________________
૨૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
જૂન, ૨૦૧૬
રાજચંદ્રના માતા દેવમાએ ઘરે આવેલા વૃદ્ધ આડતિયાની સેવા શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બરને બદલે જૈનત્વનો વિચાર કરવો જોઈએ. કરી હતી. તે આડતિયાએ આશીર્વાદ આપ્યા કે તમારે ત્યાં પ્રભુ તેમની સ્મરણશક્તિ અતિ તીવ્ર અને અભુત હતી. તેમણે વિક્રમ ૭૧ કુળ ઉજાળે એવો પુત્ર આપે. રાજચંદ્રના દાદા આર્થિક તકલીફમાં સંવત ૧૯૪૦માં ૧૬ વર્ષની ઉંમરે મોરબીના વસંતબાગમાં ૧૨ આવ્યા ત્યારે દેવમાએ પોતાના દાગીના કાઢીને આપ્યા હતા. અવધાનના પ્રયોગ કર્યા. તેમની કવિ, શાસ્ત્રજ્ઞ અને જ્ઞાની તરીકે
વિક્રમ સંવત ૧૯૨૪માં કાર્તિક પૂનમના દિવસે રાજચંદ્રનો જન્મ ખ્યાતિ હતી. ત્યારપછી એમની અદ્ભુત સ્મરણશક્તિની ચર્ચા પણ થયો હતો. ગુરુ નાનક અને કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય પણ કાર્તિક થવા માંડી હતી. જામનગરમાં અવધાનના પ્રયોગો પછી તેમને પૂનમે જન્મ્યા હતા. ભગવાન મહાવીરના જન્મ સમયે સુખ-શાંતિ ‘હિન્દના હીરા'નું બિરૂદ આપ્યું હતું. વઢવાણના અવધાનના પ્રયોગ વર્ધમાન એટલે વૃદ્ધિ પામ્યા હતા. રાજચંદ્રના જન્મ સમયે મોરબી પછી અંગ્રેજ અધિકારી કર્નલ એચ. એલ. નટે પુષ્કળ પ્રશંસા કરી અને અને કચ્છના રાજા વચ્ચેનો ઝઘડો શમી ગયો હતો.
તેમની આ અદ્ભુત સ્મરણશક્તિની ચર્ચા સામયિકોમાં થવા માંડી રાજચંદ્રનું મૂળ નામ લક્ષ્મીનંદન હતું. લક્ષ્મીનંદનના દાદા કૃષ્ણનું હતી. મુંબઈમાં ફરામજી કાવસજી ઈન્સ્ટિટ્યુટના હૉલમાં ૧૯ વર્ષની ગીત ગાતા અને દેવમા ભકતામર સ્તોત્ર બોલતા. આ પ્રકારનું ઉમરે કરેલા શતાવધાનના પ્રયોગથી હાઈકોર્ટના ન્યાયાધીશ ચાર્લ્સ ધાર્મિક કાર્ય તેમના પરિવારમાં હતું. રાજચંદ્રએ એકવાર પોતાના સાર્જન્ટ અને ડૉ. પીટર્સન પણ તેમનાથી પ્રભાવિત થયા હતા. એક ગામના સંત શ્રી રામબાઈમાને કુષ્ઠરોગના રોગીઓની સેવા કરતાં વિદ્વાનના જણાવ્યા અનુસાર શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કલાકમાં ૧૨૦૦ શ્લોક જોઈને પૂછયું, “મા ! તમને રક્તપિતના દર્દીની સેવા કરવામાં સૂગ યાદ કરી લેવાની ક્ષમતા ધરાવતા હતા. તેઓ વાનગી માત્ર જોઈને નથી ચઢતી?” રામબાઈમાએ સમજાવ્યું કે તું બહારનું જુએ છે. આ તેમાં મીઠું ઓછું કે વધારે તે કહી શકતા હતા. તેઓ હંમેશાં અંતર્મુખતા જગતમિથ્યા છે એટલે દેહ પણ મિથ્યા છે. વાસના હોય ત્યાં દેહની પર અને અંતકરણની શુદ્ધિ પર ભાર મૂકતા હતા. મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ સુંદરતાની વાત આવે. વિકાર શરીરમાં હોય છે. દેહ ઉપર તો ચાર્લ્સ સાર્જન્ટે શ્રીમદ્ રાજચંદ્રને કહ્યું, તમારી અભુત બૌદ્ધિક પ્રતિભા અહંકાર અને મમતા વગેરે આવે છે. આપણા જેવા આત્માનંદી અને સ્મરણશક્તિની ખરી કદર તો બ્રિટનમાં થઈ શકે. તમે ત્યાં સાધકો માટે દેહદર્શન વ્યર્થ છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર બાળપણમાં વૈષ્ણવની ચાલો. કૃપાળુદેવે વિચાર્યું કે બ્રિટન જવું એ મારા જીવનનું પ્રયોજન કંઠી પહેરતા, પણ એ પછી તેઓ જૈન ધર્મ તરફ વળ્યા. ગામના નથી. એક ભલા માણસ અમીચંદભાઈ સર્પદંશથી ગુજરી ગયા ત્યારે બાળ આપણે જીવનના પ્રયોજન વિશે વિચારવું જોઈએ. આપણે મન રાજચંદ્રએ તેમના દાદા પંચાણભાઈ પાસે જીદ કરી કે “ગુજરી જવું દોડાવે એમ ઇંદ્રિયોના ભૌતિક સુખો પાછળ દોડ્યા કરીએ છીએ. એટલે શું? તે સમજાવો. દાદાએ તેમને મૃત્યુ વિશે સમજાવ્યું હતું. મનથી ચાલે એ ભિક્ષુ છે. તેનું કારણ મન તેને હંમેશાં ભિક્ષુક રાખશે. સાતથી આઠ વર્ષની વયે જ વૈરાગ્યનો પ્રાદુર્ભાવ થયો અને નક્કી મનને જીતે તે મુમુક્ષુ છે. એકવાર સ્ત્રીઓ કાવીઠા ગામમાં ભારો કર્યું કે મોક્ષમાર્ગની પ્રવૃત્તિ કરવી. સાતમા વર્ષે અક્ષરજ્ઞાન મેળવ્યા માથે મૂકીને જતી હતી, ત્યારે તેમણે શ્રીમદ્ રાજચંદ્રને જોઈને ટીપ્પણ પછી આઠમા વર્ષે કવિતા રચવાની શરૂઆત કરી. ૧૧મા વર્ષની કરી કે આ બધા વાણિયા જંગલમાં શું જોવા જતા હશે? તે અંગે ઉમરે ચોપાનીયામાં લેખો આવતા અને ઈનામો મેળવતાં. તેમણે શ્રીમદે જે ઉત્તર આપ્યો તે અદ્ભુત છે. તેમણે કહ્યું કે અમે અમારી તે સમયે સ્ત્રી કેળવણીની હિમાયત કરતા લેખો લખ્યા હતા. ૧૬મા શોધ કરવા જઈએ છીએ. એમની દૃષ્ટિ કેટલી બધી ભીતર પ્રતિ હતી. વર્ષે તેમણે “મોક્ષમાળા' ગ્રંથનું સર્જન કર્યું. તેમાં ભવભ્રમણનો કેવી વિક્રમ સંવત ૧૯૪૭થી જ્યોતિષ અને અવધાનના પ્રયોગ બંધ રીતે અંત આણવો અને સર્વ સંગ પરિત્યાગની વાત તેમાં કરવામાં કર્યા. જગતને આકર્ષનારાં બાહ્ય પ્રદર્શનોને તેમણે સાપ કાંચળી આવી છે.
ઉતારી મૂકે એમ ઉતારી દીધા હતા. કઈ રીતે પરમાર્થ લાભ થાય? કોઈ પ્રશ્ન પૂછે કે માર્ગદર્શન માગે, ત્યારે શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ઉત્તર એ જ બાબતને લક્ષ્ય બનાવ્યું હતું. આ જગતની બધી વસ્તુ ભયાવહ આપતા કે “આત્માને રૂડું લાગે એવું કરજો.” આપણા આચાર અને છે અને માત્ર અભય વૈરાગ્ય વડે પ્રાપ્ત થઈ શકે. જીવનમાં ભૌતિકતા વ્યવહારમાં પ્રશ્નો કે વિકલ્પો આવે ત્યારે આ એક માત્ર વાતથી જે અજંપો આપે છે. છપ્પનિયા દુષ્કાળ વખતે શ્રીમના પિતા રવજીભાઈ રીતે વૃક્ષ પરથી પર્ણો ખરી પડે એમ સમસ્યા ખરી પડે. એ સમયે અને માતા દેવમાએ ખેડૂતોને મદદ કરી હતી. કરુણા અને સેવાના પૃથ્વી છે કે નહીં? તે સૂર્યની આસપાસ ફરે છે કે કેમ? એ બાબત ફળરૂપે તેઓના પરિવારમાં શ્રીમદ્ જન્મ્યા એવું કહી શકાય. શ્રીમદ્ ઉપર શાબ્દિક યુદ્ધો થયા છે. તે અંગે તેઓ કહેતા કે આ અફળ ઘોડાગાડીમાં બેસે તો ઘોડાને ચાબુક મારવાની ના પાડતા. વિવાદને બદલે આત્મા અને જીવન વિશે વિચારો. આત્મ-ઉન્નતિ ઘોડાગાડીવાળાને કહેતા કે “જલ્દી ચાલ એમ પણ તારે ન કહેવું.' કેવી રીતે કરવી તેના ઉપર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું જોઈએ. આપણે જીવમાત્ર પ્રત્યેની તેમની ચિંતા આપણે જગતમાં મૂકી હોય તો હાલ
