saddhaM (saddhA) 2/1 ca (pra) bhI voriyaM (vIgyi) 1 / 1 buga (pra) - phira dullahaM (dullar3a) 1/1 vi bahave ( bahava ) 1/1ni saMyamAcA (ropa) vakra 1/2 vi (pra) = yadyapi no (pra) nahIM ( ) - = tathA gaM (ta) 2 / 1 ma paDivAI' (gaDivajja) va 3/1 maka. 17. mANusattammi2 ( mANusatta) 71 prAyAmro ( zrAyA) bhUhaH // // jo (ja) 1/1 mavi dhammaM (dhamma) 2 / 1 socca' (sAMcca) saMkR ani saddahe (maha) va 3 / 1 mak tavassI (tavassi ) 11 tri voriyaM (vIriya) 2/1 lar3ha (nada) maM grani saMbuDI (saMdhura) 1/1 viniduNe (nisaM) va 311 maka rayaM (zya ) 21 t 1. dekhe gAthA | 2. kabhI kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai ( na prAkRta-vyAkaraNa 3-135) 3. yahA~ 'bhAvApI bhUka tUM vAcya meM prayukta hai / 4. 'soccA' kA 'monca' dvanda ko pUrti hetu kiyA gayA hai (pila : prAkRta kA vyAkaraNa, pRSTha, 831 ) 1 66 1. bhASAmo uttarAdhyayana
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. sohI (sohi) | ramjuyabhUyasta [(ugya) vi-(ya) 61] dhammo (dhamma) in surassa. (bhuDha) 611 vi ci (ciTTha) 3/1paka nimbArga (nimbANa) 211 paramaM (parama) 21 di bAi (jA) va 3|| saka dhasita [(caya)-sita) || bhani] (pa)=kI taraha pAvae (pAvama) 11 19. prasaMlayaM (asaMkhayaM) bhUka 11 prani govisa (jIniya) mUlaganda 11 mA (pra)-mana. pamAyae (pamAya) viSi 2/1 bhaka narovaraNIyassa [(jarA+(uvaraNIyassa)] [(jaga)-(uvaraNIya) bhUka 411 pani hu (pa)=yoMki naripa () nahIM tAna (tArA) I|| evaM (pra)=isa prakAra viyAgAhi' (viyANa) vidhi 2/1 maka age (jaNa) 1 pamate (pamatta) 1 vi kinnu (4) kisakA vihiMsA (vihisa) 1/2 vijayA (ajaya) 112 di gahitiH (maha) bhavi 312 saka 20. 2 () F12 pAvasahi .[(pAda)-(kaMmma) 3/2] barga (pae) 2|| massA (maNusma) 12 samAyayatI (mamApara) va 3/2 maka maI (pramaI) 211 gahAya (maha) maMka mahAra (pahA) saMka 1. kamI kI saptamo jikti ke sAna para nakI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai hima-prAkRta-vyAkaraNa : 3-134) 2. deNaM gaayaa| 3. kabhI kabhI prakArAnta pAtu ke annapasna 'pa' ke sthAna para bhAsApa-vidhyarSaka pratpayoM kA manAva hone para 'pA' hotA hai (dema-prAkRta-pAkaraNa : 3-158) / 4. 'gaha kA bhaviSyat kAsa hogA 'gahihiti' inameM 'hi' kA vaikalpika rUpa se moSa hotA hai pata: gihiti' mpa panA (hema-prAkRta-vyAkaraNa : 3-172) / 5. panda kI mAtA kI pUrti hetu 'ti' ko 'a' kiyA gayA hai| cayanikA [ 67
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ te (ta) 1/2 savi pAsa (pAsa) vidhi 2/1 saka paryATTae (payaTTama) 2/2 vi nare (nara) 2/2 berAraNa baDA [ (vera) + (praNuvaTA) ] [ ( vera) - (aNubaddha) 1/2 vi] naragaM (narama ) 2 / 1 uti (ume) na 3/2 saka. 21. teNe (taraNa) 1 / 1 jahA (pra) = jaise saMdhimuhe [ ( saMdhi) - (muha) 7/1] hoe (gahIe) bhUkR 1 / 1 ani sakammuNA [ ( sa ) - (kamma) 3 / 1] evas ( kaccas) va karma 3 / 1 saka bhani pAvakArI (pAtrakAri ) 1 / 1 vi. evaM (pra) = isI prakAra payA (payA) 8 / 1 penca (pra) = paraloka meM ihaM (ma) = isa loka meM pa * (loma) 7/1 ( pra ) = prora loe * kaDA' (kaDa) bhUkR 6/2 mani kammANa' (kamma) 6 / 2 na ( pa ) = nahIM moksa (mokkha) 1 / 1 grapabhraMza pratthi (zrasa ) va 3/1 praka. 22. saMsAramAvanna [ ( saMsAraM ) + ( prAvanna ) ] saMsAraM 2 / 1 zrAvanna (prAvanna ) mUla zabda bhUkR 1 / 1 prani parassa (para) 6/1 bi aTThA (bhaTTa) 5/1 sAhAraNaM (sAhAraNa ) 2 / 1 vi jaM (ja) 2 / 1 savi (pra) = bhI karei (kara) va 3 / 1 kammaM (kamma) 2/1 kammassa _ (kamma) 6/1 te ( 3 ) 1/2 savi tassa (ta) 6/1 sa u ( pa ) = ho bekAle [ ( veya) - (kAla) 7/1] na ( pra ) = nahIM baMdhanA (baMdhava ) 1/2 baMbhavayaM ( baMdhava-ya) 2 / 1 ( bhAvArtha meM 'ya' pratyaya) udeti (uve) va 3/2 saka / 1. kabhI kabhI SaSThI vibhakti kA prayoga pacamI vibhakti ke sthAna para pAyA jAtA hai (hema-prAkRta-vyAkaraNa: 3-134 ) / 2. kisI bhI kAraka ke lie mUla sajJA zabda kAma meM lAyA jA sakatA hai / (pizala : prAkRta bhASAmoM kA vyAkaraNa : pRSTha 517) ( yaha niyama bhUka vi ke lie bhI kAma liyA jA sakatA hai) 68 1 uttarAdhyayana
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. vitaNa (vita) 311 tANe (tANa) 1 (ma)=nahIM same (labha) va 3/1 saka pamate (pamatta) 11 vi imammi (ima) 7/1 savi loe (loma) 7/1 bhatuvA (ma)mapavA pararathA' (ma)= paraloka meM rovappapaLe [(dIva-(ppaNa?) 711 vi] - (ma)= jaise pragatamohe [(praNaMta)-(moha) 711] neyAuyaM (neyAya) 2/1 vi damadameva [(TTha) (pradu4) + (eva)] daThTha (dachu) saMkR pani pada(padaTTha) saka mani eva (pra)=hI. 24. suttepura (sutta) 712 vi yAvI (ma) tathA pagnuiTanovo [(paTinuda) bhUka bhani--(jIvi) 111 vi ] na (ma)=nahIM vosase (vIsasa) vidhi 3/1 saka pariya' (vaDiya) bhUta zanda 1/1 mAsupanne (mAsupanna) 11 vi ghorA (dhora) 1/2 vi muhattA (muhatta) 1/2 prabataM (prabala) 1 vi sarIraM (sarIra) 1|| bhArapAlo [(bhA)-(panisa) 1/1] 4 (pra)kI taraha parampamato [(cara) + (mapamatto)] cara (para) vidhi 2/1 aka mappamato (mappamatta) 111 vi. 25. sa (ta) 11 savi pugdhamevaM [(putra) (evaM)] pugvaM (4)=prAraMbha meM evaM (pa)=hI na (3nahIM samenja (labha) bhavi 3/1 saka - - 1. yahA~ paratva' kA 'paraspA' hai, '' kA 'pA' vikalpa se humA hai, se 'purA 'puNa hotA hai| 2. kabhI kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (hema-prAkRta-vyAkaraNa: 3-135) / 3. 'vizvAsa' maSaM ko banAne vAle zabdoM ke yoga meM prAyaH sa para vizvAsa kiyA jAtA hai usameM) saptamI zibhakti kA prayoga hotA hai| 4. karmAkAraka ke sthAna meM kevana mUna saMjJA sanda bhI kAma meM lAyA jA sakatA hai (picana :prAkRta bhASAmoM kA vyAkaraNa, pRSTha 518) / cayanikA 69
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ . paMcyA (pa)bAda meM esovamA [(esA) / (uvamA)] esA (esA) 11 savi.uvamA (uvamA) I|| sAsayavAiyANe [(sAsaya)(vAi) svApika 'ya' 612] visIyaI (vimIya) va 3/1 praka. siDhile (siDhila)- 7/1 vi pAThayammi (pAuya) 7/1 kAlovagIe [(kAla) + (uvaNIe)] [(kAla)-(uvaNIa) 7/1vi] sarorassa (maMgera) 6/1 mee (bhapra) 7/1. 26. jahA (pra)-jaise sAgariyo (sAgaDigra) 1/1 vi jANaM (jANa) vakR 1/1 ani samaM (sama) 2/1 vi heccA (heccA) saMkR ani mahApahaM (mahApaha) 2/1 vimama (visama) 211 maggamoiyo [(maggaM)+ (proiNNo)] marga (magga) 21 proiNNo (proDaNNa) bhRka 1/1 ani akhe (prAya) 7/1 bhaMggammi (bhagga) bhUka 7/1 soyaI (soya) va 3/1 praka. 27. evaM (pa)-isI taraha dhamma (amma) 2/1 viukkamma (viukkamma) , saMkR ani prahammaM (ahamma) 2/1 DivajjiyA (paDivajja) saMkR pani bAle (bAla) I|| vi maccamuhaM [(maccu)-(muha)4 211] patte (patta) bhUka 1/ / ani prakkhe (akkha) 7/1 bhagge (bhagga) bhUka * 711 ani va (ma)=jaise soyaI (soya) va 3/1 aka. 1. chanda kI mAtA kI pUrti hetu 'i' kI 'da kiyA gayA hai| 2. 'gamana' ayaM kI dhAtupoM ke sAtha dvitIyA hotI hai| 3. dekheM gApA 1 . 4. 'gamana' mayaM kI dhAtuoM ke sApa dvitIyA hotI hai| 70 ] uttarAdhyayana
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28. to (pa) =bAda meM se (na) 1|| savi maratammi [(maraNa) / (aMmmi )] [(bharaNa)-(aMta) 711] bAle (bAla) 1/1 vi sNtsii| (saM-tama) va 3/1 praka bhayA (bhaya) 5/1 akAmamaraNaM [(kAma) vi-(maraNa)- 2/1] marai (mara) va 3/1 paka dhutte * (dhutta) : vi vA (pra). jaise ki kaliNA' (kali) 3/1 * bie (jima) bhUkR 111 ani. 29. nAvaMtavinjApurisA [ (jAvana) + (mavijjA) + (purisA) ] [(jAvaMta) vi-(avijja) 112 vi purimA (pugisa) 1/2 sanve (sanva) 112 vi te (ta) 1/2 savi durakhasaMbhavA [(dukkha)-(saMbhava) 1/2] tuppati (nuppani) va karma:3/1 maka bhani bahuso (pra) = bAra-bAra mUDhA (mUDha) 1/2 vi saMsAra mi (masAra) 711 agaMtae (bharaNana) 711 svAyika 'pra' 30. annatyaM (prajmanya) 211 sanvAno (a)- pUrNataH sanvaM (sanva) 2/1 vi dissa (dissa) saMkR pani pANe (pANa) 212 piyAyae [(piya) + (mAyA)] priya' (a)=priya rUpa meM Ayae (prAyama) vidhi, 3/1 saka' na (a)-nahI hage (haNa) vidhi 3/1 saka pAriNaraNoM (pAriNa) 6/I pANe (pANa) 2/2 bhaya-verAmo [(bhaya) --(vara) 5/1] uvarae (uvaraNa) 111 vi 1. chanda kI mAtrA kI pUrti hetu 'i' ko kiyA gayA hai| 2. kabhI kabhI saptamI vikti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai hima-prAva-vyAkaraNa :3-137) / 3. kabhI kamI saptamI vibhakti ke sthAna para tRtIyA vikti kA prayoga pAyA jAtA hai (hema-prAkRta-vyAkaraNa : 3-137) , 4 yahA~ piyare manusvAra ko lopa humA hai (hema-prAkRta-vyAkaraNa :1-29) cayanikA [ 71
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31. " (a) 1 / 2. savi kedra (ma) = koI sarIre ( sarIra) 7/1 sattA (sata) 1/2 bi banne (banna) 7/1 baje (sva) 7/1 ya (pra) = mIra sambasI (pra) = pUrNata: malasA ( maraNa) 3 / 1 kAma-vabarNa - [ (kAya) - (vakka) 3 / 1] sambe (sanna ) 1/2 vi te (ta) 1 / 2savi * muktasaMbhavA [ ( dukkha ) - ( saMbhava ) 1/2 ] 32. bhogAmisabosavisaNe [ ( bhoga) + ( prAmisa) + (dosa ) + (visaNNe ) ] [ (bhoga) - ( prAmisa) - ( dosa ) - ( visaNNa) 1/1 vi] hipanissesabuddhivoccatme [ ( hiya) - ( nissesa) - (buddhi) - (voccatya ) 1 / 1 vi] bAle (bAla ) 1 / 1 vi ya ( pra ) = mora maMdie ( maMdi) 1 / 1 vi mUDhe ( mUDhaM) 1/1 vi bajabhaI ( bajjhara) 1 va karma 3 / 1 prani macchimA ( mandriyA) 1 / 1 va (pra) = jaise sammi2 (sela) 7/1 33. pANe (pAraNa) 2/2. ya. ( pra ) = bilkula nAhabAejjA [ (na) + preraka ( bhaivAejjA ) ] na ( a ) = nahIM praivAejjA (pradhvasa+zraivAna) va 3 / 1 saka se (ta) 1 / 1 savi samie ( sami) 1 / 1 vitti (pra) == isa prakAra buccaI (buccai) va karma 3 / 1 saka prani tAI (tAI) 1 / 1 vitamro (pra) = usa kAraNa se (ta) 6/1 sa pAvagaM ( pAvaga ) 1 / 1 svAdhika 'ga' kammaM (kamma) 1 / 1 nijjAi (nijjA) va 3/1 aka ubagaM (udaga) 1/1 va (pra) = jaise ki palAno (cala) 5/1. 1. chanda jI mAtrA kI pUrti hetu 'ha' ko 'I' kiyA gayA hai| 2. kabhI kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (haima-prAkRta-vyAkaraNa: 3-135 ) 1 3. khanda ko mAtrA kI pUrti hetu 'da' ko '6' kiyA gayA hai| 72 ] uttarAdhyayana
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. kasiNaM (kamiNa) 2/1 vi pi (ma) = bhI jo (ba) 111 savi imaM (ima) 211 mavi loyaM (loya) 2/1 pripunn| (krivina) = pUrNarUpa se ilejja (dala) vidhi 3/1 saka emakassa (ekka) 4/1 vi tegAvi [(teraNa)+ (mavi)] teNa (ta) 3/1 sa pavi (ma)-- bhI se (ta) 1|| savi ga (a)nahIM saMtusse (saMtussa) va 3/1 praka ii (pra)= isa prakAra duppUrae (du-ppUra) 111 vi 'ma' svArSika ime (ima) 1/1 savi pAyA (prAya) 1/1 35. jahA (pra)-jaise lAbho (lAbha) 1|| tahA (ma)-vaise hI lobho (loma) 1/1 lAmA (lAbha) 5/1 pavaI (pavaLa) va 3/1praka bomAsakayaM [(do)-(mAsa)-(kaya) bhUka || pani] phajja (kajja) koDIe (koDi) 311 vi (pra)=bhI na (pra): nahIM niTThiyaM (niTThiya) 111 vi 36. jo (ja) || sa sahassa (sahassa) 2/1 vi sahassA (sahassa) 612 vi saMgAme (saMgAma) 711 dujjae (dujjama) 7|| vi niNe (jiNa) vidhi 3/1 saka ega (ga) 211 vi appANaM (appAraNa) 2/1 jijna (jiraNa) vidhi 3/1 saka esa (eta) 1/1 sa se (ta) 6/1 sa paramo (parama).1 vi jo (jana) 1/1. - 1. 'punna' (pUrNa) napusakaliga saMjJA bhI hotA(English : Monier-Williams P-642) isI se prapamA eka vacana banA kara kriyA-vizeSaNa avyaya banAyA gayA hai (phi-pugn)| 2. yahA~ vartamAna kA prayoga bhaviSyatkAla ke lie humA hai| 3. kisI kArya kA kAraNa vyakta karane ke lie tRtIyA yA paMcamI kA prayoga kiyA 4. dekheM gaayaa| 5. kabhI kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para paLI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (hama-prAkRta-vyAkaraNa: 1-134) / cayanikA [ 73
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. appAgameva [(pappAgaM) + (eva)] prppaannN| (appANa) 211 eva (4)=hI sugamAhi (junjha) vipi 2/1 paka ki (ki) savi te (tumha) 4/1 sa jugjhega (juna) 3|| bammamo (pa)rahiraMga se prappA (pappAe) 211 jaisA (ama) saMha muhamehae [[muha) +(ehae)] suhaM (suha) I|| ehae (eha) va 3/1 paka 38. suvanA-appasa [(suvaNa)-(rupa) 6/1] u (4)=kintu pampayA (pamvaya) 1/2 bhaye (bhava) vidhi 312 maka siyA ():-kAmit hu (pa)=bhI kelAsasamA [ (kenAsa)-(sama) 1/2 vi] prasaMkSayA (pasaMkhaya) 112 vi narassa (nara) 4/1 tussa (lura) 4/1 vi na (pa) =nahIM tehi (ta) 312 savi kici (pa)-kucha icyA (iyA) 1/1ha (pa)-kyoki mAgAsasamA [(mAgAsa) strI sama-samA) 111 ri] pratiyA [ (praNa) + (pratiyA)] aNaMtiyA (pratiya--praNatiyA) 1/1 vi 39. dumapattae [(duma)-(pattama) 1/1] paMDayae (paMDuya-pra) svArSika 'ma' 1/1 vi bahA (ma) jaise nivarada (nivaDa) va 3/1 praka rAigarapANa [(gai)-(gaNa) 6/2] ambae (praccana) 711 evaM (ma)==isI prakAra maNa yANa (maNuya) 612 jIviyaM (noviya) 1/1 samayaMka (samaya) 2|| goyama (goyama) 8/1 mA (ma)=mata pamAyae (pamAya) vidhi 21 praka. 1. kabhI kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga hotA hai (hema-prAkRta-pAkaraNa: 3-137) / 2. samayavAcaka zandoM meM dvitIyA hotI hai isakA panuvAda kSaNa bhara' bhI ThIka hai para hamane isakA anuvAda 'avasara' kiyA hai, kyoMki gautama mahAvIra ke sAmane hai paura isase panyA 'bhavasara mora kyA ho sakatA? - - 74 - uttarAdhyayana
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40. kusagge [(sa) + (magge)] [ (kusa)-(magga)7/1] jaha (1) =jaise prosavidue [ (prosa)-(biMdu-ma) 1|| svAdhika 'ma'] thovaM (ghova) 211 vi ciTThai (ciTTha) va 3/1 lambamArapae (lambamAraNa +samba) va 1/1 gvAdhika 'a' evaM (a)=isI prakAra mae pAraNa (maNuya) 612 goviyaM (jIviya) 1/1 samayaM (samaya) 2/1 goyama (goyama) 8/1 mA (ma)=mata pamAyae (pamAya) vidhi 2/1 praka. 41. dullame (dullabha) 111 vi balu (ma-vAstava meM mArae se (mANusa) 1/1 vi bhave (bhava) 1/1 cirakAleNa (ma)=bahuta samaya ke pazcAt vi (ma)== bhI samvapANiNaM [(savva)-(pANi) 4/2] gADhA (gADha) 1/2 vi ya (a)=ora vivAga (vivAga) mUla zabda 1/2 kammuraNo (kammu) 6/1 samayaM (samaya) 2/1 goyama (goyama) 8/1 mA (ma)-mana pamAyae (payAya) vidhi 21 aka. 42. parijUrai (parijUra) va 3/1 te (tumha) 6/1 sarIrayaM (saMrIra) svAdhika 'ya' 1/1 kesA (kesa) 1/2 paMDarayA (paMDuraya) svAdhika 'ya' 1/2 vi. bhavaMti (bhava) va 312 aka se (a)-vAkya kI zobhA sambanale [(manva) vi-(baila) 11] ya (ma)aura hAI (hAyai) va kama 3/1 maka ani. samayaM (samaya) 2|| goyama (gIyama) 8/1 mA (pra)- mata pamAyae (pamAya) vidhi 2/1 aka 1. kuNayAsa ke patte kA teja kinArA (mApTaM : saMskRta-hindI kosa) / 2. kAlavAcaka mandoM meM ritIyA hotI hai| 3. gApA 39 dekheN| 4. kabhI kabhI vibhakti jur3ate samata doghaMvara kavitA meM hasva ho jAte haiM (pizala, prA-mA-vyAkaraNa : pRSTha 182) 5. enda kI mAtA kI pUrti hetu ''ko kiyA gayA hai| cayanikA [ 15
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43. bodi (vocchida) pAnA 2 / 1 saka sinemappalo [ (siNeha) + (praNo ) ] sigehaM (siNeha) 2/1 (kumuya ) 1/1 sAraiyaM (mAraiya) pAriNayaM ( pAriNaya) 2/1 se (ta) [ ( samba) - (siNeha ) - (jima) 2/1 goyama (goyatra ) 8 / 1 mA vidhi 2/1 praka. prappaNI (bhrappa) 6 / 1 kumuyaM 1 / 1 vi va (pra) = jaise ki 1 / 1 savi sambasiNehavajjie bhUka 1 / 1 pani ] samayaM (samaya) ( pa ) mata pamAyae ( pamAya ) 44. mujhe (buddha) 7/1 vi pariniSvae (parinibhyuma)7 / 1 vi ghare (cara) vidhi 2/1 praka. gAma' (gAma) mUla dAbda 7/1 gae (gama) bhUkR 1 / 1 prani nagare (nagara) 7/1 va (pra) = mathavA saMjae (maMjapra ) 7 / 1 vi saMtimagaM [ ( saMti) - ( magga) 2 / 1] (pra) - isake pratirikta vahae = vUhae ( buha = vUha ) vidhi 2 / 1 maka samaya (samaya) 2/1 goyama (goyama) 8 / 1 mA ( pra ) == mana pamAyae ( pamAya) vidhi 2 / 1 praka. 45. je (ja) 1 / 1 savi yAvi ( pra ) - tapA hoi (ho) va 3 / 1 aka nibvijje (nivvijja) 1 / 1 vi paDhe (paddha) 1/1 vi tuddhe (luddha) 1 / 1 vipraniggahe ( praniggaha) 1 / 1 vi bhikkhaNaM ( pra ) = vAraMvAra ullavaI (ullava) va 3 / 1 saka praviroe ( praviNo ) 1 / 1 vi bassa (bahussama) 1 / 1 vi. 1. kisI bhI kAraka ke lie mUla saMjJA zabda kAma meM lAyA jA sakatA hai (pizala: prAkRta bhASArthI kA vyAkaraNa : pRSTha 517 ) gAyA 39 dekheM | chanda kI mAtrA kI pUrti hetu 'i' ko 'I' kiyA gayA hai / 2. 3. 76 ] uttarAdhyayana
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46. graha (ma) acchA to paMcaha (paMca) 32 vi ThANehi (ThANa) 3/2 jehi (ja) 3/2 savi simalA ( sikkhA ) 1 / 1 na ( pra ) = nahIM bhaI' (lambhadda ) va karma 3 / 1saka pani thaMbhA ( thaMbha ) 5 / 1 kohA (koha 5 / 1 pamAe (pamAmra ) 3/1 rogekhA lassaeNa [ (rogeNa) rogeNa (roga) 3 / 1 prAlassaeNa ( bAlassa - pra ) (pra) = tathA I + (mAlassaera ) ] 3 / 1 svAdhika 'ma' 1 47. graha (dha) = mora bhaTThaha (bhraTTha) 3/2 vi ThANeha (ThANa) 3/2 simakhAsIle (sikkhAsola) 1 / 1 vitti (ma) = isa prakAra vuccaI (vuccara) va 3 / 1 saka ani grahassire ( pra hassira ) 1 / 1 visayA (a) = sadA daMte (daMta) 1 / 1 vina (ma) = nahIM ya (ma) = zrIra mammamuyAhare [ ( mammaM ) + (uyAhare ) ] mammaM (mamma) 2 / 1 uyAhare ( uyAhara) va 3 / 1 saka 48. nAsole [ (na) + (asIla ) ] na ( a ) = nahI prasIle 1 / 1vi visIle ( visIla) 1 / 1 vi sipA (pra) = hai [ ( prai ) -- ( lolupra ) 1/1 vi ] akoharaNe (makoharA) 1/1 vi saccarae [ ( sacca) (rama) 1 / 1 vi] siksAsole (sikkhAsIla) 1 / 1 ti ( pra ) = isa vivaraNavAlA vRccaha (dubaI) va 3 / 1 saka ani. . 49. jahA (pra) = jaise se ( pra ) = vAkya ko gobhA timiraviddhase [ ( timira (vidvaMsa) 1/1 vi] utti te. ( utiTTha) va 1/1 'divAkare (divAkara) 1/1 jalate (jala) vakra 1 / 1-iva (bha) mAno evaM (pra) isI prakAra bhavai ( bhava) va 3 / 1 praka bahussue (bahussuma ) 1 / 1 vi = - 1. chanda kI mAtrA ko pUrti i' ko 'I' kiyA gayA hai / 2. kisI kArya kA kAraNa vyakta karane vAlI (strIliMga bhinna) saMjJA meM tRtIyA yA paMcamI vibhakti kA prayoga hotA hai / - 3. dekheM gAyA 1 cayanikA (prasola ) prailolue * :-l: 77
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50. mahA (pra) = jaise se (pra) : vAkya kI zobhA samAiyANaM ( sAmAdaya) 6/2 koTThAgAre (koTThAgAra) 1/1 sura milAe (suravima) vi nAlApannaparipunne | (nAegA - ( dhanna ) - (paripunna) 1 / 1 vi ] evaM (pra) = isI prakAra bhavai ( bhana ) va 3 / 1 maka bahussue ( bahussuma ) 1/1 vi 1 / 1 - 51. jahAM (gha) jaise se (pra) = vAkya kI zobhA saMyabhuramale ( saMpamuramaNa ) 1/1 ubahI (urdAha) 1/1 write [aran) + (udara)] [(maksa ) - ( udagra ) 1/1] nANAramA paripu [ ( nAraNA ) - ( smaraNa ) - (paripuSNa) 1/1 vi] evaM (pra) = isI prakAra oes (bhava) va 3 / 1 graka bahussue ( bahussupra ) 1 / 1 vi 52. iha (ima) 7/1 jovie (jIvipra ) 7/1 rAya (rAya) 8/1 prasAsaya mi ( bhasAsama) 7/1 baliyaM (krividra ) pratizayarUpa se tu (ma ) : pAdapUraka punnAI (punna) 2/2 prakumbamAlo ( prakubva) baku 1/1 se (ta) 1 / 1 savi soyaI (soma) va 3 / 1 praka mancumuhobaraNIe [ ( maccu ) + (muha) + (uparaNIe ) ] [ ( madhcu ) - (muha ) - ( uvaraNI) 7 / 1bi] dhammaM (dhamma) 2/1 prakAkaraNa (makA) saMka parammi (para) 7 / 1 loe (lobha) 7/1 53. baheha [(jaha) + (iha ) ] vaha ( pra ) == jaise vaha (a) = yahA~ soho (soha) 1/1 va (dha) = pAdapUraka miyaM (miya) 2/1 gahAma (gaha ) saMkuma (macchu) 1/1 naraM (nara) 2 / 1 neva (no) va 3/1 saka hu (bha) = nissaMdeha aMtakAle [ ( aMta ) - (kAla) 7/1] na (bha) = nahIM tassa (ta) 6 / 1 sa mAyA (mATha) 1/1 va (pra) ra pimA (piTha ) 1 / 1.va (pa) = mora bhASA ( bhAu) 1/1 kAlammi (kAla) 7/1 tammaMsaharA [ (tammi) + (saharA ) ] tammi (ta) 7 / 1 sa (harA) 1/2 vi bhavaMti ( bhava) va 3 / 2 praka. 78 ] uttarAdhyayana
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54. na (ma)nahIM tassa (ta) 6/1 ma dukheM (dukha) 211 vibhayaMti (vibhaya) 4312 saka nAyamo (nAya-a) svApika 'ma' 11 di mitavaggA [(mitta)-(bagga)) 1/2] sudhA (suya) 1/2 bhavA (baMdhaka) 1/2 ego (ega) 1/1 vi sapaM (gha)svayaM pAhoha (paJcaguho) 23/1 saka duru (duksa)2/1 kattAramevA[(katAra) +(evA)] kattAraM (katAra) 2/1 ekA (pa)-hI praNamAi (aNujA) 3/1 saka kammaM (kamma] 111 55. devA (renyA) saMha pani dupayaM (dupaya) 241 . (ma)-paura paupayaM (upaya) 21 setaM (seta) 21 gihaM (giha) 21 paraba (SaNa) mUlaganda 2|| pannaM (panna) 21 (ma) aura sam (sanba) 21 di sakammavimo [ (sa) + (kamma) + (aviimo)] [(sa)vi--(kamma)-(mavihama) I E] avaso (avasa) / vi payAI (payA) va 3/1 saka paraM (para) 211 vi bhavaM (bhava) 211 muMbara (sudara) (mUna zanda) 2/1 vi pAvagaM (pAvama) 211 vA (ma)-prathavA 56. anneha (acceda) va 3/1 praka ani kAlo (kAla) 1 raMti (tUra) 3/2 aka rAimosa (rAI) 112 na (pa)-nahIM yAvi [() + (prAvi] ya (pa)-aura prAvi (pra) bhI bhogA (bhoga) 112 purisAraNa (purisa) 6/2 nimA (nicca) 1/2 vi - 1. mAvAnie do| 2. kisI bhI kAraka ke lie mUla sanA ra kAma meM mAyA mA.sakatA hai (pisa : prAkRta-bhASApoM kA bhyAkaraNa, pRSTha 517) / 3. kabhI ko 'paura prarSa kI prara karane ke lie do bAra 'ka' kA prayoga kiyA .4. sanda kI mAtrA ke lie ' ko kiyA gyaa| bhayAnakA [ 79
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubeca (uveca) saMka bhogA (bhoga) 1/2 purisaM (purisa) 2/1 pati (caya) va 3/2 saka dumaM (duma) 2/1 jahA (a)=jaise khoe phata (soNaphala) 2/1 vi va (ma) =jaise pakkho (pakkhi) 1/2 57. gaNamettasokkhA [(khaNameta-(soksa) 1/2 vi] bahukAladustA [(baha) vi-(kAla)-duksa) 1/2 vi] pakAmadukkhA [(pakAma) vi-(duksa)1/2 vi] panikAmasokkhA[(anikAma)-(sorakha) 1/2 vi] saMsAramoklassa [ (saMsAra)-(mokkha) 6/1] vipakkhanUyA [(vipaMksa)-(bhUya) 112 vi khANI (sAriNa) 1/1 bhaNatpAe (maraNatya) 612 u(a)=nizcaya hI kAmabhogA [(kAma)-(bhoga) 1/2] 58. parigvayaMte (parimbaya) va 1/1 praniyatakAme [(ma-niyatta) bhUka mani-(kAma) 111] maho (ma)=dina meM ya (pra)=paura rAmo (a)-rAta meM paritappamAraNe (paritappa) va 1/1 prANappamatte [(maNNa)- (ppamatta) 1/1 vi] paNamesamAraNe [(ghaNaM) + (esamANe)] paNaM (ghaNa) 2/1 esamAraNe (esamAraNa) vakR 1/1 pappoti (pappoti) va 3/1 saka bhani maccu (maccu) 2/1 purise (purisa) 1/1 paraM (jarA) 2/14 (ma)=aura 59. imaM (hama) 1|| savi ca (ma)=paura me (mamha) 6/1 sa pratmi (ma)-hai naripa (ma)=nahIM ca (pa)-paura me (pamha) 3/1 se 1. do vAkyoM mapA zandoM ko jor3ane ke lie kabhI-kabhI do 'ba' kA prayoga 'bhora' prarSa meM kiyA jAtA hai| , . -80 ] uttarAdhyayana
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kicc| (kicca) mUla zabda 1/1 vi prakiNvaM (prakicca) 111 vi taM (ta) 211 mavi evameva (evaM) + (evaM)] evaM (pra)-isa prakAra evaM (4) hI lAlappamAgaM (lAmappa) va 2/1 harA (hara) 1/2 haraMti (hara) va 3/2 saka ti (pa)-prataH kahaM (ma)-se pamAe (pamAma) 11 60. jA (a) 1/1 savi baccA (bacca) va 3/1 rayaNI (rayaNI)1/1 na (ma)=nahI sA (tA) 111 savi pariniyataI (pahiniyAta) va 3/1 praka pradhamma (adhamma) 2/1 kuNamAssa (kuNa) va 6/1 praphatA (praphala) 112 vi aMti: (jA) va 3/1 paka rAimo (rAi) 112 61. nA (ja) 11 savi baccA (bacca) va 3/1 maka rayaNI (rayaNI) 1/1 na (pra)nahIM sA(tA) / savi pariniyattaI (paDiniyatta) va 3/1 aka pammaM (dhamma) 211 - (ma)=hI kurAmANassa (kuraNa) va 6/1 saphalA (saphala) 1/2 vinaMti (jA) va 3/1 maka rAimo (rAi) 1/2 1. kisI bhI kAraka ke lie mUla saMzA-zanda kAma meM sAyA vA sakatA hai| (pisaH prAhata mApApo kA myAkaraNa- pRSTha 517) mere vicAra se paha niyama vipaNa gandoM para bhI lAgU kiyA jA sakatA hai| . 2. kamI-kamo bahuvacana kA prayoga sammAna pradakSita karane ke lie kiyA jAtA hai| (haramRtyu kA devtaa-kaal| 3. degAthA 1 4. bA+jAti--ti (do svara ke mAge saMyukta prasAra hone para do sara kA hastha para ho jAtA hai) (hema-prAkRta-myAkaraNaH 1-84) - 5. * gAyA 60 dekheM 6. doghaM kA hasta mAtrA ke lie| yanikA [ 81
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62. assasthi [ ( jassa) + (pratthi ) ] jassa ( ja ) 6 / 1 sa. pratthi ( pra ) ca = hai manburagA ( maccu ) 3 / 1 samalaM sa catthi [(ca) + (pratthi ) ] karatA haiM pratthi 1 / 1 savi jApa (mara) bhavi 1 / 1 va 3/1 saka sue (sakkha ) 1/1 jassa (ja) 4/1 (ma) = saMbhava prayaM ko vyakta (ma) = hai palAyaNaM ( palAyaNa) 1 / 1 jo (ba) (jANa) va 31 saka na ( pra ) = nahIM marissAmi praka so (ta) 1/1 savi hU (pra) = ho kaMse ( kaMkha) suve (pra) = zrAnevAlA kala siyA (pra) = hai - - 63. sabbaM ( sabhva) 1 / 1 savi agaM (jaga) 1 / I jaha ( pra ) yadi tuhaM (tumha) 6/1 sa bA (pra): | = zrathavA vi (gha) = bhISaNaM (dharaNa) 1/1 bhave (bhava) vidhi 3 / 1 kapi (a) = to bhI te (tumha) 4/1 sa apajjarsa (prapajjata) 1 / 1 bi neva (a) = kabhI nahIM tAlAe (tANa) 4 / 1 taM (ta) 1/1 savi taba (tumha) 6/1 sa ani 64. marihiti (mara) bhavi 2 / 1 maka rAyaM (gayaM) 8/1 ani jayA tayA (x) = kisI bhI samaya vA (pra) = nissaMdeha maraNorame (maNorama) 212 vi kAmaguNe (kAmaguNa) 2/2 pahAya (pahA ) saMkR ekko (ekka) 1 / 1 vihu (pra) = hI dhammo (dhamma) 1/1 narabeba 8 / 1 tA (tAla) 1/1 na ( pra ) ==nahI vijjae (bijja) va 3/1 ka annamiha [(annaM) + (iha) + (iha ) ] kici (pra) = kucha 65. davaggaNA ( davaggi) 3 / 1 jahA (pra) jaise rakhale (raNa) 7/1 ujjhamANe (ujjhamANa ) bakra karma 7 / 2 ani jaMtusu (jaMtu) 7/2 ani anne (anna) 1 / 2 sattA (khasa) 1/2 pamoyaMti (pamoya) ba3 / 2 praka rAgadosavasaM [gana) - dosa ) - ( basa ) 2 / 1] gayA (gaya) bhUkR 1/2 prati 1 'sAtha' ke yoga meM tRtIya vibhakti hotI hai / 2 jayA tathA ( yadA tadA) = kisI bhI samaya (Eng Dictionary : Monier williams. P 434 col III) -82 ] uttarAdhyayana 1
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66. evamevaM (ma)=bilkula aise hI vayaM (amha) 1/2 sa mUDhA (mUDha) 1/2 vi kAmabhogesu (kAmabhoga) 7/2 mucchiyA (muccha) saMka jhamAraNaM (DajhamANa) va karma 2/1 prani na (a) nahIM bunjhAmo (bujjha) va 112 saka rAga-dosaggiA [(rAga)+ (dosa) + (maggiNA)] [(rAma)-(dosa)-(praggi) 3/1] jayaM (jaya) 211 67. bhoge (moga) 2/2 bhoccA (moccA) saka ani vamittA (vama) saMkR ya (ma)-aura lahumUvihAriNo [(lahu)-(bhUya)-(vihAri) 1/2 vi] prAmoyamAraNA (Amoya) vakR 1/2 gachati (gaccha) va 312 saka diyA (diya) 112. kAmakamA [(kAma)- (kama)-511] iva (ma)=jaise ki 68. lAmAlAme. (lAbha) + (alAbhe)] [lAma)--(alAma) TI] suhe (muha) 7/1 dule (duksa) T4 jIvie jIvina) TI maragaNe (maraNa) ! tahA (ma) tathA samo (sama) In nidarA-pasAmu [(sdiA)-saMsA) 7/27 tahA (a) tathA mAraNAbamArAoM [ (mArA) + (avamApabho)] [ (mae) (akpAsamo) saMgkRta saptamI ke divacana kA prAkRtIkaraNa] 69. jarA-maraNaveneNaM (carA)-(maraNa)-(vega) 3/1] vujhamAraNANa (kunka) va karma 412 ani pArigarga (pAriNa)4/2 dhammo(dhamma) 1/1 robo (dIva) || pahA (1iTThA) 1/14 (gha) aura gaI (gai) III sarasamuttamaM (sarapaM) + (uttama)] saraNaM (saraNa) 11 uttamaM (uttama) I|| vi 1. kisI kArya kA kAraNa myakta karane vAmI (strIsima bhinna) saMzA meM tRtIyA yA paMcamI vivakti kA prayoga kiyA jAtA hai| 2. canda kI.mAtA kI pUrti hetu pApI' ko 'pApita kiyA gayA hai| prayanikA [ 83
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70. sarIramAha [(sarIraM) + (mAha)] sarIraM (sarIra) 211 mAhura (mAha) bhU 3/1 saka pani nAva (nAbA) 2/1 apabhraMza ti (ma)=cUki jobo (jIva) 1/1 dugbA (buncai) va kama 3/1 saka pani nAvimo (nAvipa) 1/1 saMsAro (saMsAra) 1/1 maNako (maNNava) 1/1 vRtto (vutto) bhUka 1/1 pani (ja) 2/1 sa taraMti (tara) va 3/2 saka mahesipo [(maha) + (esiyo) ] [(maha)-(esi) 1/2 vi] 71. ubaneko (navaleva) 1/1 hoi (ho) va 3/1 praka bhogesu (bhoga) 712 prabhogI (mabhogi) 111 vi nobalippA [(na / (uvalippaI)] na (ma)-nahI uvalippaI (nabalippadA va karma 3/1 saka pani bhogge (bhogi) 1/1 ni bhamA (bhama) va 3/1 saka saMsAre (sasAra) 7/1 vippamunnaI (vippamuccai) va karma 3/1 saka mani. 72. ullo (ulla) 1/1 vi surako (sukka) 1/1 vi ya (ma) -pora do (do) 1/2 vi chaTA (chuDhA) bhUka 1/2 ani golayA (golaya) 1/2 maTTiyAmayA [(maTTiyA)-(maya) 1/2 vi] do (do) 1/2 1. pizala : prAkRta bhASAmo kA pAkaraNa, pRSTha 755 2. kabhI kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema-prAkRta-mAkaraNa : 3-135) 3. de gAvA 1. 4. kabhI kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA pAyA hai| (hema-prAva-mAkaraNa : 3-135) uttarAdhyayana
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ vi ( pa ) ho prAvaDiyA' ( bhAvaDa) bhUka 1/2 kuDe (kuDDu) 7/1 1 jo (ja) 1/1 savi sohatya [ (so) + (pratya) ] so (ta) 1 / 1 savi prattha ( a ) = = yahAM para laggaI' (lagga) va 3 / 1 praka laggaMti (lagga) va (ja) 1/2 savi 3 / 2 praka kummehA narA (nara) 1/2 73. evaM (pra) = isI prakAra (dummeha) 1/2 vi je kAmalAlasA [ ( kAma ) - ( lAlasA ) 1/2 vi] viratA (virata ) 1/2 viu ( ) kintu na (ma ) = nahIM jahA (pra) = jaise se (ta) 1/1 savi sukkagolae [ ( sukka) - ( golama) 1 / 1 ] 74. tu kA ( khaluka) 112 mArisA ( jArisa) 1/2 jojjA ( jojjA) 112 vidhika prani bussIsA ( dussIsa) 1/2 vi (ma) = bhI hu (a ) == nissaMdeha tArisA (tArisa) 1/2 vi joiyA (jona) bhUkR 1/2 dhammabhAraNammi [ ( dhamma ) - ( jAeMga) 7/1] bhajjatI (bhajja) va 3 / 2 saka biDmbalA [ ( ghii ) - ( dubbala) 1/2 bi] 75. samAierNa ( samAima) 3 / 1 bhaMte (maMta) 811 vi jobe (jIva ) 1 / 1 ki ( ki) 2 / 1 savi jara yaha (jaragaDa ) preraka va 3 / 1 saka ani sAvaggajogavira ( ( sAvajja) - ( joga) - (viraha) 2/1] 76. pAyacchittakaraNaM [ ( pAyacchita ) - (karaNa) 3 / 1] bhaMte (bhaMta) 8/1 vi jobe (jona) 1/1 ki ( ki) 2 / 1 vi jalaya ( jaragayai ) preraka va 3/1 saka ani pAvakampabisohi [ (pAva) vi- (kamma) - 1. yahA~ bhUtakAlika kRdanta kA prayoga kartRvAcya meM huA hai / 2. vahAM vartamAnakAla kA prayoga bhUtakAma artha meM huA hai / 3. chanda kI mAtA kI pUrti hetu 'ti' ko 'to' kiyA gayA hai / cayanikA [ 85
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ (visohi) 2/1] niraiyAre (niraiyAra) 1/1 yAvi (a) bhavA (bhava) 3/1 praka samma (ma) =zudipUrvaka ca (ma) = mora eM (ma) vAkyAlaMkAra pAyanchitaM (pAyacchittaM)2/1 parivajjamAraNe (parivajja) baqa 1/! maggaM (maraga)2/1 maggaphalaM[(magga)-(phala) 211] ca (ma) = bhora visohei (visoha) va 3/1 saka mAyAraM (mAyAra) 2/10 (ma)= aura prAyAraphalaM [(AyAra)-(phala) 2/1] pArAheDa (prArAha) va 3/1 saka 77. samAvaNayAe (khamAvaNayA) 3/10 (ma) = vAkyAlaMkAra bhaMte (maMta) 8/1 vi nove (jIva) 1/1 ki (ki) 2/1 vi jaNyai (jaNyai) preraka va 3/1 saka ani palhAyaraNabhAvaM [(palhAyaNa) vi-(bhAva) 211] palhAparaNabhAvamuvagae [(palhAyaNa) - (bhAva) + (uvagae)] [(palhAyaNa)-(bhAva) 2/1] uvagae (uvagapra) bhUha 111 ani ya (ma) aura samvapAraNa-bhUpa-jIva-sattesu [(savva)-(pAraNa)-(bhUya)-(jIva)-(satta) 712] mettIbhAvaM [(mettI)-(bhAva) 2/1] uppAei (uppAma) va 3/1 saka metIbhAvamuvagae [(mettI)+ (bhAva) +uvagae)] [mettI)-(bhAva) 211] uvagae (uvagaya) bhUka 11 mani yAdi (ma)=aura jIve (jIva) 1/1 bhAvavisohi [(bhAva)--(visohi) 2/1] kAUNa (kA) saMkR ninbhae (ninbhama) 1/1 vi bhavai (bhava) va 3/1 praka 78. dhammakahAe [(dhamma)-(kahA) 3/1] Q (ma)=vAkyAlaMkAra bhaMte (maMta) 8/1 vi jIve (jIva) 1/1 kiM (ki) 2/1 vi jaNayaha (jaNayai) preraka va 3/1 saka ani pavayaNaM (pavayaNa) 2/1 pabhAveda (pabhAva) va 3/1 saka pavayaNapabhAvae [(pavayaNa) 1. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamo vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema-prAkta-vyAkaraNa : 3-135) 86 ] uttarAdhyayana
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( prabhAva - pra ) 1 svAdhika 'ma' 7/1 ] bhAgame tassabhaddatAe [ ( prAgamesa ) + (prassa) + (bhaddatAe ) ] [ ( bhAgamesa) vi - ( pra . ssa) vi - ( bhaddata ) 4/1] kammaM (kamma) 2/1 nibaMdha (nibaMdha) va 3/1 saka svAdhika 'ya 79. supassa (sugra) 6/1 bhArAhalayAe (bhArAha zrArAharaNayA) 3 / 1 strI-liMga (gha) vAkyAlaMkAra maMte (maMta) 8/1 vi jIve (jIva) 1/1 ki ( ki) 2 / 1 vi jaraNaya (jaraNaya6 ) preraka va 3 / 1 maka pani. annArNa (pannA) 2 / 1 saveha (sava) va 3 / 1 saka na ( pra ) = nahIM va (pra) = pIra saMkilissaha ( saMkilissa) va 3 / 1 praka * --: 80. egaggamaraNasannive sakhayAe [ (ega ) + (bharaga) + (maNa) + 'ya' svAmika (mannivesaNa pAe ) ] [ (ega ) - (bhagga ) - ( maraNa) - ( sannivemaraNa -+ strI-liMga sannivesarayA) 3 / 1] varga (pra) vAkyAlaMkAra bhaMte ( maMta) 8 / 1 vi bobe (jIva) 1/1 ki ( ki) 2/1 vi jAyada ( jaraNayai) preraka ba 3 / 1 saka ani cittanirohaM [ (citta) - (niroha) 2/1] karedra (kara) va 3/1 saka - na ( pra ) = vAkyAlaMkAra bhaMte ki ( ki) 2 / 1 vi jayada nissaMgataM ( nissaMgata ) 2 / 1 (ega ) 1 / 1 savi egaggaci [ ( egarana ) - (bisa) 1 / 1] biyA ( pra ) = dina me bA (bha) = [ 87 81. apaviddhayAe (paparibaddhayA) 3 / 1 ( maMta) 8 / 1 vi jove (jona) 1 / 1 ( jaya) preraka va 3 / 1 saka bhani nissaMgasaMga (nissaMgata ) 3 / 1 ege cayanikA
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhora rAmo (ma) = rAta meM prasajjamANe (pra-sajja) vakR I/1 apparibaDe (ma-parivada) bhUka 1/I bhani yAdi (pra)=ora biharaha (vihara) va 3/1 praka 82. boyarAgayAe (vIyarAgayA) 3/1 (ma)==vAkyAlaMkAra bhaMte (maMta) 8/1 vi jove (jIva) 1/1 ki (kiM) 2/1 vi jaraNamA (jaraNayai) preraka va 3/1 saka pani nehANa baMdhaNAriNa [(neha) + (maNubaMdhaNANi)] [(neha)-(aNuvaMSaNa)2/2] taNhANa baMpaNAgi [(taNhA) + (aNubaMdhaNAriNa)] [(taNhA)-(aNubaMdhaNa) 2/2] ya (ma)=aura vojchivaha (vocchida) va 3/1 saka maNa nnesu| (magunna) 7/2 sadda-pharisa-rasa-sva-gaMSasu' [(sadda)-(pharisa)(rasa)-iva -(gaMdha) 7/2] gheva (pra)=bhI virajjai (virajja) va 3/1 praka 83. parajavayAe (majjavayA) 3/11 () =vAkyAlaMkAra bhaMte (maMta) 3/1 vi jIve (jIva) 1/1ki (ki) 211 vi jaNayaha (jaNayai) preraka va 3/1 saka pani kAugjuyayaM [(kAma) + (ujjuyayaM)] [ (kAma) - (ujjuyayA) 2/1] bhAvajjupayaM [ (bhAva) + (ujjuyayaM)] [(bhAva)--(ujjuyayA) 211] bhAsujjuyayaM [(bhAsa) + (ujjuyayaM)]' [(bhAsa)- (unjuyayA) 2/1] bhavisaMvAyaNaM (ma-visaMvAyae) 211 pravisaMvAyasaMpannayAe [(mavisaMvAyaNa)(saMpannayA) 3/1] pammassa (dhamma) 6/1 prArAhae (bhArAhama) 1/1 vi bhavai (bhava) va 3/1 praka 1. kamI-kamI paMcamI vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA / (hema-prAkRta-myAkaraNa : 3-136) 88 ] uttarAdhyayana
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84. jahA (a) yadi mahAtalAgassA [ (mahA)-(talAga) 611] sanniruddha (sa'-niruddha) bhUkR 1/! ani jalAgame [(jala) + (prAgame)] [ (jala) - (bhAgama) 1/1] ussicaraNAe (ussicaNA) 3/1 tavaraNAe (tavaraNA) 3/1 kameNaM (ma)-dhIredhIre sosaNA (sosaNA) 1|| bhave (bhava) va 3/1 praka 85. evaM (a)= isa prakAra tu (pra)=hI saMjayassAvi [(saMjayassa)+ (pravi)] saMjayassa (jaya) 6/1 pravi (ma) = pAdapUraka pAvakammanirAsave[(pAva)-(kamma)-(nirAsava)711 bhavako saMghiyaM [(bhava)- (kohI)- (saMciya) 111 vi] phammaM (kamma) 1) | tavasA (tava) 3/1 nijarijjaI (nijjara) va karma 3/1 saka 86. nAssa (nANa) 611 samvassa (savva) 611 pagAsagAe strI (pagAsaNa+pagAsaNA) 3/1 annANa-mohassa [annANa)-(moha) 6/1] vivagjaragAe (vivajjaNA) 3/1 rAgarasa (rAga) 611 dosassa (dosa) 6/1 ya (a)=aura saMkhaeNaM (saMkhama) 3/1 egaMtasokkhaM [egaMta) vi-(sokkha) 2/1] samuveDa (samuve) va 3/1 saka mokkhaM (mokkha) 2/1 - - 1. kabhI-kabhI saptamo vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema-prAkRta-vyAkaraNa : 3-134) 2. sa (ma)-pUrNarUpa se 3. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para paSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| hema-prAkRta vyAkaraNa : 3-134) 4. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema-prAkRta vyAkaraNa : 3-135) 5. dekheM mApA / cayanikA [ 89
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87. tassesa [(nassa) + (esa)] tassa (ta) 6/1 ma. esa (eta) 1/1 savi maggo (magga) 1/1 guru-vivasevA [(guru)-(viTa) vi(sevA) 1/1] vivaramA (vivajjaNA) 11 bAlajassa [(vAla)-(jaNa) 6/1] rA (pra)-dUra ge samjhAyaegaMtanisevaNA [(majhAya)-(erAMta)- (nisevANA) 1/1] ya (pa) = pora suttarapasaMcitarapayA [ (mutta) - (pratpa) + (saMcitaNayA) ) [(sutta)-(pratya)-(saMcitaNayA) 1[1] pittI (dhiti) 111 ya (ma)=ora 88. rAgo (rAga) 1/1 yA (ma) = pora doso (dosa) 111 diyA (ma) mora kammadIyaM [(kamma) - (bIya) 1/1] kammaM (kamma) 1/10 (ma)= pora mohapabhavaM [(poha)-(bha) I|| vi] pati (vada) va 3/2 maka kamma (kamma) 1|| ca (bha)=hI jAI-maraNassa [(jAI)-(maraNa) 6/1] mUlaM (mUla)1/1 dukkhaM (dukkha) 1/1 ca (pra):- hI jAI-maraNa [(jAI)-(maraNa) 1/1] vayaMti (vaya) va 312 saka 89. tumasaM (dukkha) 1/1 hayaM (haya) bhUka 1/1 ani jassa (ja) 6/1 sa na (ma)=nahIM hoi (ho) va 3/1 praka moho (moha) 1/1 hamo (hapra) bhUka 1/1 ani tamhA (tohA) 1/1 hayA (hayA) bhUka 1/1 prani loho (loha) 1/1 kiMgharagAI (kiMcaNa) 112 1. nAkyAMza ko jor3ane ke mie 'mora' sUcaka sampayoM kA prayoga do bAra kara diyA jAtA hai| 2. aba 'ppabhava' kA prayoga samAsa ke anta meM kiyA jAtA hai to isakA mapaM hotA hai, 'utpanna' (vi) 3. samAsagata samboM meM rahe hae sara haba ke sthAna para vIrSa paura do ke sthAna para hasva prAyaH ho jAte haiN| (hema prAkRta bhyAkaraNa: 1-4) bAi+gAI 90 1 uttarAdhyayana
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 vivittasejjAsaejatiyANaM [(vivitta) + (sejjA) + (pAsaNa) +(jaMtiyANaM)] [(vivitta)- (sejjA)-(prAsaNa)-(jaMtiya) 6/2 vi] momAsaraNAgaM [(proma) + (asaNANaM)] promAsaNANaM (momAsaNa) 612 vi damiviyAgaM [(damina)+ (iMdiyANaM)] damiiMdiyANaM (damiiMdiya) 6/2 vi na (ma)=nahIM rAgasata [(rAga)-(sattu) 1/1] parisei (parisa) va 3/1 saka citaM (cita) 2/1 parAiyo (parAina) bhUka !!! ani bAhirivosahehi [ (vAhi) +(riu) + (va) + (prosahehi) ] [(vAhi)-(riu) (ba) a jaise-(posaha) 3/2] 91. kAmAraNa girippabhavaM [(kAma) + (maNugidi) + (ppabhava)] [(kAma) -- (maNa giti)-(ppabhava) 1/1 vi] kha (pa) hI dumacaM (dukma) 1/1 sambassa (sava) 611 vi logassa (loga) 6/1 sadevagassa (sadevaga) 611 vi (ja) 1/1 savisAiyaM (kAiya) 1/1 vi mAgasiyaM (mANasiya) 11 vi . (ma) bhI kidhi (pa)-kucha tassaMtagaM [(tassa)+ (pratarga)] tassa (ta) 6/1 sa maMtagaM: 211 gacchada (gaccha) va 3/1 saka voyarAgo (vIyarAga) 111 vi 92. jahA (a)-jaise va (4)=pAdapUraka kipAgaphalA [(kiMpAga) (phala) 1/2] magoramA (maNorama) 1/2 vi rasepa (rasa) 3/1 bagegavaNNa) 3/14 (ma) aura 1. bappama' kA prayoga samAsa ke panta meM kiyA jAtA hai, to isakA marma hotA hai, 'utpanna' (vi). 2. 'mati' parva kI kriyA ke sApatIyA vibhakti kA prayoga kiyA jAtA hai| 3. kabhI kabhI saptamI vimati ke sthAna para tRtIyA vibhakti kA prayoga pApA bAvA hai (hema-prAkRta-myAkaraNa :3-137), cayanikA [ 91
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhujamAraNA (mujjamAraNa) va karma 1/2 pani te (ta) 1/2 savi daeM (khuddm)| svArSika 'ma' 711 vi jiivie| (jIvima) 7/1 paNyamArapA (paccamAraNa) va karma 1/2 mani epovamA [(ema) + (uvamA)] [(ema) - (uvamA) 111] kAmaguNA [(phAma)-(guNa) 1/2] vivAge (viyAga) 711 93. dhabalassa' (cavastu) 6/1 svaM (sva) 1/1 gahagaM (gahaNa) 111 payaMti: (vaya) va 3/2 saka taM (a) vAkya kI zobhA rAgahe [(rAga)-(heu) 2/1] tu (pa) = pAdapUraka maNa nnamAhu [(mannaM) + (mAhu)] maNa nnaM (maNunna) 2/1 vi pAhu (pAha)] bhU 312 saka pani taM (pa) vAkya ko zobhA dosahelaM [(dosa)(heu) 211] pramaraNa nnamAhu [(pamaNunna) / (mAha)] pramae nnaM (pramaNanna) 2/1 mAha' (pAha)bhU 312 saka pani samo(sama)1/1 yi u (ma)=kintu jo (na) 1/1 savi tesu (ta) 712 sa sa (ta) 1/1 savi vIyarAgo (vIyarAga) 1/1 di 94. kvesu (ba) 712 jo (ja) 1/1 savi gehimuvei [(gehi)+ (uvei)] gehi (gehi) 2/1 gveda (uve) va 3/1 saka tivvaM (tivvaM) 2/1 vi akAliyaM (makAliya) 2/1 vi pAvaha (pAya) va 3/1 saka se (ta) 1/1 savi viNAsaM (viNAsa) 2/1 rAgAure [(rAga)+ (mAure)] [(rAga)-(prAura) 1/1 vi] jaha (ma) -jaise vA (ma) tathA payaMge (payaMga) 1/1malogalole [(maloga) 1. kabhI kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para saptamI rimakti kA prayoga pAyA bAvA hai| (hema prAkRta vyAkaraNa :3-133) 2. kabhI kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para paSThI vibhakti kA prayoga pAyA bAtA / (hema prAkRta mAkaraNa : 3-135) 3, yahA~ bavaMmAna kAma kA prayoga bhUtakAma parva meM humA hai| 4. pisamaH prAkRta bhASApoM kA vyAkaraNa, pRSa, 755 92 ] uttarAdhyayana
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ - (lola) 1/1 vi] samubei (samube) va 3 / 1 saka ma ( maccu ) 2 / 1 95. bhAve 1 (bhAva) 7/1 birato ( virasa ) 1 / 1 vi maNubho ( maNuma ) 1/1 faeaint (fareita) 1/1 fa ggu (ga) 3/1 afa lodhaparaMpareNa [ ( duksa) + (mogha) + (paraMpareNa ) ] [ ( dukkha ) - (gha) - ( paraMpara) 3 / 1] na ( pra ) = nahIM lippaI (lippai) va karma 3/1 taka prati bhavamajbhe [ ( bhava) - (majjha) 7/1] vi (pra) = bhI saMto (saMta) 1 / 1 vi jalega (jala) 3 / 1 bA (pra) = jaise ki rilIpalAsaM [ ( pukkhariNI) - ( palAsa ) 1 / 1 ] 1 (hau) 1/1 96. eviditthA [ (eva) + (iMdiya) + (pratyA ) ] eva ( pra ) = vAstava [ (indiya) - ( pa ) 1/2] ya (a) zraura maNassa (maNa ) 6 / 1 atthA ( pratya ) 1/2 dukkhassa ( dukkha ) 6 / 1 he ma yasa ( maraNa. ya) 4 / 1 rAgiNo ( rAgi) 4 / 1 savi caiva (pra) bhI povaM (thova) 2 / 1 vi pi (pra) = kabhI tumakhaM ( dukkha ) 2 / 1 na ( pra ) = nahIM bIyarAgassa ( vIyarAga ) 4 / 1 kareMti (kara) va 3 / 2 saka kiMci (pra) = kucha. te (ta) 1/2 : (pra) bhI kayAi = 97. na ( pra ) = nahIM kAmabhogA [ (kAma) - (bhoga) 8 5/1] samayaM (samaya) 2/1 uti ( uve) va 3 / 2 saka yAvi (pra) = mora bhogA (bhoga* ) 5 / 1 vigaI ( vigas) 2 / 1 je (ja) 1 / 1 savi tappadosI [ ( ta ) - 1. kabhI kabhI paMcamI vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai / (hema prAkRta vyAkaraNa: 3-136) 2. dhanya ko mAtrA kI pUrti hetu 'i' ko 'I' kiyA gayA hai| 3. kisI kArya kA kAraNa vyakta karane ke lie saMjJA ko tRtIyA yA paMcamI meM - sabA jAtA hai| cayanikA 93
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ppadosi) 1/1 vi] ' (ma) =ora pariggahI (pariha) 11 vi ya (4)=ora so (ta) 1/1 savi tesu (ta) 7:2 ma mohA (moha) 5/1 uveti (uye) va 3/1 saka 98. virAjamArapassa (virajja) va 4/1 pa (ma)= pora iMdiyaramA [(indiya) + (pratyA)] [(indiya)-(pratya) 1/21 saddAiyA [(sadda) + (mAiyA)] [(sadda)-(pAiya) 112 svArSika 'ya'] sAvaiyappapArA [(tAvaiya) vi-(ppayAra) 1/2] na (ma)=nahI sassa (ta) 4/1 sa samve (samva) 1/2 vi vi (ma)=hI maNa nnayaM (maNa nnayA) 2/1 pA ()-yA nivvatayaMtI (nimvatayaMtI) va 3/2 saka pani pramaNa layaM (pramaNa nayA) 211 vA (pra)yA. 99. sivAna (siTa) 412 namo (4)=namaskAra kiyA (kiccA) saMka pani saMbayAga (saMjaya) 4/2 vi ba (ma)==ora bhAvamo (bhAva) paMcamI mayaMka 'so' pratyaya praspaSammagaI [(patya)-(dhamma) -(gai) 2/1] taccaM (tacca-strI + taccA) 2|| vi maga sahi (paNa saTThi) 2/1 sumeha (suNa) vidhi 212 saka me(bhamha) 3/1sa 100. paparayaNo(pabhUyarayaNa)1/1rAiyA (gaya)1/1 serigapro(seNima) 1/1 magahAhiyo [(magaha) + (pahivo)] [(magaha)-(mahiva) 1. vAkyAMza ko bor3ane ke lie 'mora' sUpaka madhyamoM kA prayoga do bAra kara diyA bAtA hai| 2. dhanda kI mAtA kI pUrti hetu "fe' ko 'yo' kiyA gayA hai| 3. 'namo ke yoga meM catupI hotI hai| 94 ] uttarAdhyayana
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11J vihArastaM (vihArajasa) 211 nijAmo (nijjAma) bhUka 111 pani maMsikucchisi (maNDikuccha) 7/1 cehae (cai24)7/i. 101. mANAdumalayAieNaM [(nAraNA)-(duma)-(layA)-(iNNa) bhUka 1/1 bhani] nAgApakSiniseviyaM [(nANA)-(pakkhi)-(niseviya) bhUka 1/1 pani] nANAkusumasaMpanna [(nAraNA)-(kusuma)-(saM-channa) bhUka 1/1 prani] ujjANaM (ujjA) 11 naMbaNoSama (nandaNa)* (upamaM)] [nandarA)- (uvama) I|| vi] 102. tatya (pra):- yahAM so (ta) 1/1 savi pAsaI (pAsa) va 3/1 saka sAhuM (sAhu) 211 saMgayaM (saMjaya) bhUkR 2/1 ani susamAhiyaM (su-samAhiya) bhUka 1/1 prani nisannaM (nisanna) bhUka 1/1 bhani sarakhamUlammi [(rukha)-(mUla) 711) sukumAla (sukumAla) 21 vi. suhora (muha) + (udaya)] [(muha)-(udaya) bhUka 2/1 ani] 103. tassa (na) 6/1 sa svaM (va) 2/1 tu (ma)= aura pAsitA (pAsa) saMkR rAiNo (rApa)6/1 sammi (ta) 7/1 sa pazcaMtaparamo [(paccaMta) vi-(pasma) 111 vi] prAsI (prasa) bhU 3/1 pratulo (pratuna) 11 dilyavimhamo [(sya)-(vimhapra)1/1] 1. 'gamana bhayaM meM bhUtakAlika phudanta kavAya meM prayukta humA hai| 2. kamI-kamI saptamI kA prayoga dvitIyA ke sthAna para pAyA jAtA hai (hema-prAkRta vyAkaraNa: 3-135) / 3. samAsa ke prArambha meM vizeSaNa ke rUpa meM prayukta hotA hai (pApTe : saMta hindo-proya) 4. samAna anta meM isakA papaM hotA ke samAna' (pApTe : saMskRta hindI ko)| 5. chanda kI mAtA ke lie ko ''yA gyaa| vartamAna kA prayoga bhUtakAsa parva meM hamA hai| cayanikA [ 95
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104. maho (ma)-mAzcarya vANo (vaNNa) 1|| svaM (rUva) 11 prajjassa (pajja) 6/1 somayA (somayA) 1/1 khaMtI (khaMti) 11 mutto (mutti) 1/1 bhoge (bhoga) 7/1 prasaMgayA (prasaMgamA) 1/1 105. tassa (ta) 6/1 sa pAe (pAna) 7/13 (ma)=ora vaMdittA (vaMda) saMkR kAmaraNa (kAUpa) saMka pani ya (ma) tathA payAhiNaM (payAhiNA) 2/1 nAidUramaNAsanne [(nAidUraM) + (paNAsanne)] nAidUraM (bha) =na bhatyadhika dUrI para praNAsanne (maraNAsanna) 7/1 paMjalI (paMjali) 1/1 vi paripucchaI' (paDipuccha) va 3/! saka. 106. to (taruNa) 1/1 si (prasa) va 2/1 praka prajjo (prajja) 8/1] pazyApro (padhvaima) bhUka 1/1 prani bhogakAla mmi [(bhoga) -(kAla) 7/1] saMjayA (saMjaya) 8/1 uTino (uddhiSa) bhUka 1/1 pani sAmANe (sAmaNNa) 711 epama? [(eya) 4 (8)] evaM (eya) 2/1 savi aTTha (maTTa) 2/1 suromu (suNa) va II saka tA (ma)-to 107. praNAho (praNAha) 1/1 vi mi (asa) R 1/! aka mahArAyaM (mArAya) 8/1 nAho (nAha) 11 vi majjha (amha) 6/1 sa na (bha)nahIM vijjaI (vijja) va 3/1 praka praNa kaMpagaM (paNa kaMpaga) I/I vi muhi (muhi) 2/1 vA (pra)=yA vi (pra) =bhI kaMco (ka) 2|| nAbhisamema'haM (na) + (abhisamema) + (maha)] na (pa)==nahIM abhisamema (mabhisame) va 112 saka mahaM (pramha) 1/1sa - 1. pUrI gApA ke anta meM pAne vAlo kA kriyAmoM meM bahupA ho jAtA hai (pizana : prArata bhASAmo kA myAkaraNa. pRSThaM 138) 2. kim +cita-kacit{2/1)-kavi-kaMcI (mAtA ke lie dopaM) 96 ] uttarAdhyayana
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 tamro (pra) tatra sI (na) 1/1 mani pahasipro (nahasa ) bhUka 1/1 rAyA (rAya) 1 / 1 seNizro ( saMzima) 1 / 1 magahAhiyo [ ( magaha) + (hivo ) ] [ ( magaha ) - ( ahiva) 1 / 1] evaM == eva (bha) = jaise te ( tumha ) 4 / 1 sa iDiTamaMtassa (inimaMta) 4 / 1 vi kahaM (bha) = = kaise nAhI (nAha) 1 / 1 na ( pra ) :- nahIM vijjaI (vijja) va 31 aka.. 109. homi (ho) va 1/1 aka nAho (nAha) 1 / 1 bhayaMtANaM (bhayata ) 4/2 vi bhoge (bhoge) 2/2 bhujAhi (bhuMja) vidhi 2 / 1 saka saMjayA (saMjayA) 8 / 1 mitta-nAIparivuDa [ ( mitta) - (nAI ) 2 - ( parivuDa) bhUkR 1 || prani] mAraNastaM ( mANussa ) 1 / 1 khu (pra) = sacamuca sudullAha [ ( su- (dullaha) 1/1 di] 110. prapparagA (pra) = svayaM vi si (prasa) va 2 / 1 [ ( magaha ) + (grahiyA ) | | ( magaha ) (saMta) vakR 1 / 1 ani kjasa (ka ) bhavisAmi (bhava 2 / 1 praka praNAhI ( a ) == hI graka seliyA (segima) ( maraNAha ) 1/1 8 / 1 magahAhiyo ( prahita) 8 / 1 ] saMto 611 nAho ( nAha) 1/1 111. evaM (a) isa prakAra vRtto (vRtta) mUha 1 / 1 grani naribo (narikha) 1 / 1so (ta) 1 / 1 savi susaMbhaMto [(su) (pra) - (saMbhata) bhUkR 1/1 fr] suviho [ (su) ( ) - ( vihima) bhUkR 1 / 1 ani ] vayara 1. manusvAra kA bhAgama (hema-prAkRta-vyAkaraNa, 1-26) 1 2. samAsagata zabdoM meM rahe hue svara paraspara meM dodha ke sthAna para rahasya ho jAyA karate hai (hema-prAkRta vyAkaraNa : 1-4) | 3. (prasvakR + satsa+saMta cayanikA saMto ) / [ 97
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ (vayaNa) 2/1 asuyapuSvaM (pasuyaputhva) 2/1 vi sAhuNA (sAhu) 3/1 vimhayAnnito [(vimhaya) + (prannito)] [(vimhaya(annita) bhUka 111 pani] 112. assA (massa) 112 hatpI (hariya) 1/2 maNa ssA (maNussa) 112 me (pamha) 6/1 sa puraM (pura) 1/1 prateuraM (prateura) 1/1 pa (ma)=mora jAmi (maja) va 1/1 saka (mApase) (mANusa) 212 vi bhoe (bhoma) 212 prANA (pANA) 11 issariyaM (issarima) 11 113. erise (erisa)7/1 vi saMpayaggammi [(saMpayA) + (praragammi)] [(saMpayA)-(pagga) 711] savvakAmasamappie [(samba)-(kAma) -(samappa) bhUka 1/1] kahaM (ma)=kaise pragAho (praNAha) 1/1 bhabaI (bhava) va 3/1paka mA (pra)=mata ha (pra)=pAdapUraka bhaMte (maMta) 5/1 vi musaM (musA) 211 vae (va ma) 7/1 114. na (ma)-nahIM tuma (tumha) 111 sa jaanne| (jAga) va 1/1 saka paragAhassa (maNAha) 6/1 bhatyaM (pratya) 2/1 potyaM (potya) 2/1 va (ma)=ora pasthivA (patyiva) 8/1 jahA (pra) jaise praNAho (paNAha) 1/1 bhavai (bhava) va 3/1 bhaka sapAho (saNAha) 1/1 pA (ma)=yA narAhiyA (narAhiva) 8/1 115. puNeha (suNa) vidhi 212 saka me (amha) 3/1 sa mahArAja (mahArAya) 3/1 avasmiteraNa (manvakkhitta) 3/1 vi ceyasA 1. pirAma, prAkRta bhASAmoM kA vyAkaraNa, pRSTha, 676. 2. pAvara sUcaka meM bahuvacana hotA hai| 3. manusvAra kA mAgama humA hai (hema-pAta bhyAkaraNa, 1-26) / 98 ] uttarAdhyayana
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ceya) 3/1 mahA (ma)=jaise praNAho (maraNAha) 1.! bhavati (bhava) va 3/1 praka me (pramha) 3/1 sa ya (a)= pAdapUraka pavattirga (pavattiya) bhUka / ani 116. kosaMbI (kosaMbI) 1/1 nAma (ma)= nAmaka nayarI (nayarI) 1/1 purANapurameyaNI [(purANa)-(pura)-(bheyaNa strI-bhayaNI) 1/1] tatya (pa)--vahAM prAsI (prasa) bhU 3/1 aka piyA (piu) 1/1 majha (mamha) 6/1 sa pabhUyamaNasamamo [(pabhUya) vi-(ghaNa)(saMcana) 1/1] 117. parame (paDhama) 7/1 vi vae (vana) 7/1 mahArAya (mahArAya) 81 atulA (atula strI- atulA) 111 vi me (amha) 6/1 sa pacchiveyaraNA [(cchi)-(veyaNA) 1/1] mahotyA (mahottha strI-mahotthA) 1/1 vi viThalo (viula) 1/1 vi ho (dAha) 111 samvagatesu [(samva) vi- (gata) 712] paripavA (pasthiva) 8/1 118. satyaM (satya) 2/1 nahA (ma)-jaise paramatima [(parama) vi (tiksa) 2/1 vi sarIraviyaraMtare (sarIra) + (viyara) + (mantare)] [(sarIra)-(viyara)-(prantara) 7/1] pavisejjA (pavisa) va 3/1 saka (yahA~ pATha honA cAhie pavesejja (pavisa pre-pavesa)va pre3/1 saka) parI (ari)1/1 kuTo (kula)1/1vi evaM (ma)=usI prakAra me (amha) 6/1 sa bhanTiveyapA [(pacchi )-(veyaNA) 1/1] 1. anusAra kA pAgama humAI (prAva myAkaraNa, 1-2601 payanikA [ 99
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. tiyaM (tiyaM) / / / me (amha) 611 sa aMtaricchaM (aMtariccha) 2/1 va (ya)-aura uttamaMga (uttamaMga) 2/17 (ya)-nayA poraI (pIDa) 4 3/1 maka iMdAsavisamA [(iMda)+(asaNi) + (samA)] [(iMda)-(prasAriNa)-(sama strI--samA) 111 vi] ghorA (ghora-ghorA) !!! vi vepalA (veyaNA) 1|| paramavArasA [(parama) vi-dAruNa+dAruNa) 111 vi] 120. uvaTipA (uvaTTiya) bhUka 1/2 ani me (amha) 6/1 sa prAriyA (prAyariyA) 1/2 vigjAmaMtaciginchagA [(vijjA)- (maMta)(cigicchaga) 1/2] abIyA (pra-yoya) 1/2 vi sarathakusalA [(satya) -(kusala) 1/2 vi] maMta-mUlavisArayA [(maMta)- (mUla)(visAraya) 1/2 vi] 121. te (sa) 1/2 ma me (amha) 6/1 sa tigicchaM (tigicchA) 2/1 kuvyavaMti (kumva) va 312 saka cAuppAyaM (cAuppAya) 211 vi jahAhiyaM (jahAhiya) 2/1 vi na nahIM ya (pra) = kintu dukkhA (dukkha)511 vimoyaMti (vimoya) va 3/2 sara esA (eta) 111 savi majjha (pamha) 6/1 praNAhayA (apAhayA) 1/1. 1. tiya (vika)-kamara [Monier Williams: Sana. Eng Dict.] 2. 'pAkAra mora pRthvI ke bIca kA madhyavartI pradena (kaTi aura mastiSka ke bIca kA hissA) . 3. kabhI kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA kA prayoga pAyA jAtA hai (hema-prAkRta- yAkaraNa, 3-137) / 4.pUrI yA mApI ke gAyA ke anta meM pAne vAlI 'i' kA kriyAmoM meM vahudhA 'I' hI - jAtA hai (pizala prAkRta bhASAmoM kA vyAkaraNa, pRSTha, 138) / 100 ] uttarAdhyayana
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122. piyA ( piu) 1 / 1 me (prabhu) 6 / 1 ma samvasAraM [ ( savva) vi(sAra) 2/1] pi ( pra ) == bhI bejjAhi' (dA) vidhi 2 / 1 mama ( gramha ) 6/1 sa kAraraNA ( kAraNa ) 5 / 1 zeSa ke lie dekheM 121 saka 123. mAyA (mAyA) 1/1 vi (pra) = bhI me (mamha ) 6/1 sa mahArAya ( mahArAya ) 8 / 1 puttasogabuha'TTiyA [ ( putta ) - (soga ) - (duha ) TTiyA ) 1 / 1 vi] zeSa ke lie dekheM 121. 124. bhAyaro (bhAra) 1/1 me (graha) 6/1 ma mahArAya (mahArAya ) 8 / 1 sagA (saga ) 1/2 jeTu-kariNaTTagA ( (jeDu) - (kariNaTTaga ) 1/2 vi 'ga' svArthika] zeSa ke lie dekheM 121. 125. bhahaNozro (bhAiNI ) 1/2 me (bramha ) 6 / 1 sa mahArAya (mahArAya ) 8/1 sagA (saga ) 1/2 vi jeTU-phalihUgA [ ( jeTTa- (kariNaTThaga) 1/2 vi 'ga' svArthika] zepa ke lie dekheM 121 1 126. bhAriyA (bhAriyA ) 1 / 1 me (bhramha ) 6 / 1 sa mahArAya (mahArAya ) 8/1 araNa ratA (praNurata strI suratA ) 1/1 vi bharavyayA (zraNuvvayA) 11 supuNohi [ (aMsu )- (puNNa) bhUkR 3 / 2 mani ] namoha (nayA) 312 varaM (tara) parisicAI 3 (parisiMca) va 3 / 1 sara 1. (hema-prAkRta vyAkaraNa: 3-178) sen 2. sagA (svakA ) = mitra yA parivAra ke loga (Mon English Dictionary) 3. pUrI gAthA ke gragna meM mAne vAlI '6' kA kriyAzI (pizana prAkRta bhASAmoM kA vyAkaraNa, pRSTha 138, cayanikA [ 101
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127. mannaM (manna) 2/1 pAeM (pAraNa) 2/10 (ma)=ora hANaM (vhANa) 211 gaMpa-mallavilevaeM [(gaMdha)-(malla)-(vilavaNa) 21 mae (pamha) 3/1 sa pApamaNApaM [(gAya) + (maraNApaM)] raNAyaM (NAya mUka 1/1 mani maNAyaM (praNAya) mUka 1/1 pani vA (ma)prapayA sA (sA) 1/I savi bAlA (bAlA) 1/1 novamuMbaI [(na) + (upamuMjaI)] na (ma) sabamuMjaI 1 (uvamuMja) va 3/1 128. varaNaM (4)-eka kSaNa ke lie pi (4)= bhI me (pamha) 6/1 sa mahArAya (mahArAya) 8/1 pAsApo (pAsa) 5/1 vi (ma)=hI na (ma)=nahIM piTTaI / (phiTTa) va 3/1 ka ya (ma)=phira bhI duklA (dukkha) 5/1 vimoei (vimoma) va 3/1 saka esA (etA) 1/1 savi magma (mamha) 6/1 sa praNAhayA (maraNAhayA) 1/1 129. samo (ma)=taba haM (bhamha) 1/1 sa evamAhaMsu [(evaM)+ (pAsu)] evaM (ma)-isa prakAra mAsu (mAha) bhU 1/1 saka suksamA (duksamA) 1/1 vi ha (ma)=nizcaya hI puraNo puraNo (ma)-bAra bAra bepaNA (vayapA) 1/1 maraNa bhavitaM (maNa bhava) saMka (ma)-pAdapUrti saMsArammi ( ) saMsAra 711 magantae (paNaMtapa) 11 di 130. saI (pa)-turanta pa (ma)=hI nA yadi muhimnA (muzcijjA) viSi karma 1/1 saka mani veyaraNA (veyaNa) 511 viulA (viula) 511 vi imo (ma)= isase saMto (khaMta) 111 vi baMto (daMta) 1/1 vi nirAraMbho. (nirAraMbha) 1/1 vi pambae (pamvama) 7/1 maNagAriyaM(paraNagAriya) 2/1 vi 1. degASA 126 2. (pisalaH prAkRta bhASAmoM kA bhyAkaraNa- pRSTha 157) - . kabhI kabhI saptamI ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai hima-prAkRta vyAkaraNa: 3-137) 102 ] uttarAdhyayana
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131. evaM (a) isa prakAra ca (pra) hI citaittANaM (cita) saMku pAsuto ( pAsuta) mUka 1 / 1 ani mi (prasa) va 1 / 1 aka narAhibA ( narAhiva ) 8 / 1 pariyatatIe (parita+vaka pariyatata strI pariyatatI) va 7/1 rAIe (rAI) 7/1 belA (veyaraNA ) 1 / 1 me (graha) 6 / 1 sa khayaM (vaya) 2 / 1 gayA ( gaya+ gayA) bhUka 1 / 1 ani 132. to ( pra ) == taba kalle ( kalla) 1 / 1 vi pabhAyammi (pazAya) 7/1 prApucchitAraNa ( prApuccha) saMkR baMdhave (baMbhave ) 2/2 saMto ( khaMta) 1 / 1 vi daMto ( data) 1 / 1 bi nirAraMbhI (nirAraMbha ) 1/1 vi pavvaimro ( pavvaina) bhUkU 1 / 1 ani araNagAriyaM (araNagAriya) 2/1 fa 133. to (pra) = isalie haM (pramha ) 1 / 1 sa nAhI (nAha) (jAma) bhUkR 1 / 1 ani appaNI (grappa) 6 / 1 vi ya parassa ( para) 6/1 vima ( a ) bhI savveMsa ( sanna) caiva (pra) hI bhUdhAraNaM (bhUya) 6 / tasAraNaM ( tasa ) 6 / 2 thAvarANa ( pAvara) 6/2 ya (bha) =bhora 1 1/1 jAmo (x) bhIra 6 / 2 vi 134. appA 1 / 1 navI (nadI) 1/1 veyaraNI (veyaraNI ) me (pramha ) 4 / 1 sa kUDasAmalI (kUDasAmali) 1 / 1 kAmaduhA (kAmaduhA) 1 / 1 ghe (gheNa.) 1/1 naMdaNaM (naMdA) 1 / 1 vara (vaNa) 1/1 vi * 1. kabhI kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema prAkRta vyAkaraNa: 3-137) aafoet [ 103
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 135. prappA ( mappa ) 1/1 katA (kasu) 1/1 vi vikatA ( vikata ) 1 / 1 viya (pra) = bhI dukkhANa ( dukkha ) 6/2 ya (pra) zra suhAraNa ( suha) 6/2 ya (pra) tathA mitamamitaM [ ( mitta) : (pramitaM )] mitaM (mita) 1 / 1 pramitaM ( pramisa ) 1/1 ( a ) maura tumpaTThiyappATThiyo [ ( duSpaTTiya) - (mupaTTidma ) 11 vi ) ] 136. imA (imA ) 1 / 1 mavi ha (bha) =bhI annA (anna) 1 / 1 vivi (gha) = hI bharagAhayA ( maraNAhayA ) 1/1 nivA ( nivA) 8:1 samegavito [ ( taM) + (ema) + citto) taM (ta) 211 [ (ema) - (citta) ] 1 / 1 nihumro ( nihuma) 1 / 1 vi suroha (suga) vidhi 2 / 1 saka me (pramha ) 3 / 1 sa niyaMThadhammaM (niyaMThadhamma, 2/1 samiyA (labha) saMkR vI (pa) =bhI jahA (pra) = cU Mki sImaMti ( sIya) va 3 / 2 eka ege (ega ) 1/2 savi bahukAyarA [ ( bahu ) - (phAyara) 1/2 vi] narA (nara) 1/2 C 137. je (ja) 1/1 savi - pahambaittANaM ( pavvama) saMkR mahamvayAI ( mahalvaya) 2/2 sammaM ( pa ) = ucitarUpa se no ( pra ) = nahI kAsamatI 1 (phAsamatI) va 3 / 1 saka ani pamAyA : ( pamAya) 5/1 nigahayA [ (praniggaha) + (prappA ) ] [ ( maniggaha - ( mappa ) 1 / 1] ya (bha) = mora rasesu (rasa) 7/2 giddhe (giddha ) bhUkR 1 / 1 ani na (ma) nahIM mUlagro (mUla) paMcamI marthaka 'pro' pratyaya viha (chida) va 3/1 saka baMdhaNaM (baMdharaNa) 2/1 se (ta) 1 / 1 savi 1. aba kI mAtrA kI pUrti hetu doghaM kiyA gayA hai| 2. kisI kArya kA kAraNa vyakta karane ke lie saMjJA ko tRtIyA yA paMcamI meM rakkhA jAtA hai| 104 ] uttarAdhyayana
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138. pAuttayA (mAuttayA) 1|| jassa (ja) 611 sa ya (zra) ... bhI nasthi (ma)=nahIM kAI (kA) 111 mavi iriyAe (riyA) 7|| bhAsAe (bhAsA) 1|| tahesagAe nahesaNAe [(taha)+ ((esaNAe)] taha (ma) = tathA esaNAe (esaraNA) 711 mAyAraNanikleva [(prAyANa)-(nikkhetra) mUlazanda 7/1] duguMthaNAe (dugucaNA) 711 na (ma)= nahI vIrajAyaM [(vIra)-(jAya) bhUka 2/1 pani] praNa jAi (praNa jA) 3/1 saka maggaM (magga) 211 139. ciraM (Rvina)= dIrgha kAla taka pi (ma)=se (ta) I/I savi. muMgakarma [(muMDa)-(i) 1/1 vi] bhavitA (bhava) saMkR papiragbae [(pathira) vi-(vana) 7/19 tava-niyamehi [(taba)(niyama) 312] bhaTTa (bhaTTa) bhUka ||| ani prapANa (appANa) mUla zabda 2|| kisaittA (kilesa) saMkR na (ma)=nahIM pArae (pArama) 111 vi hoI (ho) va 3/1 ka ha (ma)=pAdapUraka saMparAe (mapa gaya) 7/1 140. polleba [(polla) + (eva)] polla (polla) mUla manda 111 vi muTThI (muTTi) / / jaha (pra) kI taraha se (ta) 1/! savi aMsAre (masAra) 1/1 vi ayaMtIe (ayaMtIma) 1/1 vi kUrakahAvaNe [(kUDa)-(kahA varaNa) 1/1] vA (ma)=kI naraha rADhAmaNI 1. kabhI kabhI 'dIrgha kara diyA jAtA hai| 2. samAsa ke manta meM isakA artha hotA hai 'saMmagna' (mApTe : saMskRta hindI koja) / 3. kabhI-kabhI paMcamI vibhakti ke sthAna para tRtIyA vibhakti kA pramoga pAyA jAtA hai| (hema-prAkRta-vyAkaraNa :3-136) cayanikA [ 105
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ (rAThAmaNi) / belipappakAse [(baMgaliya)-(ppagAsa) 11 vi] pramahampae (pra-mahAghama) 1/1 vi svAdhika 'pra' hoi (ho) 3/1 prakaha (ma)= pAdapUraka jANaemu (jANama) 712 141. kusoligaM [ (kusIla)-(liMga) 211 ha (ma)= isa loka meM pAradattA (dhAra) saMkR. isigbhaya [(mi)-(jhapa) 2|| jIviya (jIviya) mUla zabda ?IbihAtA-bihAttA (biha) saMka prasaMjae 1 prasaMjapa) bhuuk)| ani saMjaya (saMjaya) mana zanda kR2/1 pani sappamANe (lappa ) vakra II viriNaghAyamAgaNyA [(viNidhAyaM+ (pAganchA), viNiyArya (viNipAya) 21 prAgaNyA (prAgaccha) va 3/1 saka se (ta) 1|| mavi ghiraM (pra) dIrgha kAla taka pi (pa) = bhI 142. visaM (visa) 1|| tu (a):- aura pIyaM (pIya) bhUka ||| ani jaha (pra) jaise ki kAsakara (kAlakUDa) 111 havAi (haraNa) va 3/1 saka sarapaM (satthaM) 1|| maha (pra)- jaise ki kuggihIyaM (kuggihIya) bhUka I|| eseba [(esa) + (a)] esa (ta) 1/1 savi eka (ma)-vaise hI pammo (dhamma) I|| visamovavanno [(visama) + (uvavanno)] [(visama)-(uvavanna) bhUka 1/1 ani] bepAla (vayAla) mUla zabda 1/1 ivAvivanno,(iva) + (avivanno) iba (pa)-jaise ki pravivanno (ma-vivanna) mUka 1/1 pani 1. kamI kamI ritIyA vibhakti ke sthAna para saptamI bibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema-prAkRta-myAkaraNa: 3-135) 2. kabhI kabhI makArAnta pAtu ke manyaspa' ke sthAna para 'mA' kI prApti pAI bAtI hai hima-prAkRta-vyAkaraNa, 3-158) / 106) uttarAdhyayana
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143. je (ma) 1/1 mavi lakkharaNaM (lakkharaNa) 2/1 suviNaM (viraNa) 211 pajamAraNe (pauMja) vakR. 1/1 nimitta-kohalasaMpagADhe [(nimitta-(kouhala) - (saMpagADha) 1/1 vi kuheravirajAsabadAra jobo (kuheDa)+ vijjA) + (mAsava) + (dAra) + (jIvI)] [(kuheDa-(vijjA)-(prAsava-(dAra)- (jIvi) 11 vi] na (ma)= nahIM gaI / (gaccha) va 3/1 saka saraNaM (maraNa) 2|| tammi (ta) 711 ma kAle (kAla) 711 144 tamaM / (nama) tameNeva [(tameNa) + (eva)] tameNa (tama) 3/1 eva (a)= hI u (4)= mora je (ja) 1|| savi prasole (masIla) vi sapA (a) =sadA duhI (duhi) I|| vi vipariyAsuveI [(vippariyAsa)+ (veI) vipariyAsa (vippariyAsa) mUla zabda 2|| uvaI 3 (ve) va 3/1 saka saMghAvaI / (ma-dhAva) va 311 saka naraga-tirikkhajoriNa [(nagara)-(tirikkha)-(joNi) 2/1 moraNaM (moe) 211 virAheta (vigaha) ma prsaahve| [(prasAha)(sva) 111 vi] 1. banda kI mAtrA ke lie ' ko kiyA gayA hai| 2. kabhI kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para tRtIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (hema-prAkRta-bhyAkaraNa : 3-137) / 3. pUrI yA mASI gAyA ke anta meM mAne bAlo '' kA kriyAmoM meM bahayA '' ho jAtA hai (pilama, prAkRta bhASAmoM kA vyAkaraNa, pRSTha, 138) / 4. sanda kI mAtrA ko pUrti hetu 'da' ko kiyA gayA hai| 5. samAsa ke anta ke rUpa-rUva kA artha hotA hai 'banA huA' (mApTe saMskRta-hindI kosh)| cayanikA [ 107
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145. na (pra)nahI taM (na) 211 mavi prage (prati || kaMThayetA [(kaMTha-chetta.) 111 vi] kare (kara) va 3/16 (1) 11 savi se (pra-vAkya kI gAMbhA kare (kara) va 3/2 maka prappaNiyA (paNiya) 1/2 vidurappA (dugNa) 1/2 se (ta) 1/1 mavi pAhi: / (sA) bhavi 3/1 mama mancamuha [(maccu)- (maha) 211 tu (pra) : pAdapati patte (patta) nA || ani panyArae tAvaraNa (pacchAraNa tAva) 311 dayAvihago (dayA-(vihaNa) / / / vi] 146. tuTTho (na) bhUka 111 ani ya (ma) - bilkula saiNipo (seriNama) 1|| rAyA (rAma) 1 iNamudAha [(iga) + (udAhu)] isa (ima) 1/2 mavi udAhu (udAhu) bhU 3/1 saka bhani kapaMnatI kiya) : (paMjalI]] [ (kaya) bhUka prani-(aMjali 2/2] praNAhataM (praNAhatta) / / / jahAbhUyaM (ma) = yathArthataH suThTha (pa)-pracchI . naraha se me (pramha) 311 ma uvadaMsiyaM / uvadaMma) mUka 11 . 147. tujha2 (tumha) 612 ma mulavaM (mu-lada) mUha 111 ani kha (a) - macamuna maraNa ssajammaM [(maNa sma)-(jamma) 111] lAbhA bhAbha) / sulaDhA (su-lada) mUka 112 mani ya (ma) tathA tume (tumDa) 3/1 ma mahesI (mahesi) 8/1 tumne (tumhe) 112 ma saNAhA (maNAha) 112 ya (mA). =ora sabandhavA (ma-bandhava) 1/2 vi jaM (pa)---cUki me (tumha) ThiyA (Thiya) mUka 112 ani marage (maraga) 7/1 jie tamANaM [(miNa)-(uttama) 3612 - 1. chanda ko mAtA kI pUti hetu '' ko '6 kiyA gayA hai| 2. kabhI kabhI tRtIyA ke sthAna para papThI ko prayoga pAyA jAtA hai / (hamA. prAkRta-kAraNa, 3-134) 3. kabhI kamI paSThI kA prayoga maptamo ke spAna para pAyA jAtA hai| (hemA prAkuna-kAraNa, 3-134) / 108 ] uttarAdhyayana
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148. taM (tumha) / / masi (prama) 211 praka nAho (nAha) 111 bharaNAhANaM (pahANa) 612 sadhyamUyANa [(samva) vi-(bhUya) 612] maMjayA (saMjaya) 8/1 khAmami (khAma) va 111 saka te (tumha) 3/1 sa mahAbhAga (mahAbhAga) 8/1 di iyami (icchA) 1/1 saka paNa mAmi / (praNa sAsa) haka (karmavAcya) 149. pucchikaraNa (pRcca) saMka mae (pamha) 3/1 ma tumbhaM (tumha) 611 ma jhAraNavigyo [(jhANa)-(vigdha1/1] u (pra)=to jo (ja) 111 gAMva kamo (kama) bhUka 1/1 pani nimaMtiyA (nimaMta) bhUka 1/14 (4) aura bhogehi 2(bhoga)3/26 (ta) 211 sani. samba (manva) 2/1 vi marisehi (marisa). viSi 21 aka me (pamha) 311 sa 150. evaM (a) = isa prakAra yuNitANa (Na) saMkR sa (ta) 111 savi gayasIho (rAya)-(moha) 1/1] praNagArasIhaM [(maraNagAra) strI (moha) 211] paramAe (parama-+paramA) 3/1 bhattie - (bhatti) 3/1 saporoho (sa-poroha) F/1 saparijapo (sa-parijaraNa)1/1 ya (a) aura thammA rato [ (dhamma) + (praNarato)] [(dhamma) 1. 'icchA' ke yoga meM kA prayoga hotA hai / heru.kAbAdhya pAra mAya kA eka hI rUpa hotA hai| 2. kabhI-kabhI maptamI vimati sthAna para tRtIyA ribhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hama-prAka myAkaraNa : 3-137) : .. 3. mamAma ke anta meM 'soha' kA prapaM- hotA hai pramukha (pATa : saMsAta-hindI kola) 4. prAkRta meM fain. 'jur3ate samaya dIrgha svara bahupA kavitA meM hama ho jAte haiM (pizana prAni bhASAnI kI vyAkaraNa, pRSTha 182) 1", "... cayanikA | 109
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( maraNa. rata) 1 / 1 vi] bimalela (vimala) 311 ceyasA (ceya) 3/1. .. 151. Usasiyaromako [ ( Usasiya) vi (rAmakUva ) 1/1] kAUNa (kAUNa) saMkR prani. ya (ma) pAdapUraka pAhina (paryAAhie ) 2/1 prabhivaMdikaNa (prabhibaMda) saMkR sirasA (sira) 3 / 1 pratipAzra ( prati - yAma) bhUka 1/1 dhani narAhibo ( narAhiva ) 1/1 152. isaro (iyara) 1 / 1 divi (pra) = bhI guNasamiddho [(guNa) -- ( samiddha) bhUka 1 / 1 prani ] tigutiguto [ ( tiguti ) - (gutta ) 1 / 1 vi] tiyaMDabirano [ (tidaMDa) - (virama) 1 / 1 vi] ya (pra) = mora bihaga (bihaga ) mUlazabda 1 / 1 iba (bha) = ko taraha vipakko (vippakka) bhUkR 1 / 1 mani viharas (vihara) 3 / 1 saka basu (vasuhA) 2/1 vigyamoho [ (vijaya) bhUku prani - ( moha) 1/1] 1. ardhamAmaSo meM 'sA' praramama jor3a diyA jAtA hai / 110 ] uttarAdhyayana
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana cayanikA evaM uttarAdhyayana sUtra krama uttarAdhyayana sUtra krama krama 2 panikA uttarAdhyayana krama sUtra krama 19 117 20 118 21 119 cayanikA urArAdhyayana krama sUtra krama 3 7 263 3 8 276 291 37 12 212 3 14 39 15 22 120 40 292 16 23 121 41 294 17 24 122 42 316 318 25 25 125 29 143 44 326 37 27 144 45 329 38 28 145 46 330 97 29 162 331 102 27 103 31 104 32 15 105 105 33 167 332 17249 351 21350 353 217 357 224 427 22553428 26254429 51 16 106 34 17 18 , 107 108 35 36 uttaraljhayagAI (uttarAdhyayana sUtra) (zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI) 1977 saMpAdaka : muni zrI pRNyavijayajI evaM zrI amRtalAla mohanalAla bhojaka cayanikA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ camanikA uttarAdhyayana krama sU kama 55 56. 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 112 1 430 437 454 455 456 465 466 468 480 481 483 494 485 695 904 909 991 992 993 1055 1110 cayanikA uttarAdhyayana sUtra krama krama 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 1118 1119 1125 1126 1127 1132 1147 1150 1181 1182 1236 1237 1241 1242 1246 1253 1254 1256 1258 1333 1334 aafter uttarAdhyavana TH sUtha krama 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 1335 1340 704 705 706 707 708 709 710 711 712 713 714 715 716 717 718 719 720 721 722 uttarAdhyayana
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
_