________________
૨૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
જૂન, ૨૦૧૬
આપણે ગાંધીજીને લાયક છીએ?
1 નાની પાલખીવાલા )
અડસઠ વર્ષ પહેલાં ત્રીસમી જાન્યુઆરીના શુક્રવારે અહિંસાનો વિલ દુરાંએ કહેલું એ પ્રમાણે સદીઓ પછી પણ લોકો મહાત્માને સૌથી મોટો ફિરસ્તો ખૂનીની ગોળીનો શિકાર બન્યો. આટલા તેજસ્વી યાદ કરશે, જ્યારે એમના વખતના અન્ય નેતાઓનું નામોનિશાન અને પ્રકાશમય બીજા કોઈ આત્માએ ભાગ્યે જ સંસ્કૃતિને પવિત્ર પણ નહિ રહ્યું હોય. ઈતિહાસમાં નોંધાયેલાં નામોમાંથી આટલી કરી હશે. મહાત્માના કામ તેમ જ વિશ્વના ઈતિહાસમાં એમના સૌમ્યતા, નિઃસ્પૃહતા, સાદગી અને દુશ્મન પ્રત્યે ક્ષમાની ભાવના સ્થાનને આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈને ટૂંકમાં આ રીતે મૂક્યાં હતાં: ભાગ્યે જ કોઈમાં હશે.
વિશ્વભરમાં ગાંધી વિશે જે અહોભાવ છે એનું મુખ્ય કારણ એ કે મહાત્મા માટે સત્ય જ ઈશ્વર હતું અને અહિંસા એ જ ધર્મ, લોકો, ઘણુંખરું સભાન રહ્યા વગર, એમ માનતા કે નૈતિક સડાના આ ૧૯૨૨માં એમની સામે ચાલેલા મુકદ્મામાં એમણે કહેલું: ‘મારા યુગમાં એ એકમાત્ર એવો દૂરંદેશી રાજકારણી હતો જેણે રાજકીય ધર્મનું પહેલું પગથિયું અહિંસા છે. છેલ્લું પગથિયું પણ એ જ છે.” બાબતોમાં માનવીય સંબંધોનો ઊંચો ખ્યાલ આપ્યો, જેને આપણે બધી જ અહિંસામાં વીરતા મરવામાં છે, મારવામાં નહિ. એમની અનુકંપા શક્તિથી અનુસરવું જોઈએ. આપણે એ મુશ્કેલ પાઠ શીખવાનો છે કે અને માનવતા બ્રહ્માંડ જેટલી અસીમ હતી. એમણે કહેલું, ‘ભારતના વિશ્વવ્યવહારમાં આપણો રસ્તો નગ્ન સત્તાની ધાકધમકી પર નહિ, પણ બધા જ ધર્મ અને જાતિઓના માણસોને એકત્ર કરો અને કોમવાદી ન્યાય અને કાયદા પર ઊભો હશે તો જ માનવજાતનું ભાવિ સહન કરી તથા સ્થાનિક ભાવનાઓ એમના મગજમાંથી કાઢી એમનામાં શકાય એવું હશે. આવનારી પેઢીઓ ભાગ્યે જ માની શકશે કે આવો એકતાની ભાવના પૂરો.' એમણે એમ પણ કહેલું, “મારું હિન્દુત્વ માનવી ખરેખર હાડમાંસ સાથે પૃથ્વીપટે વિચરતો હતો. સાંપ્રદાયિક નથી. ઈસ્લામ, ખ્રિસ્તી, બૌદ્ધ અને પારસી ધર્મોમાં મને જે ગાંધીજીનાં અગણિત
સર્વોત્તમ તત્ત્વો દેખાય છે એ બધાં બલિદાનો અને એમની અથાગ
વિદાય
એમાં આવી જાય છે. સત્ય મારો ધર્મ મહેનતનાં ફળ ભોગવતી નવી
છે અને એને સાધવાનો એકમાત્ર પેઢી એમના વ્યક્તિત્વનો જાદુ
Dરવીન્દ્રનાથ ટાગોર
માર્ગ અહિંસાનો છે.” નહિ જાણે. લોકોનો આ એક એવો
સામાજિક અન્યાયના દૂષણો નેતા હતો જેને કોઈ બાહ્ય સત્તાનો ‘જ્યાં શ્વાસની સરહદો પૂરી થાય છે...'
સામે ઈતિહાસમાં આ પહેલાં ટેકો નહોતો; એક એવો મને રજા મળી ગઈ છે.
લોકોને આટલી વ્યાપક રીતે રાજકારણી હતો જેની સફળતા મિત્રો, મને વિદાય આપો.
કોઈએ ઊભા કર્યા નહોતા. કોઈ છળ કે કપટ પર નહિ, પણ હું તમને સૌને વંદન કરીને વિદાય લઉં છું
સમગ્ર માનવજાતિના આત્માને માત્ર એના આત્માની નૈતિક મારા દરવાજાની ચાવી પાછી સોંપું છું
ઢંઢોળવાનું કામ એમણે પોતાને મહાનતા પર નભેલી. એક વિજેતા અને મારા ઘર પરના તમામ હક છોડી દઉં છું.
માથે લીધું. એક સંત જેના નેતા યોદ્ધો હતો જેણે પૃથ્વી પરના તમારી પાસે માત્ર અંતિમ પ્રેમભર્યા શબ્દો માગું છું. હતા એવી ક્રાંતિની અદ્ભુત સૌથી જોરાવર રાષ્ટ્રને બળ વાપર્યા આપણે ઘણો સમય એકબીજાના સાનિધ્યમાં રહ્યા
ઘટના વિષે જોઈ. “પોતાની વગર પાછું હઠાવ્યું. એ મહાન અને હું આપી શકું તેનાથી વધારે પામ્યો છું.
ચમકતી પાંખો શૂન્યાવકાશમાં શાણપણ અને અદ્ ભુત | હવે પરોઢ થયું છે.
વ્યર્થ ફફડાવતો” આ કોઈ દેવદૂત નમ્રતાવાળો આત્મા હતો જેનાં અને મારા અંધારા ખૂણાને અજવાળતો દીવો બુઝાઈ ગયો છે.
નહોતો. એમણે પોતાની જાતને શસ્ત્રો હતાં માત્ર દઢ મનોબળ તેડું આવ્યું છે.
એક વાસ્તવિક આદર્શવાદી અને અચળ નિશ્ચય. એ એક નબળા અને હું મારી મુસાફરી માટે તૈયાર છું..
સાબિત કરી અને ભલાઈ પણ શરીરનો એવો માનવી હતો જેણે
અસરકારક હોઇ શકે એ દેખાડ્યું.
- અનુ. : શૈલેષ પારેખ લશ્કરી તાકાતની ક્રૂરતાનો માત્ર (સૌજન્ય: નવચેતન-મે, ૨૦૧૬, અમદાવાદ)
દક્ષિણ આફ્રિકામાં ગિરમીટિયા માનવીના ગૌરવથી સામનો કર્યો.
(ગુલામ મજૂરો)ની પ્રથા નાબૂદ
