Raj Hriday Part 12

Publisher: Vitrag Sat Sahitya Prasarak Trust

Page 425

૪૦૮
રાજહૃદય ભાગ-૧૨ કહતે હૈં. દોનોં પ્રાણ હૈં. નિશ્ચયપ્રાણ માને વાસ્તવિક પ્રાણ, ખરા પ્રાણ. વ્યવહાપ્રાણ માને વાસ્તવિક પ્રાણ નહીં, વહ આત્માને સંયોગરૂપ સંબંધસે પુદ્ગલીંકા કુછ સ્થિતિપર્યત સાથ રહના હોતા હૈ. ઉતની બાત હૈ. કહતે હૈંકિ, વ્યવહારમરણ ઉસકો કહતે હૈંકિ જો સ્થૂલ દેહાદિકા ત્યાગ હોવે ઉસકો વ્યવહારમરણ કહતે હૈ.નિશ્ચયસે તો આત્મા કો સ્વભાવિક ઐસે જ્ઞાન, દર્શન આદિ ગુણપર્યાયોંકી વિભાવ પરિણામ કે સંયોગ છે કારણ સે હાનિ હોને લગતી હૈ. ઔર વહ હાનિ આત્માકા નિત્યપના આદિ સ્વરૂપકો ભી ગ્રહણ કરકે રહતી હૈ તો ઉસકે સમય સમયમરણ કહનેમેં આતા હૈ. *
કયા કહા? કિ આત્માનો જો વિભાવ પરિણામ યાની વિકારકે જો પરિણામ હોતે હૈ, ઉસ વિકારપરિણામ કે કારણ ઉસકા જ્ઞાન હૈ, ઉનકા દર્શન હૈ, જો આત્મા કે પ્રાણ હૈ, ઉનકો હાનિ પહુંચતી હૈ. ઐસે પહુંચતી હૈ. જીવ ઈધર બહુત રાગ-દ્વેષ, મોહ કરતા હૈ, વિભાવપરિણામ (કરતા હૈ તો ઉસકો એકેન્દ્રિયમેં જાના હોતા હૈ,નિગોદમેં જાના હોતા હૈ. વહા ઉસકા જ્ઞાન-દર્શન બિલકુલ આવરિત હો જાતા હૈ. મતલબ નાશકે બરાબર હો જાતા હૈ. આંશિક હાનિ હોતી હૈ તો દોઈદ્રિય હોતા હૈ, તીન ઇન્દ્રિય, ચોઇન્દ્રિય ઐસા હોતા હૈ તો ઉસમેં ભી જ્યાદા જ્ઞાન નહીં હૈ. અરે.... સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય કો ભી બહુત કમ જ્ઞાન હૈ. વિચારશક્તિ ઉસકી કુંઠિત હો જાતી હૈ. ઇસ પ્રકાર સે જ્ઞાનકી, દર્શનકી હાનિ હુઈ.
આત્મામેં આત્મશાંતિ નામ કા પ્રાણ હૈ. આનંદપ્રાણ જિસકો કહતે હૈં, સુખરૂપ પ્રાણ કહતે હૈ. ઇસકી ભી હાનિ હોતી હૈ, રાગ-દ્વેષ-મોહકે કારણ. રાગ-દ્વેષ-મોહમેં આકુલતા બહુત હોતી હૈ, દુઃખ બહુત હોતા હૈ. બહુત દુઃખ હોને સે, આકુલતા બહુત બઢ જાને સે અશાંતિ હો જાતી હૈ, શાંતિ કા ખૂન હો જાતા હૈ, નાશ હો જાતા હૈ. યહ ભી આત્મા કે ભાવપ્રાણ કા નાશ હૈ. નિગોદમેં બહુત દુઃખ હૈ. પ્રચુર કષાયકલંકી ધવલ મેં ઐસા પાઠ હૈ. ષખંડાગમ પર “વીરસેનસ્વામીકી ટીકાહૈ. ઉસમેંલિખા હૈ કિ નિગોદકે જીવ કે પરિણામ કૈસે હોતે હૈં? જો સર્વજ્ઞ કે જ્ઞાનગોચર હોતે હૈં. પ્રચૂર કષાયકલંકમય હોતે હૈં. બહુત દુઃખ, બહુત કષાય. મન નહીં હૈ. ઔર જ્ઞાન તો બિલકુલ આવરિત હો ગયા હૈ. ઉસકો ભાવમરણ કહનેમેં આતા હૈ. ઐસા જ્ઞાન ઔર સુખ કા ઘાત હોને કા સમય સમય અનુભવ હોતા હૈ ઉસકો સમય સમય કા ભાવમરણ કહને મેં આતા હૈ.
પંદ્રહ સાલકી ઉમ્રમેં યહકાવ્ય લિખા હૈ. “બહુ પુણ્યકેરાપૂંજસે.” ઉસમેં વહબાત આતી હૈ કિ અરે..! જીવ! તુમકો લક્ષ્મી મિલતી હૈ, તુમકો સત્તા મિલતી , રાજ્ય મેં. ઔર તુમકો કુટુંબ-પરિવાર કી બઢવારી હોતી હૈ ઉસમેં તુમકો કયાં મિલા? એક