________________
વીર-શાસન.
ચાર કારણાની શાખા છે, તે ચાર કારણેા મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને ચાગ છે. કારણેાના અનુક્રમ એટલા બધા ગભીર છે કે તેના ફેરફાર કરી શકાય તેમ નથી. તેના અનુક્રમ ચાદ ગુણસ્થાનને આધારે છે, અર્થાત્ પ્રથમ ગુણસ્થાનમાં વતા જીવતે મુખ્યત્વે મિથ્યાત્વ પ્રધાન હાઈ જે કાઈ કર્મના અન્ય થાય છે તેમાં તે કારણરૂપ થાય છે, તે વખતે ખીજા ત્રણ કારણે છે ખરાં પણ તેઓ ગાણુ હાય છે. તેમજ જેમ જેમ ગુણસ્થાનાને આગળ વિચાર કરીએ તેમ તેમ સ્પષ્ટ ભાસે છે કે, અનુક્રમે ચાર કારણેા પેાતાની હદ સુધી પ્રધાનપણે વર્તે છે, એટલે ગુણસ્થાનની શ્રેણિએ ચઢતાં પ્રથમનાં પ્રધાનપણે વતાં કારણેા પણ અવિદ્યમાન થાય છે, જેવી રીતે ચૈાદમા અયાગિ કેવળી ગુણસ્થાને વર્ત્તતા મહાત્માને ચારે કારણેા અવિધમાન હેાય છે, કારણ ચેાગના અભાવ હાવાથી કના બંધ પડતાજ નથી. જ્યાં ચરમ મુખ્ય કારણ ‘ ચેગ ' નથી તેા પ્રથમના ત્રણ તા હોઇ શકેજ નહિ.
કર્મના અધ આત્માના પરિણામને આશ્રિત છે. આત્માના પરિણામ શુભ હાય તા પુણ્યપ્રકૃતિના આશ્રવ થઈ બંધ થય છે અને જે વિપરીત પરિણામ હેાય તેા પાપ પ્રકૃતિના બંધ પડે છે. દરેક સમયે પરિણામેનું પરિવર્તન થયાજ કરે છે. આ પરિવર્ત્તન મન વચન અને કાયાના ચેાગાપર આધાર રાખે છે અને મન, વચન અને કાયાના યેગા પૂર્વના સસ્કારી તથા વમાન સંચાગેને આશ્રિત છે. અત્રે એવા પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય કે જો કબન્ધની આ સ્થિતિ હોય તેા પછી પ્રથમ વર્ણવેલ પ્રધાનપણે વર્તાતા મુખ્ય કારણાની ઉપચેાગિતા ન્યૂનતાને પામે છે. આના પ્રત્યુત્તર એજ છે કે પ્રધાનપણે વર્તવું મુખ્ય કારણ પૂના સંસ્કાર રૂપેજ છે. તે આત્માની સ્થિતિ એવી બનાવી રાખે છે કે વમાન સૉંચાગામાંની અસર થતાં તરતજ પરિણામ, શુભ યા અશુભ, બને છે. જગમાં વિશેષમાં વિશેષ કર્મબન્ધ કરાવનારૂં કારણ મિથ્યાત્વ છે, તેથી સભ્યષ્ટિ કરતાં મિથ્યાલાની સંખ્યા વધારે હોય તે રવાભાવિક છે. મિથ્યાત્વ આત્માની ભૂમિકા એવી અશુદ્ધ બનાવી રાખે છે કે વર્તમાન સયેાગે! સારા હોય તેપણુ વિપરીતપણાને પામે છે અને અવશ્યે કરીને અશુભ પ્રકૃતિનેાજ અન્ય પડે.
.
કર્મ રૂપે પરિણમતા પુદ્ગલપરમાણુએ આત્માની સાથે જેમ દૂધ અને પાણી ભળે છે તેવી રીતે સશ્લિષ્ટ થાય છે. આ પ્રકારનેા અન્ય ચાર પ્રકારે છે, એટલું તેા સત્યજ છે કે જ્યારે જ્યારે કર્મના અન્ય પડે છે ત્યારે આત્માના સહભાવી ગુણા શાન્ત હાય છે, અર્થાત્ તેઓની શક્તિ પ્રકટ હોતી નથી. આત્માની આવી સ્થિતિને આલભાષામાં · Negative' કહે છે. આ સ્થિતિને લીધેજ આત્મા અન્ય દ્રવ્યના પરમાણુઓને ગ્રહણ કરે છે. ગ્રહણ કરવાને ચેાગ્ય થયેલી સ્થિતિને ‘receptive' કહે છે. બન્ધના ચાર પ્રકાર આ પ્રમાણે છે. (૧) પ્રકૃતિબન્ધ, (૨) સ્થિતિમધ, (૩) અનુભાગમધ અને (૪) પ્રદેશખન્ય. પ્રથમ તેા બન્ધમાં પડેલ પુદ્ગલપરમાણુએ કયા સ્વભાવના છે, ધાતી છે કે અધાતી, તેમાં પણ કયા ભેદ, પ્રભેદની શાખા પ્રશાખા છે, તે પ્રકૃતિબન્ધ, બીજું કાર્મણશરીર રૂપે વળગેલ પરમાણુઓ કેટલી સ્થિતિ સુધી આત્માના પ્રદેશા સાથે રહેશે, આ ઉપરથી નિશ્ચય થાય છે કે કાણુ કર્મ અન્ત સિવાયનું હાતું નથી. અમુક નિર્માણ થએલ સ્થિતિ સુધી રહી તે કર્મ છુટું પડી જાય છે. ત્રીજું તે કર્મને રસ કેવા છે કયાં તા તીવ્ર છે કે મૃદુ અને ચાથું તે કર્મનાં દળી કેટલા પરિમાણનાં છે તે પ્રદેશખન્ય છે.
