Prabuddha Jivan 2016 06

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

જૂન, ૨૦૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
કાયોત્સર્ગ : ધ્યાન કે સાધના?
સિનિશ્રી અજિતચંદ્રસાગરજી
વિશ્વના તમામ ધર્મોએ પોતાના અનુયાયીઓ માટે સુંદર વિચારો નથી, સાથે-સાથે દમનપૂર્ણ યોગિક સાધનાઓ કરીએ છીએ ત્યારે રજૂ કર્યા છે. તેમ છતાંય આર્ય સંસ્કૃતિના દર્શનો-ધર્મોની વિચારધારા આપણી શક્તિને ભીતરમાં-આત્મા તરફ પ્રવાહિત થવાનો માર્ગ સમસ્ત વિશ્વમાં પોતાની એક અનોખી ભાત ઊભી કરે છે. અન્ય મળે છે. પરંતુ ઘણો કઠોર અને મહાપુરુષાર્થે સાધી શકાતો આ દેશોના દર્શનોએ પોતાના અનુયાયીઓને ‘સાંપ્રદાયિકતાથી બાંધ્યા માર્ગ છે. આથી જ યૌગિકગ્રંથો પણ યોગ્ય ગુરુ અને વિશેષ પાત્રતા છે. જ્યારે ભારતીય દર્શનોએ અહીં ‘આધ્યાત્મિકતા'નો ઘોષ પ્રસારિત વિના આ હઠયોગમાં પ્રવેશ પણ કરવાની ના પાડે છે. આ સંદર્ભમાં કર્યો છે. સાંપ્રદાયિકતા હશે તો “કોમવાદ' આવશે. કોમવાદથી વિપશ્યના હઠયોગ કરતાં સરસ માધ્યમ બન્યું ભીતર જવા માટે. ‘ઝનૂન’ આવશે. અને ઝનૂનથી “કોમી રમખાણ’ પણ આવશે. પરંતુ કારણ કે વિપશ્યનાએ જગતને શ્વાસનું માધ્યમ આપ્યું. અને માનસિક આને ઠેકાણે જો આધ્યાત્મિકતા હશે તો સર્વત્ર “સમરસ” ભાવ અને શાંતિ માટેનો પણ સફળ માર્ગ આપ્યો. શરીર અને આત્માને જોડી સમન્વય”ની ઉચ્ચત્તમ ભાવના વિકસિત થશે.
શકનાર સેતુ કોઈ હોય તો તે શ્વાસ છે. આથી આ શ્વાસોચ્છવાસ એટલું જ નહીં વ્યક્તિ પોતાનું વ્યક્તિત્વ અધ્યાત્મમય બનાવી ઉપર જ્યારે મનને કેન્દ્રિત કરીએ ત્યારે કદાચ આત્મા સુધી પહોંચવાનો શકે તથા સહજ રીતે આનંદમય જીવન બનાવી શકે તે માટે ભારતીય માર્ગ મળી જાય. વળી વ્યક્તિ હંમેશાં વિચારમાં જ જીવતો હોય છે. દર્શનોએ અનેક સાધના માર્ગો પણ દર્શાવ્યા છે. જેમાં હઠયોગ- અને વિચાર હંમેશાં ભૂતકાળ અથવા ભવિષ્યકાળ સાથે જ જોડાયા વિપશ્યના-કાયોત્સર્ગ આદિ અનેકનો સમાવેશ થઈ શકે છે. આ હોય છે, જે વ્યક્તિને તનાવ-તાણ આપે છે. પરંતુ શ્વાસ ક્યારેય સાધનાઓના માધ્યમે માનવ પોતાની પ્રકૃતિમાં રહીને જીવન વ્યતીત ભૂતકાળ કે ભવિષ્યકાળમાં હોતા નથી, એ તો હંમેશાં વર્તમાનમાં કરી શકે છે. વ્યક્તિ પોતાના આનંદ ખાતર જ્યારે પ્રકૃતિ સાથે છેડછાડ જ હોય છે. અને જ્યારે વ્યક્તિ શ્વાસ સાથે જોડાય છે એટલે કરે ત્યારે શું થાય? તે ૨૧મી સદીમાં આપણે સહુએ જોયું છે. ટૂંકમાં સહજતાથી વર્તમાન સાથે જ જોડાય છે. જે પ્રક્રિયા તેના તનાવને ધૂળમાં રમતાં અને ધૂળ “મોંમાં નાખતાં બાળકને ધૂળથી બચાવવાનો નાબૂદ કરે છે. આમ વિપશ્યના માનસિક શાંતિ આપવામાં સારી એક જ ઉપાય છે એને દૂધ આપો.. એને દૂધ નથી મળ્યું માટે જ એનો સફળતા પ્રાપ્ત કરી શકે છે. હાથ ધૂળમાં ગયો છે. આ ભૂમિના પૂર્વાચાર્ય ભગવંતો અને પરંતુ દરેક બાબતે એક મુઠેરી ઊંચી વાત કરતા જૈન ધર્મએ ઋષિમુનિઓએ પણ કાંઈક આવી જ વિચારણાના માધ્યમે આ ઉત્તમ સાધનાના સંદર્ભમાં પણ ‘કાયોત્સર્ગની સાધના આપી અભુત ધ્યાન સાધનાને જન્મ આપ્યો હશે કે જેથી વ્યક્તિ પોતાના આનંદ કાર્ય કર્યું છે. હઠયોગે દમનનો માર્ગ આપ્યો, વિપશ્યનાએ શ્વાસનો ખાતર સમસ્ત સૃષ્ટિને પ્રદુષિત ન
3 માર્ગ આપ્યો તો કાયોત્સર્ગ દ્વારા જૈન પર્યુષણ પ્રસંગે ‘પ્રબુદ્ધ જીવન' પ્રગટ કરશે- | ધર્મએ સાત ચક્રો અને કંડલીની શક્તિ આધ્યાત્મિક સાધના માર્ગોમાં | ‘બાર ભાવના' શીર્ષક એક અલભ્ય વિશેષાંક, ઉપરનો ધ્યાન માર્ગ બતાવ્યો. આપણી મુખ્યત્વે ત્રણ સાધનાઓ જોવામાં
ભીતરમાં રહેલ સાત ચક્રો અને પ્રબુદ્ધ જીવન'નો ઑગસ્ટ મહિનાનો પર્યુષણ વિશેષાંક આવે છે. (૧) હઠયોગ (૨) વિપશ્યના |
કુંડલીની શક્તિનો ઉજાગર થાય તો ‘બાર ભાવના' પર છે. (૩) કાયોત્સર્ગ. હઠયોગ હિન્દુ
આપણે આધિભૌતિક-આધ્યાત્મિક - આ વિશેષાંકનું સંપાદન કરી રહ્યા છે, વિદ્વાન વિદુષી આનંદને સહજતાથી અનુભવી સનાતન ધર્મ તરફથી, વિપશ્યના બુદ્ધિ દર્શનની તો કાયોત્સર્ગ જૈન |
શકીએ. આ વાત ભારતના તમામ દર્શન દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ છે. ડૉ. પાર્વતીબેન બિરાણી : ૦૯૮૨૧૦ ૫૦૫૨૭ દર્શનોએ કહી છે. પરંતુ જૈન દર્શન હઠયોગનો માર્ગ દમનનો છે. ડૉ. રતનબેન છાડવા : ૦૯૮૯૨૮ ૨૮૧૯૬
પાસે આનો સચોટ માર્ગ છે કે જેનું શરીર ઉપર, મન ઉપર, ઈન્દ્રિય ઉપર ડૉ. માલતીબેન શાહ : ૦૭૦૪૮૧ ૮૨૪૦૬
નામ છે કાયોત્સર્ગ. જ્યારે આપણે દમન કરીએ છીએ – આ વિશેષાંકમાં લેખો મોકલવા ઈચ્છક લેખક
કાયોત્સર્ગમાં બોલાતું અને કઠોર બનીને પણ તે-તે દ્વારોથી લેખિકાઓએ સંપાદક બહેનશ્રીઓનો સંપર્ક કરવા વિનંતી.'
‘લોગસ્સ...' સૂત્ર એ માત્ર સૂત્ર નથી આપણી શક્તિને બહાર જવા દેતા
પરંતુ મહાનસ્તોત્ર છે. એના
કરે.