Book Title: Sanskrit Vyakaran Shastra ka Itihas 02
Author(s): Yudhishthir Mimansak
Publisher: Yudhishthir Mimansak

View full book text
Previous | Next

Page 479
________________ ૪૪ संस्कृत व्याकरण शास्त्र का इतिहास यहां भरत मिश्र ने शबर स्वामी की ओर यह संकेत किया हैं । शबर स्वामी ने मीमांसा भाष्य में ( गौ: = ) गकार प्रौकार विजर्सनीय के क्रमिक उच्चारण और पूर्व - पूर्व वर्णजनित संस्कार को अर्थज्ञान में कारण दर्शाया है । और अपने पक्ष की सिद्धि में भगवान् उपवर्ष का ५ उद्धरण दिया । वैयाकरण वर्ण ध्वनि से प्रतीयमान अखण्ड एकरस स्फोट को अर्थज्ञान में कारण मानते हैं । २ - गकारौकार विसर्जनीया इति भगवान् उपवर्ष इति ब्र ुवाणोपलपति फलतो न श्रृणोति । उपवर्षो हि भगवान् स्वरानुनासिक्य - कालभेदवद् वृद्धतालव्यांशभेदवच्चाकल्पितभेदाश्रयत्वात् सकलस्य १० द्वादशलक्षणी व्यवहारस्य प्रकृतोपयोगितया व्यावहारिकमेव शब्दं दर्शितवान्, न तात्विकम् । प्रकृतानुपयोगादिति तद्वचनविरोधो नाशंकनीयः । ऋषीणां हि सर्वेषामसम्भवद्भ्रमविप्रलम्भत्वात् परस्परविरोधस्तत्त्वतो नास्तीति विरोधाभासेष्वीदृशः कल्पनीयोऽभिप्रायः । पृष्ठ २८ । १५ अर्थात् -- [ शबर स्वामी ] गकार प्रकार विसर्जनीय [ रूप गौ: शब्द है ] ऐसा कहता हुआ अपलाप करता है, तब से नहीं सुनत ( जानता ) । भगवान् उपवर्ष ने स्वर ग्रानुनासिक्य और काल भेद के समान वृद्ध ( ? ) तालव्य अंश भेद के समान सम्पूर्ण द्वादशाध्यायी मीमांसा के व्यवहार का कल्पित भेद के प्रश्रय होने से प्रकृत ( मीमांसा) शास्त्र के उपयोगी व्यावहारिक शब्द ( ध्वनिरूप ) शब्द काही निदर्शन कराया है, तात्त्विक का नहीं क्योंकि वह प्रकृतशास्त्र के अनुपयोगी था । इसलिये भगवान् उपवर्ष के विरोध की आशंका नहीं करनी चाहिये। सभी ऋषियों में भ्रमविप्रलाप का असम्भव होने से परस्पर तत्त्वतः विरोध नहीं है ।' सर्वत्र विरोधाभास में इसी प्रकार २५ [ अविरुद्ध ] अभिप्राय की कल्पना करनी चाहिये । २० ८- स्फोटसिद्धिन्यायविचार-कर्ता महामहोपाध्याय गणपति शर्मा ने सन् १९१७ में ट्रिवेण्ड्रम से स्फोट सिद्धिन्यायविचार नामक एक ग्रन्थ प्रकाशित किया था । इसके कर्त्ता का नाम अज्ञात है | अतः इसका काल आदि भी प्रज्ञात ही है । ३० १. स्वामी दयानन्द सरस्वती ने अपने सत्यार्थ प्रकाश आदि ग्रन्थों में इस मत का विशेषरूप से निरूपण किया है।

Loading...

Page Navigation
1 ... 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522