________________
૩૦૨
તત્વાર્થસૂત્રને આ રીતે જમ્બુદ્વીપથી લઈને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર પર્યત જે ક્રમથી દ્વીપ તથા સમુદ્ર આવેલા છે અને જે કમથી તે પૈકીનાં શેડાના નામને ઉલેખ કરવામાં આવ્યું છે તેજ ક્રમાનુસાર તેમને વિસ્તાર બમણ-બમણે સમજ.
પૂર્વોક્ત નામના અનુક્રમથી જ તે દ્વીપ અને સમુદ્ર એક-બીજાને વીંટળાયેલાં છે આ વિધાનને વ્યક્ત કરવા માટે તેમને “પૂર્વપુર્વવિક્ષેપન” કહેવામાં આવ્યા છે. કહેવાને આશય એ છે કે જમ્બુદ્વીપને વીંટળાઈને લવણસમુદ્ર સ્થિત છે. લવણસમુદ્રને ઘેરીને ધાતકીખન્ડ દ્વીપ–રહેલે છે, ધાતકીખન્ડને ઘેરીને કાલોદધિ સમુદ્ર પથરાયેલું છે અને કાલેદધિ સમુદ્રને વીંટળાઈને પુષ્કરવરદ્વીપ આવેલ છે. આ જ પ્રમાણે પછીના દીપ–સમુદ્રો માટે ગ્રહણ કરવું. જમ્બુદ્વીપ અને લવણસમુદ્ર આદિ બધાં દ્વીપ–સમુદ્ર વર્તુળાકાર છે અર્થાત્ હાથમાં પહેરવામાં આવતી બંગડીની જેમ ગોળાકાર છે પરંતુ આ બધાં દ્વીપ– સમુદ્રોની મધ્યમાં સ્થિત આ જમ્બુદ્વીપ કુંભારના ચાકડાની જેમ પ્રતરવૃત્ત અર્થાત્ સપાટ ગોળ છે એ બંગડીની માફક ગોળાકાર નથી.
જીવામિંગમસૂત્રની ત્રીજી પ્રતિપત્તિના બીજા ઉદ્દેશકમાં કહેવામાં આવ્યું છે--જબૂદ્વીપ નામક દ્વીપને વૃત્ત વલયાકાર સંસ્થાનવાળો લવણસમુદ્ર, ચારે બાજુએથી વીંટળાઈને આવેલ છે, પછીથી પણ ફરીવાર તેનું તે જ કહેવામાં આવ્યું છે—જબૂદ્વીપ આદિ દ્વીપ અને લવણ આદિ સમુદ્ર આકારમાં એક જ પ્રકારના છે અર્થાત્ બધાં ગોળાકાર છે પરંતુ વિસ્તારમાં અનેક પ્રકારનાં છે–કેઈને પણ વિસ્તાર અન્ય કેઈની બરાબર નથી. બધાં એક બીજાથી બમણું–બમણ વિસ્તારવાળા છે; પન્નાયમાન છે, વિસ્તૃત છે અને અવભાસમાન વીચિવાળાં છે | ૨૦
સવ મૈતરે વદે નેહમિર ઈત્યાદિ
સત્રાર્થ–સમસ્ત દ્વીપની અંદર, ગોળાકાર મધ્યમાં મેરુપર્વત વાળો તથા એક લાખ યોજન વિસ્તારવાળે જમ્બુદ્વીપ છે. ૨૧
તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં જે કે સામાન્ય રૂપથી સમસ્ત દ્વીપ અને સમુદ્રોનો વિસ્તાર લંબાઈ, પહોળાઈ વગેરેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે તો પણ બીજા દ્વીપની અપેક્ષા કિંચિત્ વિશેષ રૂપથી જમ્બુદ્વીપના સ્વરૂપનું પ્રરૂપણ કરીએ છીએ–
આ રત્નપ્રભ પૃવિ ઉપર પહેલાં જે અસંખ્યાત કપ સમુદ્ર કહેવામાં આવ્યા તે બધાની અંદર જમ્બુદ્વીપ છે. આ જમ્બુદ્વીપ કુંભારના ચાકડાની માફક પ્રતરવૃત્ત અર્થાત્ સપાટ ગોળાકાર છે—અથવા પૂનમના ચાંદાની જેમ ગળ છે; બંગડીના આકારના નથી. જમ્બુદ્વીપ શિવાય શેષ લવણ સમુદ્ર આદિ સમુદ્ર અને સમસ્ત દ્વીપ વલય અર્થાતુ બંગડીની માફક ગોળાકાર છે. જમ્બુદ્વીપની બરાબર મધ્યમાં સુમેરૂ પર્વત છે.
મેર પર્વતનું બીજું નામ મંદરાચલ પણ છે તે સંપૂર્ણ તિછ લેકની મર્યાદા અર્થાત્ હદ બતાવના છે એથી મેરુ કહેવાય છે સેનેરી છે. સુમેરુ પર્વત એક હજાર એજન ભૂમિમાં ઘુસેલે છે અને નવ્વાણું હજાર જન ઉપર છે તેની ઉપર એકની ઉપર એક એવાં ચાર વન છે અને તેની ઉપર પહોળું શિખર છે ચારે વનોનાં નામ આ પ્રમાણે છે
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્રઃ ૧
૩૦ ૨
